Month: June 2017

ОРЧЛОН ЕРТӨНЦ ОРГҮЙ ХООСНООС ҮҮССЭН

13.7 тэрбум жилийн өмнө хүчтэй тэсрэлт болж, асар богино хугацаанд хязгааргүй орон зай болон масс үүсгэн цаг хугацаа буй болжээ. Улмаар тэсрэлт үүссэнээс арвын хасах 43 секунтэд таталцлын хүч, цахилгаан соронзон хүч, цөмийн хүчтэй хүч, цөмийн сул хүч анх нэгдмэл байснаа салж эхэлсэн юм байна.

Энэ хугацаа бол нэг секундийг 43 тэгтэй тоонд хуваасан шиг өчүүхэн хугацаа. Үгээр илэрхийлэхийн аргагүй ийм хугацаанд тэсрэлт болсон бөгөөд дээрх хүчнүүд салахаас өмнө орон зай, цаг хугацааны тухай ойлголт байгаагүй гэсэн үг. Тэсрэлт болсны дараа секундийн хэдэн хувиас эхлэн олон сая жилийн хугацаанд ертөнц үүсэх процесс явагджээ. Тэсрэлт үүссэнээс хойш 300 мянган жилийн дараа ертөнцөд анхны тогтвортой бүтэц бий болж, хоёр тэрбум жилийн дараа галактик бүрэлдэх эрчимтэй үйл ажиллагаа явагдсан гэж үздэг. Орчлон оргүй хоосноос үүссэн гэдэг нь ерөнхийдөө тоосонцор, молекулууд л байсан гэсэн үг.

ЕРТӨНЦ ЗОГСОЛТГҮЙ ТЭЛДЭГ

Манай дэлхий 13.7 тэрбум гэрлийн жилийн радиустай харагдах ертөнцөд оршдог. Нэг гэрлийн жил нь 9.5 их наяд километртэй тэнцэнэ.

Физикч А.Салам тэсрэлт үүссэнээс хойш арвын хасах 43 секундийн агшин дахь цахилгаан соронзон хүч, цөмийн харилцан үйлчлэлийн хүчтэй болон сул хүч гурвын холбоосыг олсон байдаг.

Харин таталцлын хүчний энэ гурван хүчтэй холбоотойг хараахан тогтоогоогүй байгаа. Өдгөө хүчнүүдийн харилцан үйлчлэлийн хоёр том онол харьцангуйн ерөнхий онол, супер нэгдлийн онол-“стандарт модель” хоорондоо мөргөлдчихсөн байгаа юм.

Тэсрэлтийн дараа дулаан буурч, цацраг багассанаар сансар хийгээр дүүрч, хий нь аажмаар хуримтлан цугларч мананцар болон улмаар зүйл бүрийн од эрхсийн систем бүрдэж өнөөгийн одот орчлон ертөнц үүссэн байна.

Чөлөөт байдалд оршдог бодисын хамгийн жижиг бүрэлдэхүүн хэсэг бөөм бол электрон, протон. Сүүлийн үеийн судалгаагаар сансар түргэн хурдтай тэлж томрон хурд нь сансрын их тэсрэлтийн нөлөөлөлд тогтоосноос хавьгүй илүү хурдан. Сансрын их тэлэлтийн номлолоор хамгийн анхны биетүүд нэг хэт асар том атомын “Сансрын өндгөн” дотор хуран цуглаж, нэг удаагийн зүйрлэшгүй их тэсрэлтээр тоо тоймшгүй хэлтэрхий болж, хагарч хуваагдаад өнөөгийн сансрыг бүрдүүлсэн юм байна.

А.Эйнштений харьцангуйн онолоор сансрын орон зайн хэмжээ цаг хугацаа дагалдан тасралтгүй нэмэгддэг учир сансар үүсч бий болсноос хойш өнөөг хүртэл тэлэн өргөжсөөр байгаа юм. Сансар тасралтгүй тэлж өргөжих тул сансар хязгааргүй гэж ойлгох нь зүйтэй.

ЕРТӨНЦИЙН ХЭМЖЭЭСҮҮД

Анх манай ертөнц ганц л хэмжээстэй байжээ. Дараа нь хоёр, гурав дахь хэмжээс бий болсноор ертөнц өнөөгийн төрхөө олсон гэж үздэг. Эрдэмтэд олон жилийн судалгааны ажлын үр дүнд, туршилтаар манай ертөнц дөрвөн хэмжээст болох ёстой, болчихсон гэдгийг хэдэн жилийн өмнө мэдэгдсэн билээ.

NASA, Европын сансар судлалын товчоо өнгөрсөн онд LISA буюу Laser Inter­ferometer Space Antenna хэмээх тусгай лаборатори байгуулснаар газрын татах хүчний долгионыг илрүүлж чадна гэж найдаж байгаа аж.

Гэхдээ дөрөв дэх хэмжээс гэх хэллэг элбэг тохиолддог ч чухам юуг хэлээд буйг нь ойлгоход заримдаа бэрх л дээ. Ихэнхдээ нууцлаг, учир битүүлэг, гайхалтай, ер бусын, хүрч болшгүй, сэрэл мэдрэмжээс ангид, физикийн хуулиас гажууд гэсэн утгатайгаар хэрэглэгддэг.

Далд ертөнц судлаачид ч янз бүрийн утгаар энэ үгийг хэрэглэдэг бөгөөд энэ бүхэн дөрөв дэх хэмжээс юутай ч оршин буй нь зайлшгүй гэдгийг харуулдаг юм. Хэрвээ дөрөв дэх хэмжээс бодитой оршин буй гэж үзэх юм бол гурван хэмжээст бид бодитойгоор оршдоггүй, хэн нэгний төсөөллөөр л бий болсон бөгөөд бидний бүх л бодол санаа, сэтгэл хөдлөл ямар нэгэн дээд хүчний амьд биетийн оюун ухаанд л бий болдог байх нь.

Физикийн үүднээс дөрөв дэх хэмжээс гэж юу болохыг физик-математикийн ухааны доктор С.П.Денисов “Орчин цагийн физикт дөрөв дэх хэмжээс гэдэг бол цаг хугацаа юм. Эйнштейний физикт биетийн орон зайн хэмжээс болох “x, y, z”-ийг цаг хугацааны “t” хэмжээстэй хамтад нь авч үзэж цаг хугацаа-орон зайн нэгдмэл бий болгодог. Ер нь бичил ертөнц рүү гүн нэвтрэх тусам, макро ертөнцөөр алслан холдох тусам орон зайн илүү олон хэмжээстэй учирч мэднэ. Физикчид одоогоор үүнийг эрж байгаа ч хараахан олоогүй байна” гэжээ.

ХАР НҮХНҮҮД ХӨДӨЛГӨӨНТЭЙ БАЙДАГ

Хар нүх гэдэг нь гэрэл болон аливаа цахилгаан соронзон долгион нэвтрэн гарахааргүй маш хүчтэй таталцлын орон үүссэн огторгуйн орон зай. Үзэгдэх гэрлийг өөртөө татан шингээдэг учраас гадны ажиглагчийн хувьд хүрээлэн буй харанхуй огторгуйн дэвсгэрээс ялгаран харагдах боломжгүй юм. Тийм учраас хар нүх хэмээн нэрийджээ.

Хар нүх гэдэг томъёоллыг анх 1967 онд Жон Архибальд Веелер гаргасан бөгөөд нүдэнд гэрэл мэт харагдах электрон соронзон долгион үзэгдэх орчны хязгаараас гарч чадахгүй болон хүний нүдэнд хав хар үзэгдэх байдлыг сансрын хар нүх гэж ойлгож болох аж.

Хар нүх нь өөрийн асар өндөр таталцлын хүчний улмаас орон, цагийн геометрийн бүтцийг асар том хэмжээний өөрчлөлтөд оруулдаг байна. Тайван оршиж байгаа сансрын хар нүхний орчимд орон цаг онцгой ихээр нягтарч агшсан байдаг. Тайван оршиж байгаа сансрын хар нүхнүүд нь зөвхөн цэг төдий дүрсүүд харагддаг бол эргэлдэж байгаа хар нүх нь дугуй буюу цагираг хэлбэрийн дүрснүүд болж үзэгддэг гэнэ. Хар нүхний орчин ч бас адил эргэлдэж байх бөгөөд зууван дугуй хэлбэртэй харагдана. Энэ нүхний дотроос энергийн ямар ч хэлбэр гарч чадахгүйн нэгэн адил энерги ч орох боломжгүй. Хүмүүс хар нүхийг нэг газраа хөдөлгөөнгүй зүгээр л байж байдаг гэж боддог нь буруу гэнэ. Үнэндээ хар нүх ихээхэн идэвхтэй бөгөөд эргэлдэх хөдөлгөөнөөс гадна сансар огторгуйн хүрээнд аялж байдаг гэдгийг Бригэм Яанг их сургуулийн эрдэмтдийн хийсэн судалгаа нотолсон байна.

МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Б.Чулуунцэцэгтэй уулзаж ярилцлаа.

-“Ээж” хэмээх сайхан нэртэй эсээ тэмдэглэлийн номын баяраа саяхан хийсэн байсан. Ямаршуухан болов?

-Эзэн хүний хувьд сайхан боллоо л гэж хэлнэ. Ирсэн гийчид л харин ямархуу болсныг хэлэх байх. Нээлтийн урьд өдөр ирэх хүний тоо 300 хүрч байсан. Тийм учраас хүнээ хоёр хуваасан. Тэр өдөр миний орчлонд ирсэн өдөр тохиосон тул хамгийн ойр дотны бөгөөд үе тэнгийн ёстой үхэр, хонь жилтнүүдтэйгээ орой нь цугтаа тэмдэглэж, номын нээлтээ мялаахыг хүсч “Аз хур” их дэлгүүрт уриагүй. Номын нээлтийн хамгийн хүндтэй, том зочин Дорноговь аймгийн Мандах сумын Шавартын зуслангаас өртөөлөн давхиж ирсэн ээж минь байлаа. Баярыг хамтдаа хуваалцахаар “Шинэ мянган” утга зохиолын нэгдлийнхэн бүрэн бүрэлдхүүнээрээ ирлээ. УИХ-ын гишүүн Г.Мөнхцэцэг эгч маань хүрэлцэн ирлээ. Язгуур урлагийн дэлхийн гурван удаагийн аварга “Домог” хамтлаг нээж, хуур татлаа. Д.Нацагдоржийн шагналт яруу найрагч А.Эрдэнэ-Очир тэргүүтэй үе, үеийн найрагчид байлаа. Монголын зохиолчдын эвлэл болон Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэлийн удирдлага төлөөллүүд баяр хүргэж ирлээ. “ТВ-9” телевизэд нэгэн цагт хамт ажиллаж байсан хамт олон минь телевизийн нэвтрүүлэгчдийг урьж, номын хэсгүүдээс уншиж, ирсэн гийчдийн сонорыг мялаасан. “Монголын хутагт хувилгаад” баримтат кино төслийн багийнхан маань бүхий л цаг мөчид хамт байлаа. Дунд сургуулийн, их сургуулийн, төгсөлтийн, хамрагдаж ажиллаж амьдардаг клубын гээд олон нөхөд ирсэн дээ. Охин дүү минь ард талыг бүрэн хариуцаж, ирсэн гийчдэд сүү барьсан.

-Ээж гэдэг энгүй ачлалт хүний тухай сайхан яриа өрнүүлээч?

-Миний ээжийг Д.Баяртогоо гэдэг. Эгэл жирийн малчин монгол эмэгтэй. Ээж маань намайг тээж төрүүлэн, тэтгэж өсгөн өдий зэрэгтэй хүн болголоо. Энэ орчлонд ээж минь намайг ухаан саруул, итгэл дүүрэн, авьяас билэг харамгүй, царай зүс тэгш, бие хаа бүрэн бүтэн төрүүлсэн нь л хангалттай. Тэвэрч бүүвэйлэн уянгатай болгож, ангир уургаа шимүүлж уяхан зөөлхөн хүн болгож хүмүүжүүлсэн нь бүүр ч хангалттай. Би дутуу зүйлгүй, хайр дүүрэн өссөн. Болно оо, болно. Үүнээс илүүг ээжээсээ хүсч яах юм бэ. Тийм байхад би болж бүтэхгүйгээ хэлж, сэтгэлийг нь урж, нойрыг нь барж яах билээ. Ээжийгээ хайрлана гэдэг ээждээ багахан төвөг удахыг хэлнэ. Түүнээс алт мөнгөөр чимэх, хоргой дурдангаар бүрэх, амтат чихрээр дайлах биш юм. Санааг нь л амар амгалан байлга. Өөр их зүйл хэрэггүй дээ гэж боддог. Энэ тухай “Ээж” номонд минь бий.

-Номонд тань мэдээж ээжийн тухай бичсэн нь лавтай. Ээж чинь өөрийн чинь хувьд хэн бэ?

-Ээж бол миний хүн болох сурах бичиг байлаа. Харин одоо бол ээжийгээ багахан зовоосой, урт наслаасай гэж боддог болсон. Ээж ээ гэдэг маани тарни шиг үгийг олон жил хэлж байх юм шүү гэж боддог доо.

-Ээжээсээ төсөөлөн бодох чадварыг өвлөн авсан гэсэн. Онцгой дөрвөн үсгийг хүртэл ээжийнхээ адилтган ярьдагтай адил нүдэлж байсан гэл үү?

-Би түрүүн хэлсэн шүү дээ. Ээж бол миний хүн болох сурах бичиг байлаа гэж. Жаахан байхад надад ээжээс өөр сайхан зүйл байдаггүй байлаа. Ээж, аав хоёр хамгийн мундаг нь байв шүү дээ. Манай эцэг, эх хоёр хоёулаа их шооч, ёжтой улс л даа. Эцэг, эхийн тэр чанар надад нэлээн дөнгүүр байсан юм шиг байгаа юм. Үсгийг яалт ч үгүй л төсөөлөн цээжилдэг байв. Яахаараа ч сум нэгдлийн тракторын жолооч Буянхишиг гэдэг улаан хүнийг Щ, сумын төвийн өвсний фондын урт саарал агуулахыг Ф төсөөлдөг байсан юм, мэдэхгүй. Одоо эргээд бодохоор энэ чанар яалт ч үгүй ээжтэй л холбоотой. Ээж малд яваад ирэхдээ баахан өнгийн чулуу өвөртөлж ирнэ. Тэгээд тэднийгээ бидэнд тайлбарлана. Сайн хар, энэ тэрэнтэй адилхан байгаа биз гээд л. Ингэх бүрт миний сонирхол улам асдаг байж билээ. Тэгээд л ээжээсээ түрүүлж элдвийг олоод харчих санаатай, олоод хэлчих бодолтой болсон доо. Ингэж л төсөөлөн бодох ур сууж эхэлсэн юм уу даа.

-Хөдөө говийн охин ээжийнхээ ачийг хариулж чадаж байна уу?

-Ёстой үгүй. Ээжийн ачийг хариулна гэдэг дааж давшгүй мэт санагддаг. Харин ээжийнхээ санаа сэтгэлийн багахан шиг чилээхийг л ээжийгээ хүндэтгэн хайрлаж байгаагийн дээд гэж ойлгодог. Би ээжийгээ бас ч гэж баярлуулаад байдаг юм. Тэр болгонд сэтгэлийнх нь зовиур нимгэрдэг болов уу гэж бодож байна. Гэхдээ ээж маань дөрвөн хүүхдийнхээ араас “хүүе хайя” гэж чимээ тавин байдаг нь магад ч үгүй өөрт нь байдаг хамгийн том аз жаргал ч байж мэдэх юм. Би ирэх нэгэн цагт ээж болно. Тэр л үед өөрийн үр хүүхдүүдийг зөв зүйтэй хүмүүс болгон өсгөж чадваас ээжийн минь намайг төрүүлж өсгөсний хэрэг бүтэх биз ээ.

-Сая номын чинь баяраар ээж чинь хаа байсан хөдөөнөөс зорин ирлээ гэв үү?

-Тэгсээн. Давхиад ирсэн. Өөрийн 85 настай ижийгээ айлын хүнд гуйж даатгаад, охиноо зориод л ирлээ. Ээж бид хоёр тэр өдөр номоо нээснээс гадна би хүн болсныхоо баярыг, ээж маань ээж болсныхоо баярыг хамтдаа тэмдэглэсэн юм. Ээж бид хоёр эх үр болж, нэгэн жаргалтай гэр бүлийг бүтээснийхээ баярыг анх удаа хамтдаа тэмдэглэж үзлээ. Би багадаа төрсөн өдрөө тэмдэглэж үзээгүй. Оюутан болсноосоо хойш л нарт хорвоод ирсэн өдрөөрөө найз нөхдийн хамт хөгжилдөн баясдаг болсон. Харин нөгөөдрийнх нь ургах нарнаар ээжийгээ хүргэж өгөхөөр би нутгаа зорин давхисан даа. Ээжийгээ хүргэж өгчихөөд, төрөлх нутаг Мандах сумынхаа тайзан дээр нэг цаг гучин минут шүлэг уншчихаад ирлээ. Би шинэ ном гаргах бүртээ нутагтаа очиж шүлэг уншдаг юм. Тэгээд л ёсоо гүйцээчихээд ирлээ.

-Ээжийн охин тэгээд одоо хэдэн ном хэвлүүлчихэв?

-“Ээж” миний дөрөв дэх ном. Анх 2004 онд “Нэрийн хуудас”, 2007 онд “Chuka”, 2010 онд “Амраг нандин” хайрын шүлгийн түүвэр хэвлүүлж байлаа. Мөн 2011 онд “Тунгалаг дарсны эгшиг” яруу найргийн цомог хийсэн юм байна.

-Төрийн дээд шагнал “Алтан гадас” одонгоор шагнуулахад ээж нь баяр хүргэв үү?

-Ээж надаас илүү баярласан байх. “Ээж ээ, би өнөөдөр “Алтан гадас” одонгоор шагнуулж байгаа гэнэ. Одоо Төрийн ордон руу орж байна” гэтэл ээж нэг их сонин дуугараад л дуугүй болчихсон. “Яав аа, ээж” гэтэл “Миний охин залуухан байна даа” гэсэн. “Та дургүй байна уу. Тэгвэл би очиж авахаа больчих уу” гэж асуутал “Юу ярьж байгаа юм бэ. Төрийн хишгийг тэгж болохгүй. Ээж нь баярлаад, тулгамдаад юм хэлж чадахгүй нь ээ” л гэсэн. Ээж маань уран гоё үг хэлье гэвэл хэлэх л эмэгтэй. Гэхдээ ээж намайг хэзээ ч магтаж үзээгүй юм шүү. Охиноороо гайхуулж, онгирч, даналзаж мэдэхгүй. Дотроо л хурайлж охиндоо ирэх сайн, муу бүгдээс хаацайлж хамгаалан байдаг эгэл монгол ээж.. Ээжид надаас том шагнал, надаас том аз жаргал, баяр баясгалан гэж байхгүй биз ээ.

-Эх үрсийн баяр болж өнгөрлөө. Хүүхэд ахуй насандаа энэ баярыг хэрхэн тэмдэглэж байв?

-Би тэмээчний охин. Сургууль тарангуут маргааш хүүхдийн баяр болох байсан ч хамаагүй гэр өөдөө зүтгэдэг хүүхэд байлаа. Энэхүү эрхэм нандин баярыг наймдугаар анги төгсдөг жилээ сумын цэцэрлэгийн хүүхдийн концерт үзэн тэмдэглэж байлаа. Тэгэхээр 15 настайдаа л анх хүүхдийн баяр тэмдэглэж байж дээ. Дараа нь оюутан болсон хойноо найз П.Энхмэндтэйгээ цуг хүүхдийн паркаар зугаалж баярлав. Хоёулаа “хөдөөний хөөсөн мантуу”. Хүүхдийн парк гэж мэдэхгүй. Хүний ярианаас л сонсч байсан өнөөх хорхой асам гоё газар руу хоёул жигтэйхэн гоёж аваад л явлаа. Зах замбараагүй тоос шороо, үүргийн худалдаа, дүүрэн хүн, хуушуур, пирожки юу юу ч байгаа юм бэ дээ, мэдэхгүй. Уг нь алсыг харагч дээр суучих санаатай. Даанч оочир дугаар нь тоо томшгүй. Сүүлдээ ч хоёулаа залхлаа. Модны сүүдэр дор гутлаа тайлчихаад л баахан суулаа. Тэгээд явах гэтэл манай найзын гутал алга болчихсон байв. Хоёулаа баахан эрэвч олсонгүй. Аль хэдийнэ “эзэн” нь ирээд аваад явчихгүй юу. Эрүү ам нь мултарчих шахам энд тэндхийн сонин сайханд нүд унагаж суусан хөдөөний хоёр охины анхаарлыг сатааруулах амар байсан биз. Ядаж тэрхүү ганган лакан ботинкийг урд өдөр нь “Нарантуул” захаас шилж сонгож байж авсныг хэлэх үү. Парк руу орохдоо тун чиг ад үзэж байсан өнөөх үүргийн худалдаанаас эрэгтэй хүний углааш авч өмсөн байрандаа ирж байлаа. Хүүхдийн баяр гэхээр ийм л зүйл санаанд бууж байна даа. (инээв).