Month: December 2016

Ардын армийн хурандаа болон Монгол Улсын дархан аварга нарын ханагар эрчүүд эмэгтэй хүнийг голдоо суулгаж байгаад элдвээр хэлж байгаа харагдах юм даа.

Саяхан Онцгой комиссын хурал дээр Монгол Улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүх, Батлан хамгаалахын сайд Б.Бат-Эрдэнэ нар Эрүүл мэндийн сайд А.Цогцэцэгийг хоёр талаас нь зандарч доромжилсон үйл явдал болсон. Эд бол адилхан Засгийн газрын гишүүд. Хэн хэндээ албан тушаалын зэрэг зиндаагаар илүүрхэж, ихэрхэж, омогшоод байхааргүй, эрх тэгш улс. Гэтэл өнөө хоёр эрхэм “Асуудлыг шийдэх гэж сайд болдог юм” гэж ирээд л эмэгтэй сайдыгаа олны нүдэн дээр ичиж зовох ч юмгүй аашилж байлаа. Тэдний ингэж сэлэм сугалж давшлах нь үнэхээр бүдүүлэг харагдаж байв. Орчин үеийн соёлт ёсонд ямар ч эр хүн хамт ажилладаг доод тушаалын эмэгтэй хүнтэй жентелмэн биш өнгө аясаар харьцдаггүй. Ялангуяа цэргийн офицер гэдэг бол эр улсын, жентелмэний хамгийн дээд хэлбэр байдаг. Ядарсан, зүдэрсэн хэн нэгнийг өмгөөлнө, тусална, тухайн үйл хэргийн төлөө тэмцдэг тийм л үлгэр жишээ хүний илэрхийлэл байх ёстой. Тэр хэрээр офицер хүнийг ард түмэн хүндэлж, бахархдаг. Монгол бөхийн хувьд ч ялгаагүй ёс, жудаг, хуудуугүй зангаараа түмэн олондоо дээдлэгдсэн эрхэм хүн байхыг хэлдэг. Тэр дундаа дархан аварга гэдэг бол монгол эрчүүдийн сор нь байх учиртай. Тэгээд ч Батлан хамгаалахын сайд Б.Бат-Эрдэнэ Монголын ард түмэнд төрийн тэргүүний дайтай хүндлэгдэж ирсэн. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшсэн бөгөөд ялалт байгуулахад хэдхэн хувийн санал дутсан шүү дээ.

Ийм хоёр эрхэм бээлийн чинээ эмэгтэй хүнийг элдвээр хэлэх нь залуучууд болоод нийгэмд буруу үлгэр дуурайлал болно. Ухамсрын өндөр түвшинд хувийн ааш авир гаргах нь зохимжгүй. Доод тушаалын хүнээ загнаж доромжлоод зогсохгүй тэр бүдүүлэг авир гаргасан бичлэгээ зохион байгуулалттайгаар нийтийн сүлжээнд тараасан нь бүр ч муухай харагдаж байна. Үүнийг сошиалын ухамсар дорой ертөнцөд өлгөж аваад л сүйд болцгоох юм. Муу эр дайнд хөөрнө гэгчээр “Манай дарга мундаг сэлэм эргүүлсэн байна” гээд онгирч дахин, дахин тэрийгээ тарааж байна.

Үнэндээ энэ бол онгирч, сагсуураад байх үйл явдал биш л дээ. Эрхэм сайд нар мундаг байгаа ч юм биш. Эмэгтэй хүнийг доорд үзэж буй ийм үзэгдэл соёлт хүн төрөлхтөнд байж болохгүй. Тэгэхээр Монголын энэ хоёр ханхар эр сайд эмэгтэйн нэр хүндийг гутааж байгаа үйлдэлдээ уучлал гуймаар байна. Төрийн сайд хүн байж танхимынхаа гишүүнд хүйс, нэр хүнд, алдар цол, эр бяраар аархсаныхаа хариуд уучлал гуй. Хэрэв үгүй гэвэл энэ олон эмэгтэйчүүдийн байгууллага Шадар сайд У.Хүрэлсүх болон Батлан хамгаалахын сайд Б.Бат-Эрдэнэ нарыг Эрүүл мэндийн сайд А.Цогцэцэгээс уучлал гуйхыг албан ёсоор шаардах хэрэгтэй байна.

М.ЦЭЦЭГ

Улаанбаатарт шинэ жилийн уур амьсгал орж албан байгууллагууд сүлд модоо засч эхэлжээ. Албан байгууллага, айл өрхийн хоймрыг чимэх сүлд мод, гоёл чимэглэлийн үзэсгэлэн томоохон зах, дэлгүүрээр гараад эхэлж. Өнөө жилийн шинэ жилийн гоёл, гацуур мод, саа, гэрэл чимэглэлийн үнэ ханшийг сонирхохоор “Дүнжингарав” худалдааны төвийг зорилоо. Тусгай талбайд олон сонголттой сүлд мод, саа, өнгө өнгийн гэрлэн чимэглэл, өвлийн өвгөн, багуудыг төрөл төрлөөр нь дэлгэн тавьжээ. Тус үзэсгэлэн эхлээд гуравхан хонож байгаа учраас тэр бүр хүн мэдээгүй байгаа гэнэ. Худалдагч нар арванхоёрдугаар сарын хоёр дахь долоо хоногоос гүйлгээ маань эрс сайжирдаг хэмээн хуучиллаа. Дунджаар ногоон мөчиртэй 1.8 метрийн өндөр мод 300 мянга, саглагар ногоон мөчиртэй 1.5 метрийн өндөртэй нь 350 мянган төгрөг, цастай мөчиртэй 1.8 метрийн өндөр гацуур 540 мянган төгрөг, 3.4 метртэй нь 700 мянган төгрөгийн үнэтэй байна. Ерөнхийдөө сүлд мод цагаан саатай, усан цэнхэр, тод ногоон гэсэн олон төрлийн сонголттой. Харин сүлд модны тоглоом нэг ширхэг нь 2000, том тоглоом дөрвөн ширхэг нь 8000 төгрөгийн үнэтэй, 30 ширхэгтэй том бөмбөлөг нь 30 мянган төгрөг. Тоглоом том, жижгээс хамаараад 30-150 мянган төгрөгийн үнэтэй байв.

Гэрэл 15 мянган төгрөг, саа урт болон төрлөөсөө шалтгаалж 1000-2500 төгрөгийн үнэтэй. Харин сүлд модны оройн чимэглэл таван мянган төгрөгөөс эхлэн 30 мянган төгрөг хүртэл үнийн сонголттой байлаа. Худалдан авагч Ү.Балжирмаа “Манайх залуу гэр бүл. Хоёр хүүтэй учраас заавал сүлд мод засахгүй бол болохгүй. Шинэ жил манай гэр бүлийн хувьд том баяр. Өмнө нь засдаг байсан мод эвдэрчихсэн учраас шинэ мод авахаар ирлээ. Уг нь өндөр мод нь гоё харагдаж байгаа ч мөнгө хүрэхгүй учраас дундаж өндөртэйг нь авахаар харж байна” хэмээв. “Дүнжингарав” худалдааны төвийн үзэсгэлэн энэ сарыг дуустал үргэлжлэх юм байна.

Дэлгүүрийн үзэсгэлэнд тавигдсан сүлд мод, чимэглэлийг үнэтэй хэмээн хэлэх хүн байсан учир цааш “Нарантуул” зах орлоо. “Ойрд дулаахан байгаа учир зах хөл хөдөлгөөн ихтэй байна. Одоо л албан байгууллага, айл өрхүүд шинэ жилийнхээ сүлд мод, чимэглэлийг авна даа” хэмээн худалдагчид ярив. “Нарантуул” захад сүлд моднууд өргөн сонголттой дэлгэгджээ. Хамгийн жижиг буюу ширээн дээр тавьдаг сүлд мод 4000-20000 төгрөг байсан бол суурьтай, чимэглэлгүй, энгийн ногоон гацуур 25000-50000 төгрөгийн үнэтэй. Харин өөрөөсөө гэрэлтэй, эргэдэг, чимэглэлтэй гацуур мод 35000-120000 төгрөгийн ханштай байв. Сүлд модны чимэглэл, тоглоомууд нэг ширхэг нь 500-4500 төгрөг бол саа өнгө, хэмжээнээс шалтгаалан ширхэг нь 600-1500 төгрөг. Мөн шинэ жилийн багт наадамд зориулсан төрөл бүрийн маск, баг 1500-5000 төгрөгийн үнэтэй байлаа.

“Нарантуул” захаас худалдан авалт хийж буй М.Уранчимэг “Олон хүүхэдтэй учраас сүлд модныхоо тоглоомуудыг нэг нэгээр нь хагалсаар байгаад бараг дуусгачихсан. Хуучин сүлд модон дээр нь орчин үеийн гоё тоглоом авах гэж явна. Тэгээд гэрээ чимэглэчихээр гоё харагдах байх. Хүүхдүүд маань өөрсдөө цонхон дээрээ зураг зураад хөөрхөн чимэглэчихдэг юм” гэсээр цааш алхлаа.

Хотын төвд байрлах Улсын их дэлгүүрт гацуур модны өнгө, хэмжээний сонголт өргөн байлаа. УИД-т дан ногоон 1.5 метртэй сүлд мод 69900 төгрөг, 1.2 метртэй гэрэл асдаг сүлд мод 129000 төгрөг, Тайландын өтгөн мөчиртэй 1.8 метр сүлд мод 340 мянган төгрөг, 2.25 метр өндөр мод 800 мянган төгрөг, 2.7 метртэй гэрэл, тоглоомтой сүлд мод 1.2 сая төгрөгийн үнэтэй байсан юм. Тоглоом, чимэглэл 3500-9200 төгрөгөөр худалдаалж байв.

Харин “E mart” их дэлгүүрт 0.9 метр сүлд мод 72800 төгрөгийн үнэтэй байна. 0.9 метр өндөртэй ч чимэглэл ихсэх тусам үнэ нь нэмэгдэж 139800 төгрөгийн хооронд хэлбэлзэж байв. 1.2 метр өндөртэй сүлд модыг 79800-169800 төгрөгөөр борлуулж болов. 1.8 метртэй сүлд мод 116900-199800 төгрөг байсан бол хамгийн өндөр буюу дөрвөн метр сүлд мод 923800-974800 төгрөг байлаа. Эднийх 2.1 метрээс өндөр сүлд мод худалдаж авбал гэрт нь үнэгүй хүргэж өгөх үйлчилгээг гаргажээ. Мөн бүх гацуурт бөмбөлөг бэлгэнд өгч байгаа гэнэ. Эднийд төрөл бүрийн хэлбэртэй сүлд модны тоглоом, чимэглэл 1900-24500 төгрөгийн үнэтэй. Мөн шинэ жилийн хөөсөн тоглоом том, жижгээсээ хамаараад 6900-72500 төгрөгийн үнэтэй байлаа. Худалдан авагч З.Найдан “E mart-ийн танилцуулгыг харж байсан чинь сүлд мод нь сонголттойн дээр хүргэлттэй гэхээр нь очъё гэж бодсон юм. Ажлынхаа заваар ирж сонирхож байна. Анхныхаа ач хүүд авах сүлд модоо сонгочихоод орой тарахаараа хүргээд өгөөрэй гэж тохирчихоод л явна даа” гэв.

“Бөмбөгөр” худалдааны төвд шинэ жилийн сүлд мод нэг метртэйг нь 25000, 1.5 метртэйг нь 35000 төгрөгөөр худалдаалж буй. Сүлд модны гэрлэн чимэглэл 3500, шилэн тоглоом зургаан ширхэгтэй нь 2500 төгрөг, саа 800-1000 төгрөг, цасан ширхэг тав нь 1500 төгрөгийн ханштай байлаа.

Гэрэл зургуудыг Г.Лхагвадорж

Түрүүч нь №272 (5537) дугаарт

Яруу найрагч Д.Нямсүрэн, Г.Мэнд-Ооёо, О.Дашбалбар, Ү.Хүрэлбаатар, Ж.Саруулбуян. 1980 он

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн Жүмпэрэлийн Саруулбуянтай хөөрөлдсөн ярилцлагын үргэлжлэлийг хүргэж байна.

---

-Таны уран бүтээлийн нөхөд чинь гэвэл мэдээж хамгийн түрүүнд “Гал”-ынхныг нэрлэнэ дээ?

-Яриад яахав. Миний “Гал”-ын нөхөд байгаагүй бол бидний хэн маань ч ганц нэгээрээ их хол явахгүй л байсан байх. Энэ онд дөчин жилийн ой тохиож байна. “Гал”-ын удирдагч Г.Мэнд-Ооёо, гишүүд Я.Баатар, Д.Цогт, Ү.Хүрэлбаатар, О.Дашбалбар, Д.Нямсүрэн, Б.Сундуй, Л.Мягмарсүрэн, Ж.Оюунцэцэг, Ц.Ойдов, Ш.Гүрбазар, А.Батешхан нар болно. Өнгөрсөн жил Саймон бидний наяад оны бүтээлүүдээс түүвэрлэн “Гал”-ынхны яруу найргийг англи хэлээр гаргасан. О.Дашбалбар, Д.Нямсүрэн хоёрыг бол монголчууд мэднэ. Б.Сундуй маань даанч наслаагүй. Жинхэнэ нуугьсан монгол шүлэгтэй намбалзсан алхаатай авьяасаар халгисан найрагч байлаа. Түүний минь дунд сургуульд байхдаа бичсэн “Нутаг” шүлгэнд хөгжмийн зохиолч Ц.Чинзориг хожим сүүлд ая хийгээд дэлхийн буриадуудын хайртай сүлд дуу болгосон доо.

-О.Дашбалбар найрагч нэг биш шүлгээ танд зориулсан байдаг?

-Балбар бид хоёр “Гал”-ынхан дотроо амь, бид шүлэг зохиолынхоо сэдвийг уралдан бичдэг байлаа. Балбар надад лавтайяа арав гаруй шүлэг зориулан бичсэн нь ном, ботиудад нь үлджээ. Би нөхөртөө бараг л шүлэг зориулаагүй байх. Бурханд явахаас нь өмнө найзыгаа суулгаж байж усан будгаар хөргийг нь зурж, хол явсны нь дараа нэгэн таталбар дүр хийсэн нь мөнхжин дээр нь сийлэгдсэн, одоо хэвлэгдэж байгаа ном бүгдийн хавтсан дээр миний Балбарыгаа зурсан хажуу хөрөг гардаг. Таалал болсны нь дараа зураг урлалын зураачид түүний хөрөг дүрийг хийх үүрэг аваад “Бид Балбарыг зурж мэдэхгүй найзаар нь зуруул” гээд над руу илгээсэн юм. “Гал”-ынхандаа бүгдэд нь зориулж сайхан хөрөг бичсэн дээ. Мэнд-Ооёо, Мягмарсүрэн, Цогт, Ойдов нар маань надад олон сайхан шүлгээ зориулан бичсэн. Яруу найргийн сэтгэлийн их өглөгийг хариулахад бараг боломжгүй санагддаг юм. Түүнийг бид одоо биш дараа хожим ойлгоно байх.

Манай Цогт бол гайхалтай сэтгэгч, гал дөлтэй яруу найрагч, алтан гартай их авьяаслаг мэс засалч хүн. Тэр бидний ихэнхийг гэгээрүүлж, номын замд оруулаад тавьсан хүн. Морь уралдахад жижиг хүүхэдтэй морийг арай томхон нь хөтлөн авч эргүүлж тавьж өгдөг дөө. Цогтын гайхалтай номын сангаас бид сонгодгуудыг олж сонсч үзэж, Ван Гог, Поль Гоген, П.Пикассогийн уран бүтээлийг мэдэрч, дэлхийн яруу найргийн мөч чацыг ойлгож ухаарсан. Өөрийнх нь тархины “номын сан” бол хэмжихийн аргагүй. Д.Цогт, Л.Мягмарсүрэн бид гурвын анхны номыг их Б.Явуухулан хянан эрхэлж гаргаж өгсөн юм. “Гал”-ынхан бид бараг бүгдээрээ Явуу, Цэдэндорж, Түдэв нарын шавь. О.Дашбалбарыг Сүхбаатар аймгаас чемоданаа бариад Мэнд-Ооёогийнд буухад Түдэв, Цэдэндорж нар өлгийдөн авч Хотын эвлэлийн хороонд ажилд оруулан шүлэг зохиолыг нь дэмжиж байсан. Мэнд-Ооёо бол яах аргагүй бидний оюун санааны манлайлагч. Түүний яруу найргийг Монголын орчин үеийн яруу найргийн түүчээнүүдийн нэг гэдгийг бид өөрсдөө бүрэн хүлээн зөвшөөрч чадахгүй байгаа нь харамсалтай. Түүний яруу найраг дэлхийн хамгийн олон хэлээр орчуулагдсан. Олон хэлээр гарсан гэдгээр нь хэлээд ч байгаа юм биш. Түүний найргийг дэлхийн яруу найраг хүлээн зөвшөөрч анхаарч байгааг бид бас л мөчит дутуу ойлгодог. Энэ бол уншигчдад хамаатай зүйл биш, утга зохиолын хүрээнийхэнд л хамаатай. Түүний бүтээлийг Шведийн утга зохиолын академиас Нобелийн шагналд дэвшүүлчихсэн байхад бид баярлахын дээдээр баярлах учиртай. Энэ бол зөвхөн Мэнд-Ооёогийн бүтээлийг биш Монголын яруу найргийг анхаарч буйн хэрэг биз дээ.

-Танай нэгдлийн гишүүн нэртэй зураач Ойдовынхоо тухай яриач?

-Бид Галын дөл зураач, сийлбэрч, түүхч, жинхэнэ модернист яруу найрагч Ц.Ойдовынхоо зохиосон Төрийн сүлдийг Их хурлаар батлагдахад мөн ч их баярлаж байж билээ. Хүмүүс янз бүрээр хэлдэг. Их нуршуу, орчин үеийн биш хэллэгтэй, модон морь энэ тэр гэж, Төрийн сүлд бол Төрийн сүлд. Монголчууд Төрийн сүлдээ шинэчилье гэж шинэчлээд бүгдээр хэлэлцээд л баталсан. Гадаад орнуудын олон сүлдийг бид мэднэ. Манай сүлд бол бэлгэдлийн чанарт их сэтгэмж ухаан цогцлон сүлжилдсэн гүн утгын зангилаа байсан. Монгол зураачийн л бүтээж чадах гайхалтай бүтээл. Тэр гаднын сүлднүүдээс хичнээн илүү ур ухаан шингэснийг бид өөрсдөө л мэдрэх ёстой биз дээ. Түүнээс оройдоо шүтсэн шүтээнээ муухай, сайхан гэж өөлж өөнтөглөнө гэгч ёстой бурхнаа бургаасаар гуядахын үлгэр болно биз дээ. Энэ жил Ойдовын маань наяад онд бүтээсэн модернист яруу найраг, уран зургийн ном Америкийн утга зохиолын шилдэг орчуулгын бүтээлээр шалгаран хэвлэгдэв. Монголын утга зохиол судлаач, орчуулагч Саймон орчуулсан. Энэ чинь бидний оюун сэтгэлгээний авьяас билгийн ундарга хэвээр байгаагийн баяр бахдал биш гэж үү.

-Танай “Гал”-ын нэг эрхэм гишүүн, утга зохиол судлагч, яруу найрагч Я.Баатар анд чинь хаа байна. Сүүлийн үед хол алсад суугаа сурагтай?

-Ядамбатын Баатар минь гайхалтай ховор хүн. Тэр эрдэмтэн судлаач, зохиолч хүн. Сүүлийн арав гаруй жил холын Америкт амьдарч байна. Тэр хол нутагт өнө удаан суухдаа анд минь арван таван боть утга соёл, эртний судлалын ном бичиж хэвлүүллээ. Бидэнд илгээсэн. Монгол Улсад өнөөдөр Гэсэр, Жангараа судалдаг хүн үгүй болсон. Дамдинсүрэн гуайгаас хойш хэн Гэсэр судалж байна вэ гэвэл Я.Баатар. Тэр гуч, дөчин жилийн турш Гэсэрийн судлалаар ажиллаж хоёр боть, Явуугийн судлалаар боть ном, утга зохиолын ахмад үеийн төлөөлөгч Н.Наваан-Юндэн, С.Доржпалам, Д.Чимид нар гээд л бүгдийг ялгалгүй судлан нэгэн сэдэвт бүтээлүүд хэвлүүлсэн. Өөрийн шүлэг зохиолыг ч орхиогүй. Эх нутгаасаа, эмгэн буурал ээжээсээ хол сууж, элэг зүрхээ нутаг руугаа хандуулан байж энэ олон боть номоо бичсэнийг баатарлаг явдал гэхээс яахав. Түүний минь бие тийм ч сайн биш. Тэнд эмнэлгийн хяналтад хагас хэвтрийн дэглэмтэй байгаа хүн шүү. Бид бараг өдөр бүр ярилцдаг. Явуу багшийн их ойрын хамаатан. Биднийг их Явуугийн шавь нар болох дөт яруу замыг дурайтал гаргаж өгсөн хүн. Түүнээс тэр үед шүлэг оролддог хүн бүр л Явууд шавь орохыг хүсч зүтгэж байсан шүү дээ. Явуу бидний авьяасын хэлтэрхийг олж харсан учраас л биднийг тоосон байх.

-Танаас ганц нэг сонин асуулт асуумаар санагдаад явдаг юм. Та бол Хэнтийн уугуул хүн. Аймгийн төв чинь Чингис гэдэг нэртэй болсон. Үүнд ямар бодолтой байдаг вэ?

-Лав л өнгөрсөн зуунд болоогүй. Манай Хэнтий аймгийн төвийг Өндөрхаан гэж нэрлэдэг юм. Энэ нутаг Хан Хэнтий уулын аймаг. Өндөрхаан уулын хошуу гээд нэрлэнэ. Өндөрхаан хайрхан бол эрт үеэс тахилга тайлгатай, Чингис хааны болоод бусад хаад, Сэцэнханы түүхтэй нэн холбоотой, хаадын хаан гэсэн утга бүхий нэртэй их уулын нэрийг бид Өндөрхаан хотдоо өгсөн юм. Хаадын хаан болохоороо Чингис хааны дээд үетэй холбогдоно гэсэн үг. Нэг л өдөр манай аймгийн залуу удирдагчид гарч ирээд Өндөрхаан нэрийг нь авч хаяад Чингис хот гээд нэрлэчихсэн. Чингис хот гэх нэр бол үнэндээ Улаанбаатарын оронд болсон ч томдох л нэр. Аймгийн төв Чингис нэртэй байх нь Чингисдээ биш. Аймгийн шившиг юм. Үүнийг би тэр үед ч зохисгүй гэдгийг радио телевизээр хэлж байсан, огтонын дуу тэнгэрт хүрэхгүй. Хотын дарга байсан Э.Бат-Үүл Хэнтий аймгийн төвд Чингис гэдэг нэр ахадна, хуулийн дагуу биш гэж шүүмжилж байсан. Хотынхоо нэрийг Их хурлаар биш, ердөө л Аймгийн Иргэдийн хурлаараа өөрчилчихсөн улс. Ер нь байгаа юмыг байгаагаар нь байлгаад, бүтээн цогцлоох зүйлээ хиймээр. Нэр солих нь бүтээн байгуулалт юм уу. Сүхбаатарын талбайг Чингисийн талбай болгосноо хот Чингисийн сайхан шинэ талбай цогцоор нь байгуулчихсан гэж эндүүрээгүй л баймаар. Ард олон нэг ч удаа Чингисийн талбай гэж хэлээгүй. Одоо эргээд Сүхбаатарын талбай хэвээрээ болж байх шив. Маршалыг тахин шүтэж байсан үед Богдхан уулынхаа нэрийг сольж Чойбалсан уул болгосон. Тэр үед бараг нэг ч хүн Чойбалсан уул гэж амнаасаа гаргаагүй байх. Шашингүйн суртал ноёлж байх цагт Монгол Улс Богд нэртэй уулсынхаа нэрийг бүгдийг солихыг зорьж, шашин бурхны нэр орсон ардын дуунуудаа засч байсны эндүүг одоо ч бүрэн засаагүй л байна. Уул ухаа толгод, овоо тахилгынхаа нэрийг дураараа солиод байна гэдэг түүх гуйвах үндэс суурь нь болдог. Олон жилийн өмнө нэг удаа Нацагдоржийн Гүн Галуутай, Нүүрэнтэйн хөндийгөөр явж байхад нуурын хажууд буусан казах айлуудад буухад тэд нуурынхаа нэрийг казах нэрээр нэрлэчихсэн сууж байв. Ер нь Баян-Өлгийн казахууд Алтайн урианхайн соёлыг баллаж, шашин соёлын зөрчил явуулж байгааг хэн, хаана мэдэрч ойлгож байна. Соёлын ялгамж, шашны зан үйлийг төрөөс цэгцлэхгүй дураар нь тавьсаар байна. Америкт явж байхад сүрлэг их их уулсын нэр нь уугуул эзэд индианчуудын өгсөн нэрээр өдий хүртэл хадгалагдаж байна. Америкчууд уугуул иргэдийн соёлыг бүрэн гэхээр устгаж үгүй болгохдоо уул усны нэрийг нь солиогүй нь тэднийг хүндэтгэсэндээ биш л байх.

-Ингэхэд та Ажаагийнхаа төрсөн газар морин хөшөө босгосон байдаг. Тэнд чинь таны аав төрсөн болохоос, хурдан морь төрөөгүй биз дээ?

-Ажаагийн минь бие тааруу байлаа. Нэг удаа бид Бэрхэд ажаатайгаа байж байтал Ажаа, “Өнөөдөр, Мөнххаан ууландаа гарна, бас нэг газар очно, машинаа асаа” гэлээ. Ажаа, дүү бид гурав Бэрхээс уруудан Суварган хөндийгөөр давхиад Мөнххаан уулан дээрээ гарлаа. Тэр өдөр их хүйтэн салхитай, золтой л бие чилээдүү аавыгаа хийсгэчихсэнгүй. Дараа нь Нарантульяагийн зүүн хажууд очив. Эрт үед айл нутаглаж байсан байж магадгүй нэгэн газар зогсоод бид бууцгаалаа. Ажаа ийш тийшээ харж байгаад энүүхэн борлоод байгаа тэгшдүү газар манайх хаваржиж байхад Ажаа нь энд төрсөн юм. Мэдэж ав гэлээ. Өөр ч юм хэлсэнгүй. Чулуу ховортой газар учир эрж байж хэдэн чулуу овоолон овоо босгоод, нэг номын хавчуур байсан баймаар мод олж өмнө нь тавьж дээр нь идээ будаа өргөөд мордсон юм.

Ажааг бурхны оронд явснаас хойш би ажаагийнхаа төрсөн газар байн байн ирж сүү цагаа өргөөд ном уншихдаа энэ эрхэм газар би юу хийж болох вэ? Ямар нэг уяач өвгөний хөшөө гээд босголтой биш гэж их бодлоо. Гэтэл нэгэн шөнө Ажаа маань зүүдэнд орж ирээд; Ажаа нь хойт насандаа хурдан морь болж байгаад эгэж хүн болох юм. Миний хүү Ажаагийнхаа төрсөн газар морины толгой босгочих гэлээ. Би өглөө босоод ажаагийн төрсөн газар босгосон хөшөөний загвараа шууд гаргаад барималч С.Бадралыг дуудан бид хоёр морин хөшөөний загвар гаргаад зун очиж хөшөөгөө хийсэн. Морин наадам ч хийсэн. Би ажаагийнхаа төрсөн газар нь л очдог болохоос оршуулсан газар нь ер очдоггүй.

-Чингис хааны хүй цөглөсөн газрын тухай маргаан мэтгээнд оролцдог хүний нэг та гарцаагүй мөн дөө?

-Ер миний хаа газар явахдаа очиж хүндэтгэл үзүүлэх, судлан сонирхох дуртай зүйлийн нэг бол их хүмүүсийн мэндэлсэн газар. Тийм газар ер бусын авшиг шид оршсон байдаг. Чингис хааныхаа мэндэлсэн газрыг бид зэрэгцээ хоёр багийн нутагт энэ мөн, биш гэж булаацалдаж, элдэв хөшөө шав тавьж, хол ойрын амьтны толгойг эргүүлэх нь хэтдээ муу. Хэтдээ ч юу байхав, одоо ч муу үртэй. Үүнийг эрдэмтэн судлаачид эвлэлдэн нийлж нэгэн тийш болгох ёстой. Өндөр Гэгээн, Явуу багш гээд л их хүмүүсийн төрсөн газар руу зорьж очжээ. Мөн Бурхан багшийн мэндэлсэн газар руу зорьж яваад Катмандуд их газар хөдөлсөн сүйрэлд өртөж эгээ л ертөнцийн тоосонд орчихоогүй. Ус уух хоногийн тоо дуусаагүй байж. Эх нутаг минь, эцэг эх минь өршөөн их сүйрлээс гэтэлгэн авч үлдсэн юм. Таны энэ насны шүтээн юу вэ гэвэл би аугаа их Бурхан Халдун хайрхан гэж хэлнэ. Монгол төрийн тахилгат хайрхан. Үе үеийн Ерөнхийлөгч хүндэтгэн тахихад хамт явж оролцсон. Хайрхныхаа тухай ном ч бичсэн. Лувсаншарав ахайтай Бурхан Халдуны тухай томоохон дуу хийж ойн концертод нь дуулуулсан. Хүмүүст сайн хүргэж чадахгүй л байна. Цаг сайхан болж хөгжмийн зохиолч бүр, яруу найрагч бүр дуу бичиж, зураачид өөр өөрийн Бурхан Халдуныг сүндэрлүүлэн босгож байна. Би өөртөө Бурхан Халдунаа зурдаг, зураач нөхдөөрөө зуруулан зургаараа сольж авдаг. Уран зургийн цуглуулга ч бий. Гэхдээ тийм ч олон биш л дээ. Нэрт зураач Ц.Байды, Г.Дунбүрээ, С.Төгс-Оюун, С.Бадрал гээд нэлээд хэдэн зураачийн Бурхан Халдуныг зурсан бүтээл бий.

-Хэрлэнгийн хүү Хэрлэнгээ магтан дуулахаа хэнээр заалгав гэж. Бид хоёрын энэхүү хөөрөлдөөнд их мөрөн чинь орох учиртай байх?

-Орхигдуулбал эзэн савдаг нь гомдох ч юм бил үү. Би нэг биш номоо “Хэрлэнгийн ай” гэдэг нэрээр хэвлүүлсэн. Их Жанцанноров бид хоёр “Хэрлэнгийн ай” дуу, дуулал юм даа, зохион дуулуулж байна. Хэрлэн маань Монголын гол мөрнөөс хамгийн олон дуун өргөлтэй мөрөн юм шүү.

“Дээдлэн шүтвээс дэмбэрэлтэйеэ

Дэнж л сэрмүүн Хэрлэн минь

Тэнүүхэн талбайгаар урсана аа хө

Дэлхийн цээжнээ мишилзээд байх нь хө

Дэндүү эртний ерөөл юм гэнэ лээ

Хүүгээ алсад зориход

Дагаад мэлмэрсэн Хэрлэн минь

Хүрэн зүрхний үзүүрт

Дандаа уяатай Хэрлэн минь…” гээд л дуулдаг юм. Их сайхан бадрангуй мөртлөө уяралтай аялгуу бий.