Month: March 2017

Эрүүл мэндийн сайд А.Цогцэцэгтэй ярилцлаа.

-Та Эрүүл мэндийн сайдаар томилогдоод багагүй хугацааг үдлээ. Энэ салбарт ямар өөрчлөлтүүд гарсан бэ. Эрүүл мэндийн салбар бодлогын хувьд шинэ түвшинд гарсан уу?

-Эрүүл мэндийн салбарт өөрчлөлт, шинэчлэлийг нийт таван чиглэлээр хийж байна. Юуны өмнө эрүүл мэндийн салбарын бодлогыг 10 жилээр төлөвлөж, хууль эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох чиглэлээр энэ Засгийн газрын бүрэн эрхийн хугацаанд хийх ёстой төлөвлөгөөт ажлынхаа нилээд хувийг өнгөрсөн зургаан сард хийж гүйцэтгэлээ. Тухайлбал, Монгол Улсын эрүүл мэндийн салбар “Төрөөс эрүүл мэндийн талаар баримтлах бодлого”-оо (2017-2026) Засгийн Газраар батлууллаа. Энэ бол салбар өөрийн гэсэн замыг заах “Алтан гадас”-тай боллоо гэсэн үг. Хэдийгээр богино хугацаанд боловсруулж хийсэн ч олон эрдэмтэн мэргэд, мэргэжлийн боловсон хүчин, салбар зөвлөлийн гишүүдийн маш идэвхтэй шаргуу ажилласны үр дүн байсан гэж ойлгож болно.

Нөгөөтэйгүүр, “Согтууруулах ундаа хэтрүүлэн хэрэглэсэн этгээдийг албадан эрүүлжүүлэх тухай хууль”-ийн шинэчилсэн найруулгыг УИХ-аар батлуулж, согтуу иргэдийг эрүүл мэндийн байгууллага хариуцан эрүүлжүүлж, ард иргэдийн дунд маш их бухимдал үүсгэж байсан нөхцлийг өөрчилж цагдаагийн байгууллагад нь буцааж өгч өмнө нь оршиж байсан том гажуудлыг заслаа. Эрүүгийн хуулийн 15.1-т өөрчлөлт оруулсан юм.

Мөн нялх, балчир хүүхдийн хоол, хүнсний бүтээгдэхүүний тухай, Донорын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг УИХ-д өргөн барьж эхний хэлэлцүүлгээ амжилттай хийсэн. Нялх, балчир хүүхдийн хоол, хүнсний бүтээгдэхүүний тухай хууль гарснаар хөхөөр хооллолтыг дэмжих, түүний хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх нь хүүхдийн эрхийг хамгаалах, дархлааны системийг нь хадгалах, бага насны хүүхдийн аливаа өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх зэрэг чухал ач холбогдолтой юм. Донорын хуулийн хувьд амьд донороо хайрлаж, тархины үхжилтэй донороос эрхтэн шилжүүлэх эрх зүйн орчныг нь бүрдүүлж байна.

Мөн Засгийн газрын тусгай сангийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж Эрүүл мэндийг дэмжих сантай боллоо. “Халдварт өвчний хяналт, сэргийлэлт”, “Эх, хүүхэд, нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн тавдугаар хөтөлбөрийг тус тус батлууллаа. Эх хүүхэд, нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн тавдугаар хөтөлбөр нь 2017-2021 онд хэрэгжих бөгөөд энэ хөтөлбөр хэрэгжсэнээр эх хүүхдийн өвчлөл, эндэгдлийг тогтвортой бууруулах, өсвөр үеийн охид, бүсгүйчүүдийн бэлгийн эрүүл мэнд, эрүүл ахуй, БЗДХ-аас сэргийлэх, эмзэг бүлгийн иргэдийг хүсээгүй жирэмслэлтээс хамгаалах зэрэг ач холбогдолтой. Түүнчлэн эрүүл мэндийн салбарын ажилчдын эрсдлийн даатгалын хуулийн үзэл баримтлалыг Засгийн газраар хэлэлцүүлсэн зэрэг олон ажлыг амжууллаа. Эдгээр хууль, хөтөлбөрүүд нь батлагдаж албажаад ирэхээр тодорхой үе шаттай хэрэгжүүлэх төлөвлөгөө гарах юм л даа.

-Тусламж үйлчилгээний чанарыг сайжруулах, эмнэлгүүдийн ачааллыг бууруулах чиглэлээр ямар ажлууд хийгдэж байна вэ. Ер нь бол ачаалал их байна л гэсэн сураг дуулдах юм?

-Сүүлийн үед эмнэлгүүдийн ачааллыг тэнцвэржүүлэх, иргэдийн чирэгдлийг багасгах чиглэлээр хэд хэдэн өөрчлөлтийг хийлээ. Тухайлбал, ачаалал ихтэй, иргэдэд чирэгдэл үүсгээд байгаа таван том эмнэлгийг хоёр ээлжээр ажиллуулж байна. Улсын нэгдүгээр, гуравдугаар төв эмнэлэг, Эх хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний төв, Хавдар судлалын үндэсний төв, Гэмтэл согог судлалын үндэсний төв гэсэн таван эмнэлэг өдөр бүр 20 цаг хүртэл ажиллаж байна.

Энэ өвлийн ханиад томууны үед шуурхай арга хэмжээ авсаны үр дүнд сар хагасын дотор эрсдэл багатай даван туулсан. Томуу, томуу төст өвчний өнөөгийн байдал, хэрэгжүүлж буй арга хэмжээний талаар Засгийн газрын хуралдаанд хоёр удаа танилцуулж, томуугийн улиралд 0-5 насны хүүхдийн нэн шаардлагатай 11 нэрийн эмийг 100 хувь хөнгөлсөн. Мөн хүүхдээ асарсан эцэг эх, асран хамгаалагчдад эмнэлгийн хуудас олгодог болсон. Цэргийн төв эмнэлэгт 50 ортой, Улсын хоёрдугаар төв эмнэлэгт 30 ортой хүүхдийн тасгийг шинээр нээж, резидент эмч, анагаахын чиглэлийн их, дээд сургуулийн төгсөх ангийн оюутнуудыг дайчлан нийслэлийн эрүүл мэндийн байгууллагуудад ажиллуулсан юм. Түүнчлэн агаарын бохирдлын индекс өндөртэй цэгүүдэд байрладаг 86 цэцэрлэгийн 21389 хүүхэд, 19 мянга гаруй эрүүл мэндийн ажилтнуудыг томуугийн эсрэг вакцинаар дархлаажуулж, өндөр тунт “А” амин дэмийг 315 мянган хүүхэд, 52 мянган төрөх насны эмэгтэйчүүдэд өгч цогц арга хэмжээнүүдийг авч ажилласан гээд олон зүйлийг хэлж болно.

-Өөр ямар арга хэмжээ авсан бэ?

-Ер нь тулгамдсан асуудлуудыг шийдэх тал дээр түлхүү анхаарч ажилласан гэж ойлгож болно. Бөөрний дутагдалтай иргэдийг гемодиализын аппаратад оруулах эрх зүйн орчныг бүрдүүлэн эрүүл мэндийн салбарт анх удаа төр хувийн хэвшлийн түншлэлээр ажил үйлчилгээг хувийн хэвшил гүйцэтгэж, төлбөрийг нь Засгийн газраас санхүүжүүлж эхэллээ. Өөрөөр хэлбэл иргэн гемодиализд орвол өмчийн ямар ч хэлбэр харгалзалгүй төлбөргүйгээр үйлчлүүлнэ гэсэн үг. Одоогийн байдлаар Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар хувийн хэвшлийн байгууллагуудтай гэрээ хийж, үйл ажиллагаа нь тогтмолжоод явж байгаад иргэд талархалтай хандаж байгаа. Өөр нэг зүйл нь гадаад руу илгээх оношилгоо эмчилгээний урсгалыг багасгах чиглэлээр энэ жил долоон төрлийн өвчний хагалгааг өөрийн эх орондоо хийхээр боллоо. Түүнчлэн цусны хорт хавдартай иргэдийн урт хугацаанд үнэтэй хийлгэдэг эмчилгээ нь санхүүгийн дарамтанд оруулж, ядууралд хүргэдэг асуудлыг шийдвэрлэн цусны хорт хавдартай иргэдийн эмчилгээний зардлыг төр хариуцахаар төсөвт нэмэлт оруулж шийдвэрлүүлж чадсан.

-Эрүүл мэндийн салбар өр ихтэй байдаг гэж дуулсан. Өрөө барагдуулж чадаж байна уу. Бас л эдийн засгийн хямрал гээд амаргүй л явж ирсэн байх?

-Эрүүл мэндийн салбарт олон жил дамжсан 16 тэрбум төгрөгийн өрийг барагдууллаа. Салбарын удирдах ажилтны зөвлөгөөнийг хийж эрүүл мэндийн салбарын ажилчдын сахилга хариуцлага, ёс зүйн байдлыг сайжруулах, нийгмийн эрүүл мэндийн болон эмнэлгийн тусламж үйлчилгээний, санхүүгийн тулгамдсан асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэхийг зөвлөлдөн хуралдсан. 2017 оныг Нийгмийн эрүүл мэндийг дэмжих жил болгож аливаа өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх чиглэлд салбар анхаарлаа хандуулж байна. Эхийн эндэгдлийг бууруулах чиглэлээр онцгой анхаарч мэргэжил арга зүйгээр удирдан, орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагыг татан оролцуулж байна. Зам тээвэр, хөгжлийн сайдын тушаалаар хүнд өвчтөний тээврийн зардлыг 98 хувь хөнгөлсөн нь иргэдийн талархлыг хүлээж байна. Ганцхан жишээ хэлье, өнгөрсөн цагаан сарын үеэр Завханы онгоцыг Баянхонгорт буулгаж ЭХЭМҮТ-ийн эмч нар найман ээжийн амийг аварсан. Энэ дашрамд, Зам тээвэр, хөгжлийн сайд Д.Ганбат, Баянхонгор аймгийн Засаг дарга Г.Батжаргал нарт талархал илэрхийлмээр байна.

-Энэ оны хувьд эдийн засаг амаргүй байгаа нь үнэн. Гэхдээ эрүүл мэндийн салбарын бүтээн байгуулалтын хийгдэх ажлууд юу байх бол. Удтал хүлээгдээд байгаа эмнэлгүүдээ нээх үү?

-Эрүүл мэндийн салбарын барилга, их засвар, тоног төхөөрөмжийн хөрөнгө оруулалт жилээс жилд буурч байна. Тухайлбал, 2015 онд 93.5 тэрбум байсан бол энэ онд 35.9 тэрбум төгрөг болж буурсан. Улс орны эдийн засаг хүндхэн байгаа хэдий ч бид мөнгөгүй гээд гараа эвхээд суухгүй бүх боломж гарцыг хайж ажиллаж байна. Яармагийн дэнжид байгаа 300 ортой төрөх эмнэлгийг барьж дуусган ашиглалтад оруулах нөхцөлтэйгөөр концессийн гэрээгээр гүйцэтгүүлнэ. Сонгинохайрхан дүүргийн нэгдсэн эмнэлгийн барилгын ажлын тендерийг шалгаруулах зэрэг ажлыг хийж байна. Цаашид Чингэлтэй дүүрэг, Ховд аймагт загвар нэгдсэн эмнэлгийн барилга, нийслэл хотын дөрвөн өрхийн, зургаан сумын эмнэлгийн барилгыг барих ажлыг Азийн Хөгжлийн Банкны төслийн хүрээнд шийдвэрлэхээр ажиллаж байна.

-Ер нь эрүүл мэндийн салбарын төсөв хэр хасагдсан бэ. Сураг дуулах нь ээ, эм тарианы мөнгө тааруу л байгаа гэх юм?

-Эрүүл мэндийн салбарын төсөв 2016 онд 691.1 тэрбум төгрөг байсан бол энэ онд 659.4 тэрбум төгрөг болж буурсан. Харин эмийн санхүүжилтийн хувьд буураагүй, харин ч нэмэгдсэн. Өмнөх онд 82.7 тэрбум байсан бол энэ онд 91.4 тэрбум төгрөг болсон байгаа. Мөн урсгал зардал 2016 онд 65 тэрбум төгрөг байснаас 2017 онд 85 тэрбум төгрөг болж нэмэгдсэн.

-Ханиад томууны улирал өнгөрч байна. Гэхдээ жил ирэх бүр ханиад томуу нэмэгдэж, өвчлөл газар авч байгаа нь ямар шалтгаантай юм бол. Утаа л гэж манайхан өөрсдөө онош тавиад байна л даа?

-Томуу, томуу төст өвчин нь улирлын чанартай, амьсгалын замын хурц халдварт өвчин. Манай орны хувьд жил бүр 10 дугаар сараас дөрөвдүгээр сар дуустал дэгдэлт хэлбэрээр гардаг. Томуу, томуу төст өвчний харуулдан тандалтын тогтолцоог нэвтрүүлж, долоо хоног бүр амбулаторийн үзлэгийн мэдээг авч дүн шинжилгээ хийн хариу арга хэмжээг хэрэгжүүлэн ажиллаж байна.

Сүүлийн жилүүдэд томуу, томуу төст өвчин, уушгины хатгалгаа өвчнөөр хүндэрч, эмнэлгийн орны ачааллыг эрс нэмэгдүүлж байгаа нь олон шалтгаантай. Нэг гол шалтгаан нь таны дурдсан агаарын бохирдол юм. Уушгины хатгалгаа өвчний улмаас эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлсэн хүүхдүүдийн 83 хувь нь агаарын чанарын индексээр маш их бохирдолтой бүсэд амьдардаг, 62 хувь нь гэрт, 38 хувь нь цэцэрлэгт хүмүүждэг байсан байна. Мөн эхийн сүүгээр дагнан хооллолт жилээс жилд буурч байгаа бөгөөд 47 хувьтай байгаа нь бага насны хүүхдийн дархлаа суларч, өвчин эмгэгт өртөх бас нэг шалтгаан болоод байна.

-Улаанбаатарын иргэдийн хувьд эрүүл мэндэд хамгийн ихээр тулгамдаж буй асуудал нь агаарын болон хөрсний бохирдол болчихоод байна. Агаарын бохирдол, хөрсний бохирдлыг бууруулахад яам хэрхэн анхаарч байгаа вэ?

-Хууль эрх зүйн орчны хувьд Эрүүл ахуйн тухай хуулийг 2016 онд батлуулж, улс даяар мөрдөж эхлээд байна. Түүнчлэн гэр хорооллын нүхэн жорлон, угаадасны нүх болон агаарын чанарын техникийн ерөнхий шаардлага стандартуудыг батлуулсан. Манай яамнаас “Орчны эрүүл мэнд үндэсний хоёр дахь хөтөлбөр”, БОАЖЯ-тай хамтран “Агаарын бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөр” болон “Хөрс хамгаалах, газрын доройтлыг бууруулах” үндэсний хөтөлбөр боловсруулах ажлуудыг эхлүүлээд байна. Орчны бохирдлын асуудлуудад олон нийтийн анхаарлыг хандуулах, олон улсын туршлага, судалгааны үр дүнг танилцуулах, шийдвэрлэх арга замуудыг хэлэлцэх зорилгоор өнгөрсөн жил “Хүүхдийн эрүүл мэндэд агаарын бохирдлын үзүүлэх нөлөө, шийдвэрлэх зам” сэдэвт олон улсын зөвлөлгөөн, энэ сарын 13-15-ны өдрүүдэд “Хүйтэн уур амьсгалтай орнуудын ариун цэврийн байгууламжийн шийдэл” олон улсын зөвлөлдөх уулзалтуудыг амжилттай зохион байгууллаа.

-Танай яамны вэб сайт дээр “Эмийн үнийг төрөөс зохицуулах шаардлагатай юу” гэсэн судалгаанд 78 хувь нь тийм гэж хариулсан байна лээ. Төр эмийн үнийн хөнгөлөлтийг зохицуулах боломж байгаа юм уу. Засгийн газар мөнгө байхгүй л гээд байгаа шүү дээ?

-Өнөөдрийн байдлаар эрүүл мэндийн даатгалаас хөнгөлөлттэй олгох эмийн үнийг Нийгмийн даатгалын үндэсний зөвлөлөөс тогтоож байгаа. Харин бусад эм, эмнэлгийн хэрэгслийн үнийг эм үйлдвэрлэгч, импортлогч, эмийн сангийнхан зах зээлийн механизмаар тогтоож байна. Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн үнийн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь олон жил яригдаж буй асуудал. Миний бие саяхан хоёрдугаар сард УИХ-ын зарим гишүүдтэй хамт Шинэ Зеланд улсын эмийн зохицуулалтын үйл ажиллагаа, эмийн хууль тогтоомжийг хэрхэн хэрэгжүүлж байгаа, эмийн худалдан авалтын удирдлага зохион байгуулалтын талаар газар дээр нь туршлага судалж, мэдээлэл солилцоод ирсэн. Эдгээр болон бусад орны тэргүүн туршлага дээр үндэслэн бид Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн тухай хуулийг шинэчлэн найруулж, эмийн зохицуулалтын бүх үйл ажиллагааг бие даасан эмийн зохицуулалтын байгууллагад нэгтгэх, ингэснээр эмийн чанар, аюулгүй байдал, эмчилгээний идэвх зэрэгт хяналт тавих, эмийг худалдан авах боломж, хангамж хүртээмжийг сайжруулахаар ажиллаж байна.

-Манай орны иргэд техникийн спирт ууж хордох боллоо. Дорнод аймагт харамсалтай зүйл болсон бол Өмнөговь аймагт тээврийн жолооч нар мөн зориулалтын бус спирт ууж хордсон гэх мэдээлэл байгаа. Эдгээр асуудлууд дээр ямар арга хэмжээ авч байгаа вэ?

-Сүүлийн үед нийслэл хот, Дорнод, Өмнөговь аймагт үл мэдэгдэх шингэнийг архи гэж уусны улмаас хүний эрүүл мэнд хохирч, амь нас эрсдэх явдал удаа дараалан гарч байгаа нь нэн харамсалтай асуудал юм. Бид хордсон иргэдийн талаарх мэдээллийг авмагц нэн даруй орон нутгийн эрүүл мэндийн байгууллагатай цахимаар холбогдож, тандалт, эмчилгээ, оношилгоо, тусламж үйлчилгээний талаар мэргэжил арга зүйн зөвлөмж өгч, шуурхай хариу арга хэмжээ авч ажилласан. Харамсалтай нь гүн хордлогын улмаас эмнэлгийн тусламж авалгүйгээр газар дээрээ амь нас эрсдэх явдал байна. Хэдий тийм ч, эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ авсан бүх өвчтнүүдийн амь насыг аварч байгаа нь манай эмч нарын мэдлэг, чадвар, туршлага сайтайг харуулж байгаа юм. Метилийн спиртийн хордлогын асуудал удаа дараалан гарч байгаа учраас бидний зүгээс хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудаар дамжуулан иргэдэд сэрэмжлүүлэг мэдээллийг тогтмол хүргэн ажиллаж байна.

-Цаашид хийж хэрэгжүүлэх ямар ажлууд байна вэ, танай салбарт?

-Цаашид бид төрөөс эрүүл мэндийн талаар баримтлах бодлогын хэрэгжилтийн нарийвчилсан төлөвлөлт хийх, эмнэлгийн тусламж үйлчилгээний хуулийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх, шинэ техник технологийг нэвтрүүлэхдээ хүний нөөцийг цогцоор нь бэлтгэх, эрүүл мэндийн салбарын мянга мянган ажиллагсдын нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэх асуудал зайлшгүй байна. Түүнчлэн эмч, эмнэлгийн мэргэжилтний ёс зүй, харьцаа хандлагыг сайжруулах, улс орон даяар элэгний В, С вирүсийн халдварыг илрүүлэх аяныг зохион байгуулах, эхийн эндэгдэл, сүрьеэ, бэлгийн замын халдварыг бууруулах чиглэлээр дорвитой томоохон үйл ажиллагаа хийхээр төлөвлөж байгаа. Анхан шатны тусламж үйлчилгээний хүртээмж, чанарт анхаарах, мобайл технологийг нэвтрүүлэх, эрүүл мэндийн шилэн төслийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх, гадаад оронд эмчлүүлж буй эмчилгээний урсгалыг багасгах зэрэгт онцгой анхаарал хандуулахаар болсон.

“Хувьсал” продакшны “Гөү адвенчер” студийн бүтээл “Миний нууц” уран сайхны кино сүүлийн үеийн хамгийн олон үзэгчтэй киногоор тодроод байгаа. Энэ сарын 7-нд нээлтээ хийсэн гэхэд хамгийн олон тоолууртай кино болно гэдэг чамлахааргүй амжилт. Киноны зохиолыг Доржготовын Ганцэцэг, Алтангинжийн Ганчимэг нар бичиж, найруулагчаар Дашхүүгийн Галбаяр, А.Ганчимэг нар ажиллажээ. Монголд жилд өчнөөн олон кино дэлгэцнээ гардаг ч хүний сэтгэлд хүрсэн бүтээл төрөхөө больсон, ямар ч зохиолгүй кинонцруудын үерт автсан гэх яриа чихний үзүүр сөрмөх нь олонтаа. Тэгвэл гол дүрд нь гавьяат жүжигчин Уртнасангийн Уранчимэг, соёлын тэргүүний ажилтан жүжигчин Цэгмидийн Цэрэнболд, залуу жүжигчин Бадамсэдийн Билгүүн, Төмөрийн Хулан, Оюунгэрэл нарын тоглосон эл киног үзэгчдийн сэтгэл бага ч болтугай таашаал хүртсэн гэж найдна. “Хувьсал” продакшныхан урьд нь “Зэрлэг цэцэгсийн хүлэмж”, “Зүрхээр наадагч”, “Атганд үлдсэн эрдэнэ” зэрэг хэд хэдэн бүтээл хийж үзэгчдэд толилуулсан туршлагатай уран бүтээлчид.

Хүний амьдрал гэдэг нууцаар дүүрэн. Томоохон группын эзэн Түшиг, түүний эхнэр Хандмаа нар Мөнхжин, Энхжин хэмээх хоёр хүүгийнхээ хамт амьдарна. Дутах гачигдах зүйл үгүй ч хүн бол сэтгэлийн амьтан гэдэг томьёолол эл бүтээлд голлоно. Кино эхлэхэд Хандмаа дэлгүүрээр явж байгаа нь дэлгэцнээ харагдана. Хандмаад гавьяат жүжигчин Уранчимэг чадварлаг тогложээ. Хувцас солих өрөөнд Хандмааг дөнгөж ортол нэг залуу үсрэн орж ирж амыг нь даран, чимээ анир гаргахгүй байхыг шаардана. Алтангинж хэмээх эл залууг траншейнд амьдарч байхад нь үл бүтэх залуу олон өсгөж авч нэг ёсны “бууны нохой” болгожээ. Алтангинж найз охинтой болоод удаагүй бөгөөд сэтгэцийн эмнэлэгт ажиллах түүндээ хулгайч дээрэмчдийн бүлэглэлээс гарч, хүний ёсоор амар жимэр аж төрөх амлалт өгчээ. Гэвч, сайн юманд садаа мундахгүй гэгчээр Алтангинжийг тийм ч амархан тавиад явуулчихгүй тавилан заяаны ээдрээ үүсчээ. Үл бүтэх бүлгийнхнээсээ зугтаж явахдаа тэрээр хувцас солих хөшигний цаана Түшигийн эхнэр Хандмаатай тааралдаж, нөгөөдүүлээс нуугдаж хоцорлоо.

Хандмаагийн айдаст харц, сэтгэлзүйн байдлыг жүжигчин Урнаа нүүрний хөдөлгөөнөөрөө тун чадмаг гаргана. Тансаг байшинд юугаар ч үл дутах баян чинээлэг, элэг бүтэн амьдрал дунд Хандмааг яагаад ч юм ганцаардлын сүүдэр дагана. Тэр дэлгүүрээс гарахдаа сахиусан тэнгэрийн жигүүртэй цав цагаахан өмсгөл худалдаж аваад харина. Гэртээ ирж хань ижлээ, хоёр хүүгээ хүлээх боловч тэд нь тус тусын ажилтай учир оройтох тусам Хандмаагийн гансрал нэмэгдэж, бэлдсэн хоолоо амандаа чихэж их л бүдүүлэг байдал гаргах нь галзуу хүн үү гэсэн эмзэглэлийг төрүүлнэ. Тийм ээ, түүний сэтгэл дотор жирийн айлын эзэгтэй, бас жир бус нэгэн хоёр зэрэгцэн оршиж байжээ. Хүний ухамсарт бурхан, бугийн аль аль нь оршиж байдаг гэсэн эртний философичдын санаа энд гарч ирнэ. Киноны туслах дүрүүдэд солонгос савангийн дуурийн түгээмэл шинж анзаарагдана. Түшиг захирлын ажлын газрын хоёр цэвэрлэгч хүүхэн “Царцаа Намжил” домогт “Хоёр хулгана бувар бувар гэнэ” гэдэг шиг тэрүүхэндээ ховон хошуулах нь яг л солонгос киноны дүр гэлтэй.

Зохиолоо үзэгчдэд хялбар ойлгуулах гэсэндээ ийм арга ядсан яриан хэсгийг түлхүү оруулсан гэлтэй. Тэрнээс биш киноны зураг авалтын хувьд бас ч гэж дэвшилттэй зүйлс анзаарагдаж байна. Түшигийг гадаад явсан хойгуур эхнэр Хандмаатай нь Алтангинж дотносох оролдлогыг хэдэнтээ хийнэ. Хүүгийнх нь тоглодог сагсны талбай дээр Алтангинж очиж Хандмааг тэврэн эргүүлэхэд ихэд гайхаж эгдүүцнэ. Гэвч түүнийг нэрээ хэлэхэд ямархан нэг зүйл санаанд нь орж бага насных нь дуртатгал сэргэнэ. Тэр балчир ахуйдаа нэгэн хүүтэй хамт замаар гүйж явахдаа “Алтангинж ээ, би чиний Мөнгөнгинж чинь болно” гэхэд хүү “Чи бол миний шидэт дагина” гэж цангинуулан баясгалантайгаар гүйлдэх нь дэлгэцнээ тодорно. Өөрөөсөө олон дүү үл таних залуутай мотоциклиор зугаалж, будаг цацалцан, үдшийн цэнгээний газарт богино даашинзтай бүжиглэх Хандмаа баруун далан дээрээ “Алтангинж” хэмээх үгийг хүртэл шивүүлэх нь хөл алдатлаа дурласны шинж гэлтэй. Гэвч, залуугийн хувьд баян хүний эхнэртэй дотносч, тавин сая төгрөг л яаж ийж байгаад салгах гэсэн хүн шүү дээ.

Түшиг гадаад айлчлалаас ирж эхнэртээ алтан гинж бэлэглэхдээ далан дээр нь шивсэн мөнөөх үгийг олж харна. Хандмаа нөхрийнхөө ажил дээр очиход цахилгаан шатанд таарсан эгчмэд цэвэрлэгч Түшиг захирлыг нарийн бичигтэйгээ учир ургуулсан гэж хэлнэ. Энэ үг сэтгэцэд нь хүчтэй нөлөөлсөн Хандмаа мөнөөх охиныг олны нүдэн дээр гэзэгдэн, улмаар ухаан алдаж унана. Тэр ч бүү хэл ханьтайгаа гэртээ ярьж сууж байгаад гэнэтхэн “Намайг аллаа, авраарай” хэмээн зугтана. Түшиг шөнө сэрээд ханиа хажуудаа байхгүйг мэдээд босож харахад аквариумын загаснуудаа угаалгын машинд угаагаад сууж байх жишээтэй. Бас хүү Энхжин, Мөнхжин хоёртоо ч төвөг учруулна.

Бага хүү нь загварын үзүүлбэрээ үзүүлж байхад үзэгчдийн суудалд тухлан харж суусан ээж нь гэнэтхэн тайзнаа үсрэн гарч хамаг хувцсаа тайчин бүжиглэнэ гэдэг ямар олиг байх вэ дээ. Хүү гомдож ээжийгээ “Тан шиг ээжтэй байснаас байгаагүй нь дээр. Үхвэл таарна” гэхэд аав нь хүүдээ алган боов амсуулж “Амьдрал гэдэг чинь дандаа тэмцэхийн ч нэр биш. Тэвчихийн нэр” гэж хэлнэ. Алтангинж Хандмаатай зугаалсан, хамт авахуулсан зургуудаа нөхөр Түшигт нь аваачиж өгч мөнгө салгах гэж шантаажилна. Гэвч, Түшиг тийм ч амархан нэг жулдрай бандид бэлэн мөнгө өгчихгүй. Мань эрийг хүлэн хээр аваачиж харанхуй шөнөөр айлган сүрдүүлнэ. Хүнд утсан чинээ улаан аминаас үнэтэй зүйл орчлонд юу байх билээ. Алтангинж эхнэртэй нь дотносоогүй гэдгээ хэлж уучлал гуйна. Харин Түшиг гэнэт “Чи Хандмаатай улам дотносвол чамд хүссэн мөнгийг чинь өгнө” гэж ятгана. Чингээд, Хандмааг дунд сургууль төгсөхдөө байшингийн дээвэр дээр сэтгэлт хөвгүүн Алтангинжтэйгээ ярилцаж байтал, найз хөвгүүн нь дээврээс нисэж бурхан болсноос улбаалж сэтгэцийн өөрчлөлттэй болсныг учирлан ярина.

Хандмаагийн өсвөр ахуйд тохиолдсон эл гунигт явдал сэтгэлийн шарх болж дотор нь хоёр өөр Хандмаа амьдрах болсныг үзүүлнэ. Үүнээс хойш Алтангинж Хандмаагийн хувьд унаган багынх нь анхны хайртын дүрд тоглох болно. Нөхөр Түшиг нь тэр хоёрын дэргэд байхад ч Хандмаа үл танина. Алтангинж хүний амрагийн дүрд тоглох ажлынхаа хөлсийг авсан ч хүн чанар нь хатгаж Хандмаа дээр ирнэ. Түүнийг найз бүсгүй нь ятгаж “Ийм өвчтэй хүнийг ая тааваар байлгавал тустай” гэснээр иржээ. Эцэст тэрээр барилгын өндөр өргөгч цамхаг дээр сахиусан тэнгэрийн хувцастайгаа гарч, бурхан болсноор зовлонт нэгэн хүний шаналант амьдрал төгсөнө. “Миний нууц” гэдэг нэрийн тухайд хэн нэгэн нууц амрагийн тухай биш гэдэг нь ийнхүү тайлагдана. Эл киноны дууны шүлгийг соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч Ш.Гүрбазар бичиж, аяыг урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Л.Балхжав хийжээ.

Дууг гавьяат жүжигчин Т.Ариунаа дуулж, олны хүртээл болголоо. Найруулагч Д.Галбаярын хувьд нэрт жүжигчин Дашхүүгийн хүү, удам дамжсан урлагийн хүн гэдгийг уншигчид мэдэх байх. “Миний нууц” уран сайхны кино зарим нэгний яриад байгаа шиг Холливудын хэмжээний бүрэн төгс бүтээл болоогүй нь ойлгомжтой. Харин зураг авалтын зарим нэг шийдэл болоод хүн хүнээ хайрлах сэтгэлзүйн дүрүүдийг амилуулснаараа сүүлийн үед гарсан кинонуудаас харьцангуй дөнгүүр, хүнд юм бодуулах дэлгэцийн бүтээл болжээ гэдэгтэй үзэгчид санал нийлэх биз ээ.

Ардын армийн 072 дугаар ангид гурван жил эр цэргийн алба хаасан онжавууд дөч шахам жилийн дараа эргэн уулзаж, тэртээх он жилүүдээ дурсаж сууна. Тэд жил бүрийн гуравдугаар сарын 18-ны өдөр эх орны өнцөг булан бүрээс нийслэл хотыг зорин ирж уулздаг болоод тав дахь жилтэйгээ золгож байгаа аж. Анхны уулзалтад дөрөв тавхан нөхөд ирсэн ч өдөр шөнөгүй ярьж суусан гэдэг. Ийн уулздаг болсноос хойш үеийн нөхөр, Дорнодын Ц.Энхбаяр цэргийн баяр хурдан болоосой гэж хоног тоолон, уйлж байсан удаатай гэж Яруугийн “өндөр ах” гэгддэг Л.Нямцэрэн нь дурссан юм.

Тэртээ 1978 онд Кубын нийслэл Гавана хотод дэлхийн залуучууд, оюутны XI их наадам, 1979 оныг Монгол Улс хүүхдийн жил болгон зарлаж, 1980 онд Москвагийн олимп, 1981 онд монгол хүн сансарт ниссэн түүхэн үйл явдлууд он цагийн хуудсанд бичигдэж байхад тэд эр цэргийн албаа нэр төртэй хаасан нь тэдний сэтгэлд тодхон үлджээ.

Тэдний алба хаасан Түнхэлийн цэргийн анги бол Монголд ганц байсан мод бэлтгэлийн анги юм. Ардын армийн анги нэгтгэлүүдийн мод түлээг бэлтгэхээс гадна гадаадад стандартын гуалинг экспортонд гаргадаг байсан гэнэ. Тус ангид мод бэлтгэлийн хоёр салаа, машин ачилтын болон төв дээр вагон ачилтын салаа тус тус нэг, дөрвөн метрийн гуалин бэлтгэлийн салаа нэг, техник болон зам арчлалтын тасаг нэг, вагонд гуалин ачилтын хоёр авто ачигчтай хоёр зуугаад бие бүрэлдэхүүнтэй томоохон анги салбар байжээ.

Анх 1978 оны долоодугаар сард “Манай оны цэргүүдийг ирэхэд ангийн захирагч хошууч Самбуу, штабын дарга нь хошууч Пушаан, Мягмаржав, улс төрийн орлогч хошууч Бадам-Очир, ахмад Ванчинсүрэн, хангалтын албанд ахмад Галсанжамц, ахлах дэслэгч Даш, ротын захирагч, ахмад Намжаа, улс төрийн орлогч, дэслэгч Намсрайжав, эвлэлийн үүрийн дарга, дэслэгч Төмөрбаатар, кино механикч, ахлагч Лхамжав, уулын 55-маркийн тракторын жолооч нар, ахлагч Батаа, Дашням, Төмөрбаатар, автогредрчин ахлагч Дүүрэнбаяр нарын офицер ахлагч нар ажиллаж байсан. Карентинд өнгөрүүлсэн 45 хоногийн хугацаанд бид цэргийн анхан шатны бэлтгэл, жагсаалын бэлтгэл, цэргийн дүрэм бүгдийг сурсан. Гэхдээ гурван жилийн хугацаанд дандаа байгалийн сайханд, мод бэлтгэх ажил хийсэн” гэж Хөвсгөлийн У.Лхагвасүрэн дурсан ярилаа.

Харин мод бэлтгэлийн нэгдүгээр салааны захирагчаар дэслэгч Г.Мөнхбаатар, салаан орлогчоор ахлах түрүүч У.Лхагвасүрэн, хоёрдугаар салааны захирагчаар дэслэгч Болдбаатар, хугацааны ахлагчаар Дорноговийн Г.Батболд, ахлах түрүүчээр Завханы Ц.Энхбаатар, машин ачилтын салаан захирагчаар ахлах дэслэгч Өлзийнасан, салаан орлогч, ахлах түрүүч Дарханы Биндэрьяа, гуалин салаан захирагч мангаа хочит дэслэгч Лхагвасүрэн, салаан орлогч нь түрүүч Чинбат, вагон ачилтын салааны захирагч ахлах дэслэгч Доржсэмбэ, салаан орлогчоор ахлах түрүүч Увсын З.Пүрэвсүрэн, тасгийн дарга нар нь түрүүч Баянхонгорын Б.Пүрэвдорж, Ховдын Ж.Түвшинбаяр, Дорноговийн Л.Ганболд нар байсан.

Түнхэлийн цэргийн ангид алба хаасан цэргүүдийн дурсамж

Гэрэлт амьдралынхаа 1080 өдрийг хамт өнгөрүүлсэн нэг оны цэргүүдэд хөгтэй явдал бишгүй тохиох нь дамжиггүй. Баян-Өндөрийн Мөнхжаргал гэдэг нөхөр нь гурван жил алба хаачихаад гараа зөрүүлэлгүй алхаж сураагүй гэнэ. Аргаа барсан ахлагч, офицерууд нь түүнд саваа мод бариулж алхуулдаг байжээ. Хоёр дахь жилдээ албаа хааж байсан Д.Цогоо, Л.Нямцэрэн нар трактораар уулнаас мод чирээд ирж байхдаа трактораа хөргөж, амарч суужээ. Нэг хартал тэр хоёрын дунд том могой байж байхыг хараад ухаан алдатлаа айж, уул хадаар нэг хашгирч гүйсэн гэнэ. Мөн нэг удаа цэргүүд хир тортог болсон хувцсаа бензинтэй хувинд хийж угааж байгаад гал алдаж, цэргийн байраа шатаах дөхсөн ч удаатай гэж хожим Хэнтийн Батноровын хүндэт баавай болсон Базаргүр гуай дурссан юм.

Түүний яриаг үргэлжлүүлж онжавууд дундаа элэглэлийн мастер гэгддэг Ө.Зоригтбаатар, манай оныхонд хочгүй хүн гэж байдаггүй байлаа. Баянхонгорын Д.Цогоог “Михайл өвөө”, Хөвсгөлийн Я.Ганбаатарыг шулга болохоор “бөөрөнхий”, Гантөмөрийг нугасан хошуут гэдэг байсан. Тийм болохоор би өнгөрсөн жилийн уулзалтад ирсэн хорь гаруй нөхдөдөө бүгдэд нь элэглэл бичиж өгсөн гэв.

Бидний үндсэн үүрэг бол армийн анги нэгтгэлийг мод түлээгээр хангах,түүнийг уулнаас бэлтгэж, зөөж, вагоноор тээвэрлэж хүргэх юм. Энэ үүргээ манай анги, бидний үеийнхэн нэр төртэй биелүүлж, өргөсөн тангарагтаа үнэнч явсан гэж тэд ам бардам ярьж сууна. Мод бэлтгэлийн салааны цэргүүд 12 метр куб мод хурааж, цагаалж өгөхөд ачилтын салааны цэргүүд вагонд ачна. Өвлийн цагт хөлдүү гуалин гулгаад хэцүү. Төмөр замын хөдөлгөөн цаг минутаар хэмжигддэг учраас хугацаанд нь ачих ёстой. Энэ мэт ажлын хүнд бэрхшээл бүхнийг зүрх сэтгэлээрээ даван туулсан нэг оны цэргүүд гэдэг бол юунаас ч айхгүй, юугаар ч сольшгүй андын сэтгэлээр гагнагдаж, он цагийн урсгалд улам бэхжиж бие биеэ санан дурсдаг юм байна гэж Л.Нямцэрэн дурслаа.

Ижилдэн дассан нэг оны цэргүүд өнгөрсөн жил дурсамж, дурдатгал төрүүлэх Түнхэлийн 072 дугаар анги дээрээ очиход цэргийн ангийг нь юу ч үгүй болгосон байжээ. Үүнийг хараад тэдний нүдэнд нулимс эрхгүй мэлтэлзсэн гэж ярихдаа хоолой нь зангирч байсан юм.

Тэдний дундаас эх орондоо мэдлэг боловсролоо зориулж явсаар одоо гавьяаныхаа амралтанд гарсан УБТЗ-ын хүндэт төмөр замчин Г.Батболд, цагдаагийн дэд хурандаа Пүрэв-Одсэр, “Арж капитал” ХХК-ийн хангалтын албаны дарга Ц.Энхбаатар, Арьс шевроны үйлдвэрийн ахмад ажилтан “Алтан гадас” одонт Д.Цогоо, “Дархан-Эрдэнэбүрэн” ХХК-ийн захирал О.Сайнбаяр, Барилгын инженер Д.Золбоо, УБТЗ-ын хоёрдугаар ангийн мастер Я.Ганбаатар, харуулын албаны цэрэг Л.Нямцэрэн, өнөөг хүртэл өргөсөн тангарагтаа үнэнч яваа саарал шинелээ тайлаагүй Хөвсгөл аймгийн Хилийн цэргийн 0257 дугаар ангийн ахлагч, механик жолооч 61 настай У.Лхагвасүрэн нарын олон сайчуул төржээ.

Мөн бид гэр бүл найз нөхдөөрөө нийлж жил болгон эх орныхоо аль нэг үзэсгэлэнт сайхан газраар аялан зугаалж, алжаал ядаргаагаа тайлж байдаг. Тухайлбал, 2015 онд гурван машинтай арваад хүн Хөвсгөл далайгаар аялж байсан бол 2016 онд Хэнтийн Батноров, Бэрээвэн хийдээр аялаад ирсэн. Энэ жил бид Дорнодын зүүн хязгаар Буйр нуур, Манжуураар аялах төлөвлөгөөтэй байна гэж Л.Нямцэрэн ярьсан юм.

Түнхэлийн цэргийн ангид байхдаа бид “Аавынд байгааг нь хар цэрэг, армид хаасны нь улаан цэрэг” гэж хошигнодог байлаа. Харин өөрсдийгөө бүрэн эрхт бүгд найрамдах улсын “Хөх цэрэг” гэдэг байсан учраас “Хөх цэрэг” шүлэг бичсэн гэж Ө.Зоригтбаатар ах хэлэв. Иймээс Монгол орны өнцөг булан бүрт суугаа нэг оны цэргүүдээ дараах утсаар холбогдохыг хүссэн юм. Г.Батболд-88583080, Л.Нямцэрэн-91714622, У.Лхагвасүрэн-88504242, Я.Ганбаатар-88822339, Ц.Энхбаатар-88092067, Ө.Зоригтбаатар-88812345