Month: January 2017

УИХ-ын гишүүн асан Б.Гарамгайбаатартай ярилцлаа.

---

-Ардчилсан намын даргыг сонгох сонгууль үргэлжилж байна. Явцын талаар мэдээлэл өгөхгүй юү?

-АН-ын VI Их хурлын шийдвэрээр даргаа сонгох сунгаа болж байна. Таван нэр дэвшигч өрсөлдөж байгаа. Саналын үеийн үйл явцыг сайн мэдэхгүй. Сурталчилгаа Хэнтий аймгаас эхлэх үед очиж оролцсон. Ер нь намын даргын сунгааг гишүүд хүсэн хүлээж байсан нь тодорхой. Нэр дэвшигчдэд намын зүгээс тодорхой болзол тавьсан. Бие бие рүүгээ дайрахгүй, намынхаа эсрэг зүйл ярихгүй байх гэхчилэн шалгууртай. Гэхдээ нэр дэвшигчид сурталчилгааны эхний өдрөөс журмаа зөрчиж байна. Ялангуяа сүүлийн үед нэлээн идэвхжиж байгаа тухай мэдээлэл бий. Гэхдээ АН-ын даргын сунгаа боломжийн хэмжээнд, хэвийн явагдаж байна гэж үзэж байгаа. Намын гишүүдийн сэтгэлд хүрч байгаа болов уу гэсэн бодол бий. Нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөр гишүүдийн сэтгэлд нийцэж байгаа байх. Сунгаанд эргэж хармаар, нэр дэвшигчид анхаармаар зүйл их харагдаж байна.

-Даргад өрсөлдөх хүн 500 сая төгрөг тушаасан. Энэ хэр зүйтэй шийдвэр вэ?

-Нэр дэвшигчид намын даргад өрсөлдөхдөө тодорхой хариуцлага үүрэх шаардлагатай. Нам улсын төсвөөс нэг ч төгрөгийн санхүүжилт авдаггүй. Өөрсдийгөө бүрэн хариуцдаг. Тэр утгаараа намын даргад өрсөлдөж буй хүн тодорхой хэмжээний санхүүжилтийг шийдэх ёстой. Сонгуулийн хорооноос тодорхой нөхцөл тавьсан юм билээ. Уг нөхцөл зөвшилцлийн дунд багассан гэсэн. Нэр дэвшигчдээс авсан мөнгөөр сонгуулийн үйл ажиллагааг зохион байгуулж байгаа. Нэг ёсондоо эргээд өөрсдөд нь зарцуулж байна. Түүнээс биш нам ямар нэгэн байдлаар бүх мөнгийг нь хамаад авчихсан хэрэг биш.

-Нэр дэвшсэн таван хүн намын даргын шаардлагад нийцэж байгаа юу. Ер нь таныхаар хэр боломжийн хүмүүс өрсөлдөж байгаа вэ?

-АН-ын нэг онцлог бий л дээ. Аль болох нээлттэй байдаг. Бид хаагдмал нам биш. Хүсвэл өөрсдийнх нь оролцоог аль болох хангадаг. Түүнээс биш ямар нэгэн байдлаар чи болохгүй, чадахгүй гэх зүйл ярьдаггүй. Энэ утгаараа хүсэл эрмэлзэлтэй хүн бүрт даргын сунгаанд нэр дэвших эрх нээлттэй байсан. Гэхдээ миний бодлоор намын даргын ч тэр, бусад албан тушаалд ч тэр, тодорхой шалгуур заавал байх ёстой. Нэг ёсондоо АН 25, 26 жилийн дотор өсөж өндийж явсаар өнөөдрийн түвшинд хүрсэн. Намын үйл ажиллагаа унаж, босож, сэхэж явахад гар бие оролцож байсан хүмүүс өрсөлдөөнд орж байвал зүгээр. Тэгэхгүйгээр хаа хамаагүй газраас хэн дуртай хүн гүйж ирээд намын сунгаанд оролцож, янз бүрийн байдлаар үймүүлэх аяс ажиглагдвал буруу. Тийм дүр төрх тодорхой түвшинд харагдахаар юм билээ. Ер нь бол АН-ыг шинэчлэх хөдөлгөөний байр байдлыг анхааралтай ажиглахад үймэн хутгах өнгө аяс гаргах төлөвтэй байна. УИХ-ын сонгуулийн өмнө болон VI Их хурлын бэлтгэл ажлыг хангаж байхад иймэрхүү төрх нэлээн анзаарагдсан. Гишүүд бол бүгдээрээ намын шинэчлэлийг хүсч байгаа. Тодорхой хэмжээнд салхи оруулахыг хүсч байгаа хэдий ч маш их туйлшрал байгаа нь худлаа биш.

-Намын шинэчлэлийн асуудал яригдаж байгаа хэдий ч даргын сунгаанд өрсөлдөж буй хүмүүсээс тэгтлээ их зүйл хүлээгээд нэмэргүй болов уу гэж анзаарагдаж байна?

-Надад ч гэсэн тийм сэтгэгдэл төрж байгаа. Яагаад вэ гэхээр нэр дэвшигчид тухайн намыг хэрхэн шинэчлэх вэ, одоо юу нь болохгүй байна вэ гэдэгт үндэслэн мөрийн хөтөлбөрөө боловсруулах ёстой. Гэтэл гишүүдийн хүсэн хүлээж буй шинэчлэл авчрах мөрийн хөтөлбөр харагдахгүй байна. Зөвхөн би гэдэг хувь хүнээ л тодорхойлоод байна. Нэг талаас би бол залуу хүн, залуус энэ намыг авах ёстой, хөгшчүүл зайгаа тавьж өг гэдэг. Нөгөөдүүл нь залуус орж ирэх цаг арай болоогүй байна гэхчилэн сурталчилгаа явуулж байгаа. Намын гишүүд нэр дэвшигчдийн хэлж, ярьж буй үгэн дотроос шинэчлэл хийж чадах эсэхийг олж харах ёстой. АН яг ямар нам бэ гэдгийг нэр дэвшигчид хэлж чадахгүй байна. Баруун төвийн нам юм бол ямар чиг хандлагатай вэ гэдгийг ярихгүй юм. Уг нь АН-ын дүрэм муу биш. Өнөөдөр мөрдөж буй дүрмийг би сайн гэж хэлэхээр байна. Хамгийн гол нь дүрмэн дотор байгаа олон заалт хэрэгжихгүй байгаа. Тэдгээрийг буцааж хэрэгжүүлэх ёстой. Дээрээс нь нэмээд цаг үетэйгээ тохирсон өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй. Миний бодлоор АН баруун төвийн үзэл бодлыг барьдаг консерватив нам. Үндэсний уламжлалаа хадгалдаг, барууны консерватив намуудын холбоонд элссэн байдаг. Тиймээс улс төрийн энэ чиг баримжаагаа илүү хадгалж дүрмээ шинэчлээсэй гэж бодож байна. Ер нь АН адармаатай түүхтэй. Олон нам нийлэхдээ үзэл бодлын маш их зөрүүтэй байлаа. Тэр нь яваандаа фракцуудыг үүсгэж улмаар ашиг сонирхлын хэлбэр рүү шилжчихсэн. Угтаа бол АН гурван үндсэн үзэл бодолд тулгуурласан нам. Социал демократ нам, МоАХ, МҮДН-ынхан нийлж консерватив нам үүсгэн байгуулсан. Магадгүй олон үзэл бодол биелэлээ олохгүй явсаар байгаад өнөөдрийн энэ барууны ч, зүүний ч, төвийн ч биш хачин будлиантай чиг баримжаатай болчихсон байх. Энэ үзэл бодлыг юун түрүүнд зааглаж өгөх хэрэгтэй. Ялгааг гаргахад одоо мөрдөгдөж буй дүрмээ сайн хэрэгжүүлэх ёстой байх.

-АН дотроо хагаралтай байдаг нь өнгөрсөн дөрвөн жилд илт харагдсан. Одоогийн намын даргын сунгаанд ч гэсэн иймэрхүү зүйл харагдаад байх шиг ээ?

-Ер нь АН-ын ялагдлын гол шалтгааны нэг нь дотоод зөрчилдөөн. Үүнээсээ болж бид ард түмний саналыг алдсан. Түүнээс биш гадна талаас дайсан хайгаад хэрэггүй. Нэг ёсондоо гурван намын суурин дээр байгуулагдсан АН сүүл рүүгээ зөвхөн албан тушаал, ашиг сонирхлын фракцуудыг бий болгосон байна. “Шонхор”, “Нэг ардчилал”, “МҮАН-ын нэгдэл” гэхчилэн олон фракцийн үйл ажиллагааг хараад байхад албан тушаал, ашиг сонирхлын төлөө л яваад байдаг. Сүүлд гарч ирсэн АН-ыг шинэчлэх хөдөлгөөнийхөн ч тэр. Эд АН-ыг сонгодог утгаар нь шинэчлэхийн төлөө яваагүй. Гаднах өнгөлөн далдлалт нь шинэчлэл. Үнэн чанартаа дандаа гомдоллогсдын бүлэглэл шүү дээ. Эсхүл ажил төрөл, албан тушаалгүй хоцорсон нөхдүүдийн зохион байгуулалтад орж байгаа нэг хэлбэр.

-Тийм хүмүүс намыг шинэчилж чадах уу?

-Намын даргад нэр дэвшиж буй хүмүүс ийм фракцийг байхгүй болгох ёстой. Байхгүй болгох гол зам нь АН баруун төвийн буюу консерватив нам гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн хүмүүс үлдэх ёстой. Бусад нь эртхэн өөр өөрсдийнхөө замаар яваасай гэсэн байр суурьтай байгаа. Гэхдээ мэдээж хэрэг нам тарж бутрахыг хэн ч хүсэхгүй. Өдий олон жил үйл ажиллагаа явуулахдаа үзэл бодол нь ойролцоо төвлөрдөг болсон бол шинэчлэл хөдөлгөөнд нэгдээд явахыг үгүйсгэхгүй. Тэгэхгүйгээр яг хуучнаараа яваад амжилт олохгүй. Таван нэр дэвшигчийн сурталчилгааны тоглолтыг нэлээн харлаа. Ж.Батзандан гэхэд тухайн тойргийн сонгогчдын уур амьсгалыг мэдэрч байгаад тоглолтоо хийгээд явж байна. Мэдээлэл муутай хүмүүст Ж.Батзандангийн яриа гоё сонсогдож байж магадгүй. Л.Гантөмөрийн хувьд баруун төвийн либерал үзэл баримтлалыг барина гэж байгаа мөртлөө өмнөх үе рүүгээ дайрсан үйлдэл гаргаж эхэлсэн. Зөвхөн өөрийгөө дээш гаргах гэсэн оролдлого болохоос биш яг АН-ын төлөөх шинэчлэл байхгүй. С.Эрдэнэ намынхаа 26 жилийн түүхийг хамгаалж буй мэт харагддаг хэдий ч мөн л эрх дарх бий болгох гэсэн оролдлого ажиглагдаж байгаа. Н.Алтанхуяг онол биш хийсэн бүтээсэндээ тулгуурлан үйл ажиллагаа явуулах шинжтэй харагддаг. Д.Эрдэнэбатын тухайд хамгийн зөв чигийг барьж байх шиг байна. Гэхдээ нийт намын гишүүд л шийднэ. Тэд хэнд, ямар оноо өгөхөө өөрсдөө л мэднэ. Арай илүү эрүүл сэтгэж байгаа нь Д.Эрдэнэбат юм болов уу. Энэ үүднээс түүнийг дэмжиж байгаа.

-Өнгөрсөн дөрвөн жилд улс төрийн өндөр албан тушаал хашиж байсан хүмүүс намынхаа шинэчлэлийн асуудалд анхаарал хандуулахгүй байх шиг харагдаж байна. Тухайлбал, Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэг, ЗГХЭГ-ын дарга асан С.Баярцогт нар энэ асуудлаас их хол яваа мэт байгаа?

-Ер нь бол намын гишүүний хувьд шинэчлэлийн асуудалд санаа тавьж, үзэл бодлоо илэрхийлж байгаа. Гэхдээ залуучуудын хэлж буйгаар хаагаад, цензурдээд, хайрцаглаад байгаа юм алга. Тийм зүйл хийхгүйн тулд тодорхой нэр бүхий хүмүүс шинэчлэлийн асуудлаас зайгаа авчихсан байгаа. Аль болох зайнаас харахгүй бол муу бүхнийг тэдэн рүү чихнэ. Тиймээс шинэчлэл хийх гэж байгаа хүмүүсийг үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлээсэй гэсэндээ холхон байна. АН-ын гишүүд тэнэг хүмүүс биш. Тавын таван хүн нэр дэвшиж байхад зөв сонголтоо хийгээд явах байх.

-Ер нь намын шинэчлэлийн асуудал даргаас нэлээн хамааралтай болох нь ээ?

-Уг нь VI Их хурлын өмнө АН дүрмээ шинэчилье гэж байсан. Үүний дараа намын даргынхаа сунгааг хийх гэж байлаа. Нэг ёсондоо дүрмэндээ тохирсон намын даргатай болох гэж байсан. Гэтэл одоогийн нөхцөл байдал өөр байна. Их хурлын дараа шинэ уур амьсгал бий боллоо. Энэ дагуу эхлээд даргаа сонгоно. Дарга гарч ирж байж дүрмэнд өөрчлөлт хийх шийдвэр гарсан. Тэгэхээр ямар даргатай болсноос хамаарч АН ямар дүрэмтэй болох вэ гэдэг зүйл рүү орчихлоо.

-Уг нь эсрэгээрээ явах ёстой байсан юм биш үү?

-Буруу гэж хэлэхэд эрт байна. Магадгүй тухайн дарга болсон хүн өөрийнхөө үзэл бодолд тулгуурласан дүрэм бий болгохыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ миний харж буйгаар манай намын дүрэм консерватив намын дүрмийн дагуу хийгдэх ёстой. Ингэж чадахгүйгээр АН-ын шинэчлэл харагдахгүй.

-Хөгжлийн банктай холбоотой асуудал сөхөгдсөн. Энэ банкаар орж ирсэн гадны хөрөнгийг танай намынхан идэж уугаад дуусгасан мэт ярих юм?

-Нээлттэй ярьж байгаа асуудал. Ардчилсан намынхан шахаж шаардаж байж бүх нууц мэдээллийг ил гаргуулж байх шиг байна. Цаашид улам тод болно. Хэн нь хэн бэ гэдэг цаашид үүнээс илүү тодрох байх. Өнөөдөр би энэ асуудлыг тухайн үед ингэж шийдсэн гэдгийг ярих илүүц биз. Шалгадаг байгууллага нь шалгаад учрыг нь тогтоох байлгүй. Гэхдээ нэг зүйлд харамсаж байна. МАН-ынхан урагшаа харж ажиллаж чаддаггүй гэдгээ алхам тутамдаа харуулах юм. Ер нь юм хийх чадваргүй улс шиг байна. Ардчилсан намын алдаан дээр яаж улс төрийн тоглолт хийх вэ гэдгийг бодохоос улс эх орноо урагшлуулах тухай огт бодохгүй юм. Тэдний өөдөөс янз бүрийн авир гаргаж үг хэлэх шаардлагагүй. Удахгүй учир зүй нь олдоно биз. Мэдээж хэрэг ажил хийсэн хүмүүст алдаа байгаа байх. Гэхдээ их биш байх гэж бодож байна. Тэгээд ч саяхан УИХ-ын тогтоол гарчихлаа. Хөгжлийн банкны хөрөнгийг зөв зүйтэй зүйлд зарцуулсан юм байна гэдгийг тогтоосон. Энэ шийдвэрийг МАН-ынхан гаргасан.

-Хөгжлийн банктай холбогдуулан таныг шалгаж байгаа гэсэн. Тэр шалгалт юу болсон бэ?

-Мэдэхгүй байна. Намайг шалгаж байгаа зүйл одоогоор мэдэгдэхгүй байгаа. Хэрвээ шалгаж байгаа бол намайг дуудаж, асуумаар юм. Хоёрдугаарт, би яагаад Хөгжлийн банктай холбоотой асуудалд шалгагдаж буйгаа ч мэдэхгүй байна. УИХ-д байхдаа би Эдийн засгийн байнгын хорооны даргаар болон УИХ дахь АН-ын бүлгийн даргаар ажилласан. Хөгжлийн банкны асуудал энэ хоёр албан тушаалтай ямар ч хамааралгүй бүтцийн удирдлагатай. Баримт байгаа бол гаргаж ирэх хэрэгтэй ш дээ. Б.Гарамгайбаатар гэж хүн ийм асуудлаар Хөгжлийн банктай холбогдож байгаа гэдгийг тодорхой хэлэх хэрэгтэй. Эдийн засгийн байнгын хороон дарга байгаад бондын мөнгийг захиран зарцуулах ажиллагаанд оролцсон гэж хардаж байж магадгүй. Гэтэл тэр үед Ерөнхийлөгчийн шийдвэрээр Бондын зөвлөл байгуулагдсан. Тэр зөвлөлд санхүүжилт олгож болох эдийн засгийн үндэслэлтэй аж ахуйн нэгжүүд нь энэ байна гэх санал өгч байсан. Зарцуулалт зөв явж байна уу гэдгийг Төсвийн байнгын хороо хянадаг. Дарга нь УИХ-ын гишүүн Ц.Даваасүрэн байсан шүү дээ. Энэ мэтээр ялгаа салгааг нь зөв олох хэрэгтэй. Түүнээс биш Ардчилсан намынхныг буруутгадаг шуурсан үйл ажиллагаа явуулж байгаа бол эцэст нь өөрсдийнхөө хар толгойг цусдах вий дээ. Тэгэхээр надад одоохондоо ярих зүйл алга. Хэрэв задлаад ярь гэвэл зөндөө юм ярьж болно.

-Одоогийн Засгийн газрыг ямар түвшинд ажиллаж байна гэж дүгнэж байгаа вэ?

-Би Засгийн газрын үйл ажиллагааг шүүмжлэхийг зөв гэж бодохгүй байна. Ажил хийвэл боломж зөндөө бий. Ажил хийх чадваргүй юм байна, зөвхөн урдахаа ухаж амьдрах юм байна гэдэг нь тодорхой харагдаж байгаа болохоор юу ч ярих вэ. Гадны хөрөнгө оруулалтыг зогсоох ажлыг хэн эхлүүлсэн юм. МАН-ынхан. Г.Занданшатар гишүүн хуулийн төслийг санаачилсан. Гэхдээ би МАН-д буруу өгье гэж бодохгүй байна. Тэртэй тэргүй өнөөдрийн эдийн засгийн нөхцөл байдал хүндэрсэн суурийг МАН-ынхан тавьсан гэдэг тодорхой. МАН засгийн эрх авсан энэ үед төрийн байгууллагад ажиллаж буй хүмүүс өөрсдөө нэг ч ажил хийж чадахгүй байна. Хүний бөгс ухаж, цүнх барьж явахдаа л сайн улсууд төрд ажиллаж байна.

“Өдрийн сонин”-ы №007 (5574) дугаараас

УИХ-ын гишүүн асан Д.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

---

-Ардчилсан шинэ Үндсэн хуулиа баталсны 25 жилийн ой тохиож байна. Таны хувьд 1992 оны Үндсэн хуулийг батлалцаж явсны хувьд 25 жилийн өмнөх цаг үеийг эргэн дурсахгүй юу?

-Үндсэн хуулийг төрүүлнэ гэдэг амаргүй ажил. Ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг баталж байх үе чинь 1991-1992 оны зааг. Шинэ нийгмийн тогтолцоонд шилжих шилжилт ид үргэлжилж байв. Иргэдийн амьдралд өөрчлөлт гарах нөхцөл бүрэлдэж байгаа үед Монгол Улсын Үндсэн хууль ямар байвал зүгээр вэ гэдгийг 430 гаруй депутат хэлэлцсэн юм. Тэр үед Үндсэн хуулийг хэлэлцэж байхад “Ямар удаан хуралддаг юм. Наадахаа одоо боль” гэхчилэн нийгмийн зүгээс зарим талдаа тэвчих аргагүй байсан л даа. Бага ярьж ихийг хийнэ гэсэн их бүтээн байгуулалтын үе байлаа. Бид удаан хуралдсан Үндсэн хуулийг олон талаас нь хэлэлцэж баталсан. Тэр утгаараа энэ Үндсэн хууль 25 дахь жилдээ хэрэгжээд явж байна. Өмнөх Үндсэн хуулийн өөрчлөлтүүд 20 жилийн давтамжтай явдаг байсан. 20 жил гэдэг нийгмийн хөгжилд маш том хугацаа. Тухайлбал, 1924 оны Үндсэн хууль 1940 онд өөрчлөгдсөн. Энэ хооронд нийгэмд асар их өөрчлөлт гарсан. Хоёрдугаарт, 1940 оны Үндсэн хууль 1960 онд дахин өөрчлөгдсөн юм. Түүнээс хойш 1992 он хүртэл жижиг өөрчлөлт хийсэн явдал бий. Тэгэхээр 1992 онд шинээр батлагдсан Үндсэн хууль маань өнөөдөр 25 жилтэй золгож байгаа нь нийгмийн маш урт хугацаа гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Нийгмийн амьдралд идэвхтэй оролцдог хүмүүс тэр үеийн АИХ-ын депутатаар сонгогдож байсан. Түүнээс биш АИХ-ын депутатууд гэж формальний хүмүүс байсан гэж ярьдаг. Нэг намын хүмүүсийг сонгосон болохоор тэр намынхаа үзэл бодолд хадагдсан хүмүүс шүү дээ гэж сурталчилсан. Тийм биш гэдгийг энэ Үндсэн хуулийг батлах явцад харуулсан. Үнэхээр нэг намын үзэл бодолд хадагдсан байсан бол Үндсэн хуулийн шинэчлэл явахгүй байсан.

-25 жилийн өмнөх Үндсэн хууль тухайн цаг үедээ нийцэж байсан байх. Өнөөдөр харин Үндсэн хуулийг зайлшгүй өөрчлөх шаардлагатай гэх юм?

-Одоо бол нэг л хэвийн саарал урсгал яваад байна. Цаашдаа ийм нэг хэвийн зүйл явсаар байх уу. Дээр хэлсэн 20 жилийн үечлэлд Монголын нийгэмд маш том өөрчлөлтүүд гарсан юм. 1992 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл Монголын нийгэмд тийм өөрчлөлт гарсан уу. 25 жилийн дараа шинэ өөрчлөлтөө хүлээж байгаа зүйл нь юу байгаа юм бэ гэдэг чинь өөрөө тодорхойгүй байгаа юм. 1924-1940 оны хооронд феодалын нийгмийн тогтолцоог өөрчилж социалист нийгмийн тогтолцоонд шилжсэн болохоор Үндсэн хуулийг өөрчилж байсан. 1940-1960 оны хооронд нийтээрээ нэгдэлжих хөдөлгөөн ялж, социализмын бүтээн байгуулалт гэсэн цоо шинэ зүйлийг эхлүүлж байсан. Үндсэн хууль гэдэг чинь ийм зааг үеүдэд өөрчлөгддөг болохоос өөрчлөхийн тулд Үндсэн хуулийг өөрчилдөггүй. Одоо харин ямар шинэчлэлийг хүлээж байгаа юм. Надад лав харагдах юм алга. Өндөр сайхан байшингуудаа бариад, олон машин, зам талбайтай болно гээд яваад байвал яваад л байна. Хэрэв ингэж бодож байгаа бол энэ Үндсэн хууль байхад л хангалттай. Авлига, хээл хахуулиас салах том гарц хайж байгаа юм уу.

-Та юу гэж бодож байна вэ?

-Тийм зүйл харагдахгүй л байна шүү дээ. Би 16 жил шинэ гээд байгаа энэ Үндсэн хууль дээр ажилласан. 1992 онд батлагдсан Үндсэн хуулийг 1998 онд өөрчилсөн. Үүнийг олон нийт хүлээж аваагүй. Одоо болтол зарга болсоор л байна. Үндсэн хуульд дордуулсан гээд байгаа долоон өөрчлөлт хийсэн нь цаг үеийн жижиг зүйл л байсан. Үндсэн хуульд өөрчлөлт хийх бусад хуулиар зохицуулчих асуудал байсан байхгүй юу. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ерөнхий сайдаар ажиллах хүнийг долоон удаа буцаасан тухай асуудал нь томилогдох хүн, томилох хүн хоёрын хоорондын асуудал л байсан юм. Ийм жижиг зүйлийг хараад Үндсэн хуульдаа гар хүрч байлаа. Өмнөх парламентын үед Үндсэн хуулийг өөрчлөх ажлын хэсэг байгуулагдахад би түүнд нь орсон. Л.Цог ахалж байсан юм. Бид ярилцаад Үндсэн хуулийг өөрчлөх юм бол маш сайн ярилцаад, нухацтай хийх ёстой гэсэн. Өөрчлөлт нь 10 гаруй зүйлийн дотор л байна гэж үзсэн. Өөрчлөлт оруулах ажлын хэсгийг дахин байгуулж Н.Батбаяр гишүүнээр ахлуулсан. Бид нэг хэсэг асуудлыг боловсруулан өргөн барьсан ч тэр үед ажлын хэсэг дээр яригдаагүй зарим зүйлийг оруулчихсан байсан тул ажлын хэсгийн санал зөрсөн. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах уу гэдгийг ард түмнээр хэлэлцүүлээд зөвшөөрч байвал шууд өөрчлөлт оруулах байсан юм. Цаг хугацааны хувьд ч боломжгүй болсон.

Ер нь Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулъя гэдэг саналыг ард түмний зүгээс тэр бүр гаргаад байдаггүй. Харин Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулъя гэдэг зүйлсийг УИХ, Засгийн газар л гаргачихаад байдаг юм даа. Ялангуяа Засгийн газар их сонирхолтой байдаг гээч. Тэд өөрсдийнх нь эрх багадаад байна гэдэг. Хоёрдугаарт, Засгийн газар чинь тогтворгүйтээд байна. Нэг Засгийн газрын нас хоёр жил хүрэхгүй байна гэдэг. Үүнийг судалж үзэх ёстой. Мөн Ерөнхийлөгчийн эрх хэмжээ хэтэрч байна гээд өөрсдийг нь хэлмэгдүүлж байна гэсэн утгатай зүйлийг Засгийн газар ярьдаг. Нийгмийн амьдралд зайлшгүй хэрэгтэй, Үндсэн хуулийн хүрээнд асуудлаа ярих ёстой гэж үзсэн үед нь өөрчлөлт оруулах ёстой. Төрийн өндөрлөгүүд эрх үүргээ хуваарилж чадахгүйгээс болж Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах нь буруу.

-Гэхдээ өнгөрөгч парламентын үед баталсан хуулиуд Үндсэн хуулийн Цэц дээр очоод унадаг байсан. Хууль нь нийгэмдээ таарсан байтал Үндсэн хууль нь таарахгүй байна гэдэг шүүмжлэл байсан даа…

-УИХ-ын хууль Үндсэн хууль дээр очоод унаж байгаа нь буруу биш. Тэгж явуулж байхаар тэнцвэржүүлж байхаар хийсэн юм. Их хурлаас баталсан хууль Цэц дээр очоод унахаар манайхан муу хууль гаргаад байна гэдэг. Хууль тогтоох процессыг зөв голдрилд нь оруулахын тулд зайлшгүй байж байх ёстой механизм. Үндсэн хуулийн Цэц Үндсэн хуульд нийцсэн хууль гаргахыг шаардаж байх ёстой. Ерөнхийлөгч зарим хуулиуд дээр хориг тавих ёстой байтал тэгэхгүй байгаа. Ерөнхийлөгчийн хориг, Үндсэн хуулийн шийдвэр нь хуулийг зөв гарах тал дээр дөхөм болгож байгаа юм. Байх ёстой процесс байж байгаа нь тэр. Зарим хүмүүс Үндсэн хуулийн Цэцийг өөрчилж шүүх байх ёстой гэдэг. Миний хувьд гадаад орнууд манай Үндсэн хуулийн Цэцийн туршлагыг судлахад гэмгүй гэж боддог.

-Үндсэн хуулийн Цэцийг манаачийн үүргээ тааруу биелүүлж байна гэдэг зүйл ярьдаг шүү дээ. Машин тэрэг авлаа гэдэг асуудал гараад л байсан?

-Цэцийг толгойлж байгаа хүмүүсийн арга барил, ёс зүй, удирдлагын соёл, зарчмыг хэр сайн сахиж чадах вэ гэдгийг харуулж байгаа болохоос Цэцийн буруу гэж байхгүй. Цэцэд ирсэн Засгийн газрын нэг заргыг аятайхан болгож өгөөд машин авахаар болчихжээ гэдэг асуудал нь өөрөө Үндсэн хуулийн асуудал биш, Цэцийн асуудал биш, удирдлагын шударга ёсны асуудал юм. Цэц гэдэг байгууллага байгаа нь буруу биш бөгөөд тэр байгууллагын эрх хэмжээг буруугаар ашиглаж байгаа хүний буруу. Цэцийн удирдах албан тушаалтны буруутай үйлдлийг Үндсэн хуулиас болжээ гэж тайлбарлаж болохгүй. Засгийн газар тогтворгүй байгаа нь Үндсэн хуулийн буруу биш, харин ч эсрэгээрээ өөрсдийнх нь хариуцлага, үйл ажиллагааны алдаатай байдлаас болдог. Тиймээс Засгийн газар Үндсэн хуульд бурууг чихэх шаардлагагүй.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн асуудлыг ард нийтээсээ асуух ёстой гэдэг байр сууриуд гарч эхэллээ. Та ямар бодолтой байна вэ?

-Ард түмнээсээ асууна гэдгээ тодорхой болгох хэрэгтэй. Нэг хэсэг томьёолол гаргачихаад түүнийгээ зөв үү, буруу юу гэдэг зүйлийг асууна гэж байгаа бол хэцүү л дээ. Бүх хүн түүнийг судалж, мэдээгүй байдаг. Зүгээр л дэмжье, дэмжихгүй гэдэг санал өгвөл энэн шиг өрөөсгөл зүйл байхгүй. Үндсэн хуулийг ард түмэнтэйгээ ярилцъя гэдэг чинь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр бүтэн жилийн аян өрнүүлэх ёстой л доо. Ямар өөрчлөлт оруулах вэ гэдгээ тодорхой болгоод ард түмнээрээ хэлэлцүүлж байгаа бол ард түмэнтэй ярилцаж байгаа тэр юм. Харин санал асуулгаар шийдье гэж байгаа бол одоогийн Үндсэн хуульд зааснаар Ард нийтийн санал асуулгын тухай хууль бий. Уг хуулиар тодорхой асуудал буюу нийгэмд тулгамдсан шийдэж чадахгүй байгаа асуудлыг яаж шийдэхээ асууя гэж байгаа бол болно. Тэгвэл нэгээс хоёрхон л асуудал байна. Манай намынхан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулна гэж мөрийн хөтөлбөртөө тусгасан. Ухаантай ажиллаж чадвал Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах боломж бий. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахад эрх зүйн талаас нь анхаарах байдлаар хийж болно.

-25 жилийн өмнө Үндсэн хууль батлалцаж байхад маш олон саналууд гарч байсан гэдэг. Тухайлбал, та ямар саналууд гаргаж байв. Хэр дэмжлэг хүлээж байсан бол?

-1992 оны Үндсэн хуулийг хэлэлцэж байхад би маш олон санал гаргаж тэднээс хамгийн ончтой нь “Засгийн эрх ард түмний мэдэлд байна” гэдэг томьёоллыг оруулж байсан юм. Сүүлийн үеийн процессоос харж байхад ард түмнээсээ асууя гэдэг зүйл гарч байна. Тиймээс ард түмний засаглал хэвээрээ байх юм байна гэж бодож сууна. Тэр утгаараа миний хэлж байсан томьёолол ач холбогдолтой байсан байж гэж харагдаж байгаа. Энэ цаашаа үргэлжлэх байх.

Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театрын тайзнаа Ж.Вердийн “Трубадур” дуурь саяхан эгшиглэсэн. Энэхүү дуурийн гол дүр болох Леонораг Монгол Улсын гавьяат жүжигчин С.Мөнгөнцэцэг амилуулсан юм. Түүнтэй хийсэн ярилцлагыг толилуулж байна.

---

-Таны амьдралтай “Трубадур” дуурь салшгүй холбоотой гэж сонслоо. Энэ тухайгаа хуваалцаач?

-“Трубадур” бол Ж.Вердийн оргил бүтээлүүдийн нэг. Маш тансаг, бас цоглог. Амьдралд болж буй хүмүүсийн зөрчилдөөн, сэтгэл хөдлөлийг Ж.Верд хөгжмийн хэмнэлээр илэрхийлж чаддаг. Тийм болоод ч тэр үү, түүний бусад бүтээлүүдээс ялгагддаг. Анх сонсож байгаа хүмүүст хөгжим нь ойлгоход эвтэйхэн. Мөн хүнийг соронз мэт татаж чаддаг гэж би боддог юм. Миний амьдралд ч тэр нь батлагдсан гэж хэлж болно. Би Болгарт очоод хоёр жил болж байлаа. Тэр үед нөхөртэйгөө танилцаад удаагүй байсан. Бид хоёрын амьдарч байсан хотод “Трубадур” тавигдахаар болсон юм. Тэр ч бүү хэл миний төрсөн өдрөөр гарах байсан нь их олзуурхууштай байлаа. Ингээд төрсөн өдрөөрөө тэрхүү дуурийг үзсэн. Манай хүн анх удаа дуурь үзсэн нь тэр байсан юм.

Дуурьт нэгэн эмэгтэйд дурласан төрсөн ах, дүү хоёрын сөргөлдөөнийг харуулдаг. Гэхдээ тэр хоёр төрсөн ах, дүү гэдгээ мэддэггүй. Тэр нь дуурийн төгсгөлд тайлагддаг юм. Харин дуурийн нэгдүгээр үзэгдэл дээр ах, дүү хоёр Леонораг булаацалдаж хамтдаа дуулдаг хэсэг байдаг л даа. Тэр хэсгийг сонсоод л манай нөхөр дуурьт бүр дурлачихсан. Дуурь дуусаад л “Чи энэ дуурийг хэзээ дуулах вэ” гээд л шалгаагаад эхэлсэн. Тэр дуурийг үзчихээд гарч явахдаа нөхөртөө мэргэжлээ сайхнаар ойлгуулсандаа баяртай байсны сацуу “Трубадур”-ыг л дуулж байж би энэ хүнд дуурийн дуучин гэж ойлгогдох нь гэсэн даалгавартай гарч байлаа. Тиймдээ ч бүтэн жил “Трубадур”-ын нотыг сугавчилж явсан. Надад юм хэлж өгөх хүсэлтэй, чадвартай хүмүүс рүү аваад л очдог байлаа. Өнөөх л даалгавраа биелүүлэхийн тулд шүү дээ. Түүнийхээ үр дүнд маш олон зөвлөгөө, зааварчилгааг сонссон. Олон хүний заавар, зөвлөгөө бичигдсэн “Трубадур” дуурийн тэр нот одоо хүртэл надад байдаг.

Гэхдээ тухайн үедээ би шууд “Трубадур”-ыг шүүрч авч дуулаагүй. Учир нь энэ дуурь дуулаачаас хоолойны хүч, цараагаас гадна техник маш их шаарддаг. Миний хоолой боловсорч гүйцсэн хойно энэ дуурийг дуулах юм байна. Тиймээс хугацаа шаардлагатай, хэзээ нэгэн өдөр дуурийн дуучин болсон цагтаа дуулна гэсэн бодол тээсээр л явсан даа.

-Та одоогоос хоёр жилийн өмнө “Трубадур” дуурийг дуулж байжээ. Нөхөр тань хэрхэн хүлээж авч байв?

-Тийм шүү. Тэр үед гавьяат жүжигчин Э.Амартүвшин болон дуурийн гоцлооч Эрдэнэ-Очиртой хамтран дуулж байсан. Энэ удаад хамтрагчид маань бүрэн солигдож гоцлооч, соёлын тэргүүний ажилтан Ч.Энхтайван, Б.Батжаргал нартай хамтарч байна. Дуурь түүгээрээ онцлог байдаг л даа. Тоглолт бүрт заавал нэг дүр өөрчлөгддөг. Мөн сонгодог урлаг гүйцэтгэл хийж буй уран бүтээлчээсээ хамаарч тоглолт бүр шинэлэг байдаг юм. Тиймдээ ч Леонорагийн дүрийг хэн яаж амилуулах нь вэ гэдгийг үзэхээр дуурийн урлагийг шимтэн сонсогчид дахин үзэхээсээ уйддаггүй. Намайг “Трубадур”-ыг дуулахад манай нөхөр бусад дуурьт гарч байхаас илүүтэй анхаарал хандуулж, үзэхээр яарч байсан.

-Спортлог охин дуурийн дуучин болсон нь сонирхолтой санагдаж байна. Дуучин болсон тухайгаа яриач?

-Би Төв аймгийн уугуул. Миний ээж, аав урлагийн хүмүүс биш л дээ. Би айлын том охин. Гурван эрэгтэй дүүтэй. Багын л эрэлч, хайгуулч, сониуч хүүхэд байсан. Хөлбөмбөг, сагсан бөмбөг, волейбол, теннис, хөнгөн атлетик, хөгжим, бүжиг, жүжгийн дугуйлан гээд явж үзээгүй дугуйлан үлдээгүй байх. Тэр ч бүү хэл дугуйны секцэнд хүртэл яваад аавдаа шоолуулж байлаа. Бүх л зүйлд өөрийгөө сорьж үзсэнээрээ хүүхэд буруутдаггүй юм билээ. Тэгж л урлагийн хүн болох хүсэлтэйгээ мэдэрсэн дээ. Гэхдээ би санамсаргүйгээр л СУИС-ийн дуулаачийн ангид орсон юм. Учир нь кино, драмын ангид орох сонирхолтой байсан боловч манай Төв аймагт дуулаачийн хуваарь ирж таарлаа. Тэр үед ямартай ч СУИС-д оръё. Дараа нь кино, драмынхаа ангид орж болох байх гэсэн бодолтой байв. Гол зорилго нь л жүжигчин болох байсан хэрэг. Ямартай ч дуулаачийн ангидаа ороод эхний хоёр сар ч боллоо. Харин тэр үед миний мэргэжлийн багш гавьяат жүжигчин Дашиймаа надад маш их урам өгч, хонгилын үзүүрт гэрэл байна шүү гэдгийг ойлгуулсан. Надад “Дуурийн дуучнаас микрофонгүй тэр орчинд оркестр болоод хоорыг давж гоцолж дуулахын тулд хоолойны чадал, техник маш их шаарддаг. Мөн сайхан бие галбир чухал байдаг. Чи өөрөө европ төрхтэй. Энэ бүхэн чамд бүгд байна. Ерөөсөө л чи боловсрох хэрэгтэй. Тэгж л чадвал чи маш сайн дуурийн дуучин болж чадна” гэсэн юм. Түүнээс хойш дуурь их үздэг болсон доо. Дуурь үзээд нэг зүйлийг сайн ойлгож авсан. Дуурийн дуучин дуулахаас гадна дүр бүхнээ амилуулж жүжиглэдэг юм байна гэдгийг ойлгосон. Харин нэгдүгээр курсээ төгсөхдөө л би дуурийн дуучин болохоор шийдчихсэн байсан. Хэзээ ч эргэж буцахааргүй болтлоо дурлачихсан байлаа.

Харин хоёрдугаар курс төгсөхдөө гавьяат жүжигчин Банди гуайн нэрэмжит Мэргэжлийн залуу дуучдын Улсын анхдугаар уралдаанд ороод гуравдугаар байрт орсон. Үнэхээр миний багш эргэлзэж байсан үед минь урам өгч, гэрэл гэгээ хайрлаж чадсан. Болгарын хөгжмийн академид дуурийн дуулаачаар сурах хуваарь ирж, түүнд өрсөлдөж тэнцсэн минь амьдралын сайхан мөчүүдийн нэг байлаа. Мэргэжилдээ эргэлт, буцалтгүй дурлачихсан учраас бүх л сэтгэлээ гарган суралцдаг байв. Тиймдээ ч өдий зэрэгтэй явж, энэ тайзан дээрээ байгаа гэж боддог.

-Та Болгарын дуурийн театрт ажиллаж байсан. Тэр карьераа орхиод Монгол руугаа явах сонголтыг хийхэд хэцүү байв уу?

-Болгарын дуурийн театрт хоёр жил ажилласан. Ажиллаж байх хугацаандаа Европын орнуудаар олон улсын дуурийн составд орж гол дүрд нь дуулж явлаа. Миний карьер гэрэл, гэгээтэй байсан л даа. Гэхдээ нөхөртэйгөө танилцаад бараг долоон жил болчихсон байсан учраас үр, хүүхэдтэй болохыг хүссэн юм. Тэгээд л Монгол руугаа явахаар шийдсэн. Харин нөхөр маань сонголтыг зөвхөн надад л үлдээсэн. Монголд очоод сонголтдоо хэзээ ч харамсахгүй гэж бодож л хийсэн юм. Маш хэцүү сонголт байсан. Энэ чигээрээ цааш үргэлжлүүлээд явбал хэр хол явах байсан бол гэсэн бодол мэдээж төрдөг л байв.

Гэхдээ л би хүүхэдгүйгээр амьдралаа төсөөлж чадахгүй байлаа. Өнөр өтгөн, элэг бүтэн гэр бүлтэй болохыг маш их хүссэн. Тийм болохоор сонголтдоо хэзээ ч харамсдаггүй. Яахав, би дуурийн дуучин тиймээс хань ижил, үр хүүхэд надад хэрэггүй гэж явж болох л байх. Ер нь ч дэлхийн хэмжээний карьер эмэгтэй хүнээс тийм л зүйлийг шаарддаг. Тиймдээ ч ихэнх эмэгтэй дуурийн дуучид хүүхэдгүй, зарим нь ганцхан хүүхэдтэй. Хоёроос дээш хүүхэдтэй хүн өдрийн од шиг л байдаг. Учир нь театрууд төлөвлөгөөгөө шахаад олон жилээр гаргачихсан байдаг болохоор жирэмслэх, хүүхдээ төрүүлчихээд эргээд формондоо орох гэсэн ойлголт байдаггүй.

-Одоо ам бүл хэдүүлээ вэ?

-Миний хүсэл биелсэн. Гурван хүүхэдтэй. Сүүлийн гурван жилд хоёр хүүхдээ гаргасан. Гэсэн хэдий ч тайзнаасаа удаан хөндийрөөгүй. Ажил, амьдралаа зохицуулаад явж байна даа.

-Та энэ онд тоглолтоо хийнэ гэсэн үү?

-Энэ онд маш их зүйлийг төлөвлөж байна. Хувийн уран бүтээлээ хийхийн тулд маш их цаг, хөлс хүч, өндөр зэрэглэлийн форм шаардлагатай. Дээд зэргийн формтой байж цаг хагас, хоёр цагийн тоглолтод дуулах чадвартай байна. Бие даасан тоглолтод дуу, аринууд ч бай, дуэт ч байсан гэсэн мэргэжлийн дуучны чадал чансааг тэр бүтээлүүд шалгадаг. Ямартай ч намраас бие даасан тоглолтоо хийнэ гэсэн төлөвлөгөөтэй байна. Гэхдээ ямар сэдвээр хийх болоод онцлог нь юу байх вэ гэдгээ хараахан бодоогүй байгаа. Мөн өмнө нь дуулж байгаагүй хоёр ч дуурийн гол дүрд гарна.

-Дуурийн дуучдын амжилтын буухиа үргэлжилсээр байна. Энэ тухайд та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Манайхан маш авьяаслаг, байгалиасаа заяасан нөөцтэй хүмүүс. Тэр дундаа Монголын дуурийн дуучдын хоолой яг байгаль дээр байж байдаг үнэт чулуу шиг л санагддаг. Яг Монголын минь байгалийн баялаг шиг гэж хэлж болно. Харин түүнийг өнгөлөх нь чухал. Тэгж чадвал маш их нөөц, боломж бий. Мэргэжлийн сургуулиуд болоод театр маань өнөөдрийн дуучдыг сайн өнгөлж байгаа. Тиймээ ч дуурийн дуучид дэлхийн хэмжээнд чадал, чансаагаа илэрхийлж байгаа юм. Ер нь манайхан сүүлийн найман жил Монгол гэх нэрийг дэлхийд тамгалж чадлаа гэж би нүүр бардам хэлэх дуртай. Тэр дундаа эрэгтэй хоолойгоор дэлхийг бишрүүлж чадаж байгаа. Түүний жишээ болж Г.Ариунбаатар, Э.Амартүвшин, Э.Анхбаяр гээд залуус дэлхийд дуулаад эхэллээ шүү дээ. Тэр хэмжээгээрээ Монголын сонгодог урлагийг сурталчилж чадаж байна. Ер нь гадны удирдаач, уран бүтээлчид ирээд манай дуучдын ур чадварыг магтацгаадаг. Манай театрын үндсэн бааз нь маш сайн бэлтгэгдсэн байдаг. Одоо улам хөгжихийн тулд шинэ залуу боловсон хүчинтэй болох шаардлагатай гэж бодож байна.

-Та мөрөөдлөө биелүүлсэн үү?

– Ер нь уран бүтээлч хүний хүсэл, мөрөөдөл хязгааргүй. “Дон Жуан” дуурийн Донна Анна, “Травиата” дуурийн Виолеттаг дуулах юмсан гэсэн хүсэл бий. Хэдий том том дүрд дуулж байгаа ч гэсэн би Виолеттаг яаж гоё хөнгөлж, техникүүдийг гаргаж дуулахав гэсэн бодлууд байдаг юм. Тэр техникүүдийг сурснаар би хэрхэн хөгжив гэх мэт. Харин хувь хүнийхээ хувьд мөрөөдлөө биелүүлсэн гэж боддог. Маш сайхан ханьтай, үр хүүхдүүдтэй. Тиймээс одоо уран бүтээл дээрээ илүү анхаарах бодолтой байна.

О.Ариунцэцэг