Month: October 2016

Увс аймгийн Монгол Улсын маршал Ю.Цэдэнбалын нэрэмжит арван жилийн нэгдүгээр сургуулийн 8б ангийг 1976 онд төгссөн нэг ангийнхны төгсөлтийн дөчин жилийн уулзалт өнгөрөгч долоо хоногт болов. Нийслэл хотын төв талбайд сэтгэл догдлон цугласан тэд хорин зургуул эх орны өнцөг булан бүрээс хуран цуглажээ. Найм төгсгөсөн ангийн багш нь Боловсролын тэргүүний ажилтан, Алтан гадас одонт Ж.Чулуун хэмээх дал гаруй насны ануухан хүн байна. Математикийн багш мэргэжилтэй Ж.Чулуун бүсгүй эдний ангийг 1972-1976 онд удирдан төгсгөжээ. Ангийн дарга Н.Баяртсайхан нь талбай дээр хараахан ирээгүй ч ангийнхнаа өөрийн албан байгууллага “Монгол банк”-н дээр хүлээн авахаар тохирсон байв. Бүлгэмийн дарга Бямбаагийн Орлом хэмээх царайлаг төв бүсгүй багын сурсан зангаар ангийнхнаа манлайлан чиглүүлэх нь ясны даргын шинжтэй. Олон жил уулзаагүй биесээсээ гэрэвшсэн хөдөөдүү нэг нь “Энгэртээ тэмдэгтэй, амандаа яриатай улсын уруулыг угзраарай” гэсхийгээд нэгнийхээ хойгуур орох санаатай.

Д.Оюунгэрэлийн хувьд сувилагчийн сургууль төгссөнөөс хойш Увс нутагтаа 33 жил мэргэжлээрээ ажилласан гэнэ. Барилгын сантехникийн инженер Л.Цэрэнчимэд Эрхүүгийн политехникийн их сургуулийг дүүргэж, Эрдэнэтийн уулын баяжуулах үйлдвэрт белазын хэсгийн мастераар хорин долоон жил ажиллаж байгаа аж. Багадаа “сармагчин” хочтой байсан А.Гантулга Увстаа Барилга угсралтын трестэд жолоочоор ажиллаж Онц тээвэрчин болсон гавьяатай. Д.Балган бол ангийнхныхаа хамгийн авьяастай нь гэж хэлж болно. Аймгийнхаа Усны аж ахуй, есдүгээр баазын агрегет засварчнаар ажлын гараагаа эхэлсэн эл эрхэм 1986 онд Ардын язгуур урлагийн наадамд бий биелгээгээр алтан медаль авч, Монгол Улсын зуун өв тээгчийн нэгээр шалгарсан нэгэн юм. Эдний ангийг гуч гаруй сурагчид төгссөн ч эдүгээ арваад нь бурхны оронд оджээ. Тэднийхээ гэгээн дурсгалыг хүндэтгэж, ангиараа Ганданд очиж буяны ном уншуулсан нь хар багын найзуудаа үгүйлэн санасны гүн илрэл гэлтэй. Улсын залуу аваргаар тодорч явсан онц тээвэрчин Р.Дамдинхүү “Увс хүнс” компанид ажиллаж буйгаа дуулгасан бол Ц.Ганхөлөг мөн л аяны шар замд жолоо мушгиж ургацын аварга болж байснаа хүүрнэв. Шатахуун тээврийн есдүгээр баазын тэргүүний жолооч З.Сүхбаатарыг том биетэй хүүхэд байсан учир “Аав, эцэг” хэмээдэг байсныг ангийнхан нь шивнэв. Б.Уранчимэг бүсгүй нягтлан бодогч мэргэжилдээ хайртай гэдгээ хэлж байна. Хувиараа бизнес эрхлэгч Х.Нансал-Орломыг “шулуун зантай, шувуун амтай” гэж хөвгүүд нь танилцуулахад тэрээр яг л хүүхэд ахуйн янзаар ичингүйрэх нь инээдтэй. Хөдөөгийн уул талаар соёлын үрийг тарьж хүүхэд багачуулыг гэгээрүүлж явсан М.Цэзэн “Гермес” төвд багшилдаг бол тэргүүний оёдолчин Г.Цэцэгмаа цагтаа Германд суралцаж эсгүүрийн мастер мэргэжлийн эзэн болсноороо бахархав. Түүнийг өргөн магнайтай болохоор “Ленин багш” гэж хочилдог байсан нь одоо ч мартагдаагүй аж. З.Уртнасан бүсгүй хилийн цэргийн даргатай ханилж, Орос-Туватай залгах Монгол Улсынхаа торгон хил дээр “Хилийн заставын хар нүдэн бүсгүй” болж насаараа амьдарлаа гэх. Цэцэрлэгийн багшаар олон жил ажилласан Г.Эрдэнэцэцэг эдүгээ “Говь” компанид ажиллаж байгаа юм байна. Онц тээвэрчин Г.Ганзориг хүүхэд байхдаа ёстой нэг охидын нүд унагасан нүд хөмсөг болсон залуу байж гэнэ дээ. Увс нутгийн хурдан мориороо алдаршсан Б.Далайгийн эгч Б.Бадамсүрэнгийн намтар дэндүү баялаг. Тэрээр төрөлх нутагтаа багийндаргын албыг 12 жил хашсан бөгөөд хувиараа газар тариалан эрхэлж энгэрээ “Алтан гадас”, “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон”, Нутгийн удирдлагын тэргүүний ажилтны цол тэмдгээр мялааж, орон нутгийн сонгуульд дөрвөн удаа сонгогджээ. Тиймээс ч “УИХ-д Цэндийн Нямдорж дархан суудалтай, Улаангомд Бадамсүрэн нэг дархан суудалтай” гэсэн хэлц үг хүртэл түүнд зориулагджээ.

Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан Б.Байгалмаа аймгийнхаа Нэгдсэн эмнэлгийн лаборантаар 34 жил ажилласан байна. Т.Цэцэгмаа эрчим хүч, геологи, уул уурхайн салбарт гучаад жил ажиллаж эрчим хүчний тэргүүний ажилтан, тэргүүний уурхайчин болжээ. Нийслэлийн тэргүүний ажилтан С.Баяр-Өлзий бол Нийтийн аж үйлдвэрийн яамнаас ажлын гараагаа эхэлж 18 аймаг, дөрвөн хотын цэвэр усны системийг ашиглалтад оруулсан буянтан. Тэрээр Нийслэлийн захирагчийн ажлын албаны инженерийн байгууламжийн хэлтсийн дарга, Улаанбаатар хотын болон “Улаанбаатар нэгтгэл”-ийн ерөнхий инженерийн албыг хашиж иржээ. “Чөтгөр” хэмээх М.Очирбат Онцгой байдлын газарт насосын нэгдүгээр зэргийн жолоочоор ажилласан осолгүй манлай, онц тээвэрчин гэнэ. Увсын эрчим хүчний байцаагчаар ажилласан С.Уламбаяр Дархан хотод мал маллаж байгаа аж. Эрчим хүчний тэргүүний ажилтан энэ эрхэм ангийнхныхаа дараагийн уулзалтын ууцны хонийг бэлдэнэ гэдгээ амлаж байгаа дуулдана лээ. Д.Нямжавын намтар бусдынхаасаа хавьгүй зузаан гэлтэй. Тэрээр УБДС-ийг түүхийн багш мэргэжлээр дүүргэж, аймгийнхаа Намын хороонд лектороор ажиллаж улмаар Москвагийн Нийгмийн ухааны дээд сургуулийг төгсөн, Увс аймгийн МАХН-ын хорооны даргаар дэвшин долоон жил ажилласан нэгэн. Нэгэн үе ГХЯ-нд мэргэжилтнээр ажиллаж, 2001 оноос Монгол Улсаас ОХУ-д суух Элчин сайдын яамны нэгдүгээр нарийн бичгийн даргаар томилогдсон түүхтэй. Тэрчлэн 2008-2012 онд Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дэд даргаар томилогдон ажиллахдаа С.Баяр, С.Батболд, Н.Алтанхуяг нарын гурван ч Ерөнхий сайдтай гар сэтгэл нийлсэн төр нийгмийн зүтгэлтэн аж. Д.Нямжав сүүлийн дөрвөн жил Төр засгийн үйлчилгээ эрхлэх газрын захирал, дэд захирлын албыг хашиж байгаа аж. Ангийнхныхаа уулзалтыг голлон зохион байгуулагч тэрээр найз нөхдөдөө аль болох л тусалж дэмжиж явдгийг ярьцгааж байсан.

Ерөнхий сайд Санжийн Баярын багт багтаж Монгол Улсаас ОХУ-д төлөх их өрийг тэглэхэд оруулж явсан гавьяа түүнд бас харьяалагдана. Д.Нямжав ЭСЯ-ны урлаг соёл, боловсрол, спортын чиглэлийн бүхий л ажлыг хариуцаж ажилласнаар тухайн үед зуун оюутан л ОХУ-д сурдаг байсныг 300 гаруй болтол өсгөсөн гэдэг. Тэрээр 2005-2008 онд С.Баяр даргын зөвлөхөөр ажиллаж, УИХ-д 34 суудалтай байсан намаа 45 суудалтай болгож байж. Ангийн дарга Надмидын Баяртсайханы тухайд эдүгээ Монголбанкны Ерөнхийлөгчөөр томилогдон ажиллаж байна. Ангижавууд нь Баяраагаа “Монгол Улсын албан ёсны хоёр тамгатай Ерөнхийлөгчийн нэг нь манай ангийнх” гэж өмчилдгөө нуусангүй. Н.Баяртсайхан УИХ-д гурвантаа сонгогдож, Төсвийн байнгын хорооны дарга, Сангийн сайдаар ажилласныг ард түмэн сайн мэднэ. Бага байхдаа ангийнхан хүүхдийн гэнэн зангаар их дүрсгүйтдэг байж. Охид хөвгүүдгүй цүнхээрээ байлдацгаах. Нэгэнтээ Сүхбаатар цүнхээр Нямжавын “гурвын дунд” цохин амьсгалыг нь боогдуулж унагажээ. Үүнийхээ хариуг Нямжав нь Орломын цүнхийг эргүүлж байж шидсэнээр авсан бөгөөд Сүхбаатарын зүүн хацарт цүнхний төмөр шигдэн орж сорвитуулснаар “байлдаан” өндөрлөж байсан гэх. Бас нэг инээдтэй түүх хүүрнэхэд, Сүхбаатар биерхүүдээ эрдэн охидыг шүүрэн цээжээр нь аг чиг тэвэрч авахад хөвгүүд цуварч үнсэн үйлийг нь үздэг байсныг охид ичингүйрэн дурсав.

Баяртсайхан, Цэрэнчимэд хоёр зодолдож байтал нэгнийх нь эсгий гутал сугарч одсон хөөрхөн түүх он жилүүдийн цаанаас дурсагдаж байна. Баяр-Өлзий Баянхонгороос шилжиж ирсэн болохоор эдний ангийн ганц халх хүүхэд байж. Тэрээр Уралын их сургууль дүүргэснээ хуучлахдаа “Борис Ельцин бид хоёр нэг сургуулийнх” гэж ирээд хөөрхөн “томров”. Баяртсайхан их “коммун” зантай болохоор ангийн хөвгүүд ярилцаж байгаад Улаан ууланд дагуулан очиж “Беломорканал” татуулчихаад “Ангийн дарга л биднийг тамхи тат гээд байсан” гэж багшдаа ховлон хэлмэгдүүлж, уйлуулж байснаа инээлдэн хүүрнэлдэв. Цэрэнчимэд өөртөө үйлчлэх Голын дэлгүүрээс ууттай хар чавга “туугаад” музей үзэнгээ найз нараа дайлж байснаа ярьж байна. Олег Васильевич Носков хэмээх орос багшийнхаа үйлийг ч ёстой барж өгдөг байж дээ. Ямар сайндаа л тэд “Тавдугаар сарын 1” гэхийг “Таван майяа” гэж хэлээд багшийнхаа элгийг хөшөөж байхав. “Ганхөлөгийг яагаад Гомбоо гэдэг байлаа” гэж нэгнийгээ асуухад “Яахав, Сүхбаатар жанжны туслах болохоор Гомбоо гэчихгүй юу” гэж нөгөөх нь хариулна. Дуламжав гэж эрүү жаахан урттай, түүхийн багш бүсгүй байж. Энэ багшаа ангид орж ирэхэд нийтээрээ “Эрүү цагаан болжмор шувуу нь хө…” гэж дуулан уйлуулж байснаа бас дурсана.

Хөдөлмөрийн багш Хүрэлжавын хичээл дээр урласан модон буугаар байлддаг байснаа, улсын тэргүүний бүлэг болохын өмнөх жил ангийн дарга Баяртсайхан нь гахай тэврэн, жагсаал алхаагаар бүгдээр анги хэссэн хөгжилтэй түүхээ тэд мартсангүй. Бас наймаачин оросоос нүцгэн хүүхний зурагтай хөзөр худалдан авч хичээл дээр охиддоо нууцаар үзүүлж, нүдий нь орой дээр нь гаргаж явснаа тэд нулимсаа гартал инээлдэн ярих нь халуухан дурсамж сэдэрсний шинж аж. Х.Цэвэлмааг багш нь самбарт дуудаад сонсохгүй байсан тул “Хөөе, чихгүй толгой” гэж дуудсанаас хойш аав, ээжийн өгсөн нэр мартагдаж Чихгүй толгой болсон нууцыг ч тэд дэлгэв. Бүлгэмийн дарга Орлом бол насаараа монгол хэл-уран зохиолын багшаар ажиллаж, Улаангом хотын хөдөлмөрийн хошой аварга, аймгийн ажил мэргэжлийн аваргаар тодорч байсан “Хөдөлмөрийн хүндэт медаль”-тан. Дөчин жилийн дараа уулзсан нэг ангийнхан “Чингисийн хүрээ” жуулчны баазад тухалж, Монголбанкны эрдэнэсийн сангийн музей, Төрийн түүхийн музейд саатан, төрийн ордонд айлчлан, есөн хөлт цагаан тугнаас адис аван, Жаргалантын амралтын газар хэд хоног саатаад салахын цагт нүд дүүрэн нулимстай байцгааж. Тэд ангийн багш Чулуундаа урлагийн бүтээл болох морины урлал бэлэглэсэн нь маш их таалагдсан гэнэ. Ангийн бас нэг онц тээвэрчин Т.Цэцэнцол ангийнхнаа амралтын газарт гүйцэн очсон гэнэ.

Бүлгийн дарга Орлом ангийнхаа дөчин жилийн уулзалтын талаар “Жаргалантын амралтанд очсон оройгоос ирэх хүртлээ хүүхэд насны хөгжилтэй мөчөө дурсан, элгээ хөштөл инээлдэж үнэхээр хэдэн насаар залуужлаа. Манай ангийн Нямжавыг найз нөхдийнхөө илүү дутууг нь гүйцээж, зовлон жаргалыг нь хуваалцаж, заавар зөвлөгөө өгч, дэмжиж тусалж явдаг талаар тун чиг олон хүн дурсан ярьцгаах юм. Нэг удаа Уламбаярыг хөдөөнөөс ирэхэд нь “Найз нь чамд архи авч өгөхгүй, миний машинд суучих, хоёулаа саунд очиж оръё” гээд аваачиж саунд оруулахад анх удаа саунд орж үзсэн Уламбаяр маань цээж нь дүүрч бачууран “Нямжав аа, би орж чадахгүй юм байна. Хөгшин чинь гараад чамайг хүлээгээд сууж байя” гэсэн гэнэ. Тэгэхээр нь Нямжав “Залуу, зүгээр зүгээр, наад арьсны чинь нүх сүв нь онгойгоод чамд хэрэгтэй” гэсэн боловч би тэсэлгүй гарсан” гэж бөөн инээд тарилаа. “Манай ангийн хөвгүүд ямар сайхан хүмүүс болсон юм бэ, хүүхэд байхдаа бидний нүд сохорчихсон байсан болов уу” гэж Оюунгэрэл маань харамссан янзтай ярьж дахиад бөөн инээдэм боллоо. Ангийнхаа охинд хайртай байснаа илчилж чадалгүй байсаар байгаад хадамд гаргасан тухайгаа Гангаа, Сүхээ нар ярьж, хэдий тийм ч одоо сайн ханьтай учирч, үр хүүхэдтэй, ач зээтэй гачигдах дутагдах юмгүй сайхан амьдарч байгаа тухайгаа бахархан ярилаа. Дотроо бодож байхаар хэлэх нь яасан юм, амьдрал болох ч байсан юм бил үү яаж мэдэх вэ, дэндүү оройтож дээ гэж охид бөөн инээд боллоо. “Манай ангийн даргын хэлэх үг нь хүртэл эмх цэгцтэй, товч тодорхой, агуу хүн шүү, Монголын эдийн засгийг одоохон босгоно оо” гээд л даргаа магтацгаасан. Манай ангийн хөвгүүд ямар гоё дуулдаг гээч. Баяр-Өлзий, Гантулга, Нямжав, Цэрэнчимэд гээд л. Баяр-Өлзийгөөрөө “Хөөрхөн халиун”-ыг нь дахин дуулуулмаар байсан. Нямжав маань Дуурийн театрт очиж олон түмний сонорыг мялааж, сэтгэлийг баясгамаар дуучин юм. Цэрэнчимэд гадаадын орнуудаар аялж жуулчилсан зургаа үзүүлэн, өнгөтөөр ярихаас гадна өвөрмөц камераар бичлэг хийн, биднийгээ баярлуулав. Түүний сайхан яриаг Байгалмаа бүр биширч байсан. Б.Цэцэгмаа маань миний бичсэн мессэжийг уншаад эмчилгээ сувилгаагаа орхиод онгоцоор нисээд ирснээ ярихад нүдэнд өөрийн эрхгүй нулимс мэлтгэнэсэн. Цэзэн, Нямжав хоёр “Хүн хөдөлж үхэхгүй, хөшиж үхнэ” гэдэг юм гэж дасгал хөдөлгөөн сайн хийх тухай зөвлөж дасгал зааж өглөө. Ангийн багш маань ануухнаараа, андууд маань өнгөлөг цоглог байсаан. Бид ач үрээ дагуулсан эмээ өвөө нар биш, арван зургаан настай охид хөвгүүд шиг л нялхарсан даа. Уулзалт үнэхээр сайхан боллоо. Сална гээд бодохоор цээж харанхуйлаад, дотор бачуураад байна аа гээд нулимс унагацгаалаа. Бид Жаргалантаас хөдлөхдөө

“Он жилүүдийг хамт элээсэн ангийн охидууд

Орон зайг хамт өнгөрүүлсэн ангийн хөвгүүд…

Сурагчийн хувцсаар ижилдэн гоёсон

Сургуулийн амьдралд дэндүү дасчээ…

Хун хундаа дасдгийн адилаар

Хүн хүндээ дасдаг юм байж дээ …

Хуран цугласан нөхөд минь буцлаа

Хурын нулимс нүдийг минь бүрхлээ” гээд сурагч насны олон дуу дуулж хүүхэд насандаа очлоо. Эцэст нь нүдэндээ доголон нулимстай, бие биеэ тэврэн гурван жилийн дараа Увс нуурынхаа хөвөөнд багштайгаа уулзахын ерөөл дэвшүүлэн машиндаа сууцгаасан даа” гэж сэтгэл догдлон өгүүлж байлаа. Наймын б ангийн төгсөгч А.Гантулга ангийнхандаа зориулж

“Одонтын удмын Баяраа

Оройд нь манлайлж яваа

Орлом, Цэзэн тэргүүтэн

Оюуны ундраа багш нар

Түмэнд танигдсан Нямжав

Төрийн ордон хавьдаа

Нийслэлийн инженер Баяр-Өлзий

Менежер хийгээд завгүй

Няхуур зантай Урнаа, Цэцэгмаа

Нягталж шалгадаг ажилтай

Янжинлхам шүтээнтэй

Язгуур урлагийн Балган

Ядрахыг мэдэхгүй зүтгэдэг

Яггүй хөдөлмөрч Бадамсүрэн

Дамиа, Гангаа, Сүхээ, Цолоо

Дардан замын бурхан жолооч нарыг

Даалгавар хийдэггүй Гантулга

Дагаж давхиад л байгаа” гэж шүлэглэснээ багшдаа гардуулж өгчээ. Хүүхэд ахуйн гэгээн нөхөд ийнхүү дөчин жилийн дараа нийслэл хотноо цуглаж амьдрал жаргалын сайхан мөчүүдийг хамтдаа хуваалцсан ажээ.

Л.Батцэнгэл

Израилийн Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд асан Шимон Перес энэ сарын 28-ны өдөр хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлсэн. Түүнийг оршуулах ёслол өчигдөр боллоо. Шарил дээр нь “Хэтэрхий залуугаараа таалал төгссөн” хэмээн бичээрэй гэж талийгаач захисан гэнэ. 70-аад жил төрдөө зүтгэсэн түүнийг дэлхийн хамгийн өндөр настай улстөрч гэдэг. Урт насалсан нууцаасаа хуваалцаач гэхэд маш их ажиллаж, мөрөөдөхийг зөвлөөд “Амралт авах хэрэггүй. Амьдралд хамгийн сонирхолтой юм бол ажил” хэмээн хариулж байжээ.

Шимон Пересийн амьдрал Израил улсын түүхтэй салшгүй холбоотой. Ерөнхий сайдын албыг хэд хэдэн удаа хашсан тэрээр улсынхаа ес дэх Ерөнхийлөгчөөр сонгогдож байсан. Тэрээр 12 Засгийн газарт ажиллаж, 1959-2007 онд хууль батлах дээд байгууллага болох Кнессетийн гишүүнээр тасралтгүй улиран сонгогдсон улстөрч.

Израил улс байгуулагдсаны дараахан 1947-1949 онд еврейчүүд арабуудтай дайтсан. Еврейчүүд үүнийг эрх чөлөөний төлөөх дайн гэдэг. Тэр үед залуухан Шимон Перес Батлан хамгаалах яамны ерөнхий даргын (сайдын дараахь албан тушаал) туслахаар ажилд оржээ. Тухайн үед Засгийн газрыг тэргүүлэн ажиллаж байсан Давид Бен-Гурион чадвартай, ирээдүйтэй залуу хэмээн Шимон Пересийг ихэд дэмжсэн. Тиймээс ч цэрэгт явуулалгүй яамны зэвсэг худалдан авалт, цэрэг татлага зэрэг хамгийн чухал асуудлуудыг хариуцуулжээ. Израил улсын тусгаар тогтнол, аюулгүй байдал нэн чухал байсан үе.

Ерөнхий сайд залуухан боловсон хүчинд маш их итгэл үзүүлж АНУ дахь Израилийн БХЯ-ны төлөөлөгчөөр томилжээ. Шимон Перес Нью-Йоркт ажиллахын хажуугаар Харвардын их сургуульд суралцаж, судалгаа хийж. Нутагтаа эргэж очоод 29 настайдаа Батлан хамгаалахын яамны ерөнхий даргаар томилогдож зэвсэг үйлдвэрлэлийн үндэс суурийг тавьж гадаадаас захиалга авдаг болгожээ. Ийнхүү ажиллахдаа сайшаалын үг нэлээд сонссон гэдэг. Түүнээс ч дутахгүй шүүмжлэлд өртсөн хэдий ч маш сайн гүйцэтгэгч гэдгээ харуулсан байна. Найз нарынх нь ярьснаар Ш.Перес шинжлэх ухааны судалгааг ашиглан үйлдвэрлэл хөгжүүлэх үндэс суурийг тавьсан гэнэ. Израил 1954 онд байлдааны онгоц, танк үйлдвэрлэх анхныхаа захиалгыг Францаас авсан. “Рафаэль” онгоцыг захиалгаар нийлүүлж, зэвсэг үйлдвэрлэдэг болсон нь яахын аргагүй Ш.Пересийн гавьяа. Өнөөдөр тус улс нь онгоц, цахилгаан хэрэгсэл, зэвсэг үйлдвэрлэлээрээ дэлхийд тэргүүлдэг. Шимон Перес Израилд цөмийн төслийг хэрэгжүүлэхийг анх санаачилж Димон, Сорекет цөмийн хөдөлгүүрийг бариулсан. Энэ бүхэн улс орны эдийн засаг хөгжих үндэс суурь нь болжээ. Элсэн цөл дунд орших улсыг хөл дээр нь босгож дэлхийд тэргүүлдэг болгоход түүний оруулсан хувь нэмар асар их.

1956 онд Израил Францтай хамтран Египетийн эсрэг цэрэг дайны ажиллагаа явуулсан. Ерөнхий сайд Давид Бен-Гурион энэ талаар Францын талтай нууц хэлэлцээ хийхээр хамгийн их итгэдэг хэдхэн хүнээ дагуулан Парисыг зорьсон гэдэг. Тэдний нэг нь Шимон Перес байж. Хожим нь түүнийг тусгай ажиллагааг хэрэгжүүлэхэд хүчин зүтгэсэн хэмээн Францын Ерөнхийлөгч “Хүндэт Легион”-ы одонгоор шагнасан юм.

Ш.Перес Кнессетийн сонгуульд анх нэр дэвшихдээ ялалт байгуулж Батлан хамгаалах яамны орлогч сайдын албыг давхар хашсан. 1960-аад оны эхээр Израилд нутгийн ажилчны намын даргын албан тушаалд тус улс төрийн хүчний залуу болон ахмад үеийнхний хооронд нэлээд ширүүн тэмцэл өрнөсөн түүхтэй. Хэрвээ залуучууд ялсан бол Шимон Перес Засгийн газрын тэргүүн болох байсан гэдэг. Гэвч залуу гишүүд ялагдаж Ш.Перес нэг хэсэгтээ төрийн албанаас холджээ.

Насаараа Израил улсын төлөө зүтгэсэн тэрээр Польшийн нутаг байсан өдгөө Беларусийн нийслэл Минск хотын ойролцоо орших Вишнево тосгонд 1923 онд төрсөн. Жинхэнэ нэрийг нь Сеня Перский гэдэг. Өвөөтэйгөө ихэд дотно байсан бөгөөд түүний ачаар яруу найрагт дуртай болжээ. Өвөө нь ач хүүдээ Л.Толстой, М.Достоевскийн зохиолыг уншиж өгч, шашны сургаал айлдана. Ш.Перес хожим нь “Өвөө маань маш ухаалаг хүн байсан” хэмээн ярьсан байдаг. Тэр үед Вишнево тосгон болон түүний ойролцоо 200 еврей гэр бүл амьдардаг, бүгд л Палестин руу цагаачлах хүсэлтэй байжээ. 1931 онд Шимон Пересийн аав Палестинд очиж улаан буудайн наймаа эрхэлж чамгүй ашиг олж эхнэр хүүхдээ татан авчээ. Шимон Палестинд очиж Бальфур хэмээх нэлээд нэр хүндтэй гимназийн сурагч болсон. 18 настайдаа сионист хөдөлгөөний гишүүнээр элсч улстөрч, зохиолч гээд нөлөө бүхий хүмүүстэй танилцсан гэдэг. 1946 онд Швейцарийн Базел хотод болсон Дэлхийн сионистуудын 22 дугаар чуулганд оролцсон нь түүнийг улс төрд ороход хамгийн ихээр нөлөөлсөн.

Ойрхи Дорнодын байдал дэлхий нийтийн анхаарлын төвд байсаар байгаа. Еврей болон палестинчуудын зөрчилдөөн одоо ч үргэлжилсээр. Тус бүс нутагт энх тайвныг тогтоох эсэх нь Шимон Пересээс хамаарч байсан үе ч бий. Тэрээр Ерөнхий сайдын албыг хашихдаа асуудлыг бүрмөсөн шийдээгүй ч маш их дэвшил гаргасан хэмээн дэлхийн түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн юм. Хэзээ ч эвлэрэхгүй гэгддэг Израил, Палестины эрх баригчдыг 1993 онд Билл Клинтон АНУ-ын Ерөнхийлөгч байхдаа хэлэлцээрийн ширээний ард суулгаж чадсан юм. Палестины удирдагч Я.Арафат, Ш.Перес хоёрын гар барьж байгаа зургийг дэлхий нийтээр цацаж байсан түүхтэй. Түүгээр ч зогсохгүй Израилийн эрх баригчид хамгийн их зөрчилддөг Сири, Иорданитай хэлэлцээ хийж эхэлжээ. Ийнхүү Ойрхи Дорнодод энхийг сахиулах үйлсэд оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлж Шимон Перест Нобелийн энхтайвны шагнал олгосон. Тэр үед “Палестинчууд бидний хамгийн ойрын хөрш. Миний бодоход тэд бидний хамгийн сайн найз болж чадна” хэмээн хэлсэн нь нэлээд шуугиан тарьж байлаа. Учир нь Израилийн улстөрчдөөс палестинчуудын талаар ингэж нааштайгаар хэлсэн хүн байдаггүй.

Улс төрийн өндөрлөгт гарахын тулд Шимон Перес 30 жил тэмцсэн гэдэг. Нам дотроо ширүүхэн дайралттай тулгарсан ч энэ нь түүнийг улам хатуужуулсан байна. Юмыг маш хурдан хүлээж авдаг, ер бусын шинэ санаа гаргаж, зорьсондоо хүрэхийн тулд тууштай тэмцдэг чанарын ачаар ялалт байгуулж чадсан гэдэг. Л.Толстой, В.Набоков, А.Камю, Жан-Поль Сартрыг шүтдэг, зохиолыг нь шимтэн уншдаг тэрээр Гадаад хэргийн сайд, Бүс нутгийн хөгжлийн сайд, Батлан хамгаалахын сайд гээд ажиллаагүй салбар үгүй.

“Авод” намыг байгуулсан тэрээр 2007 онд Израилийн Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон. Гурван хүүхдийн аав, зургаан ач, зээтэй. Иврит, идиш, польш, англи, франц хэлтэй түүнийг агуу мөрөөдөгч гэдэг байсан. Тэрээр “Том мөрөөдөлтэй бай. Хэдий чинээ том мөрөөдөлтэй байна, төдий чинээ амжилтад хүрнэ” хэмээн хэлжээ.

Ю.Дэлгэрмаа

Монгол Улсын аварга Сүхбаатарын Мөнхбаттай ярилцлаа.

-Энэ жилийн баяр наадам аварга, арслан цолтон төрсөн сайхан наадам боллоо. Ч.Санжаадамба анх удаа түрүүллээ. Энэ тухайд таны сэтгэгдэл…

-Монголчууд тусгаар тогтнол, эв нэгдлийнхээ баярыг Үндэсний их баяр наадмаараа тэмдэглэдэг гэж ойлгодог юм. Эрийн гурван наадмын чимэг болж эр бяр тэгширсэн хүчит бөхчүүд нь зодоглож түмэн олноо баясгадаг. Энэ жилийн наадамд үе тэнгийн минь бөх Ч.Санжаадамба маань түрүүллээ. Түүнийг төрийн наадамд түрүүлэхэд хэн ч маргахааргүй, яах аргагүй сайхан бөх. Түрүүлэх ёстой хүн нь түрүүлж л гэж бодож байна.

-П.Бүрэнтөгс, Р.Пүрэвдагва хоёрын барилдааны талаар та юу хэлэх вэ?

-Тухайн үед би барилдаж байсан учраас сайн харж чадаагүй. Гэхдээ сүүлийн үед манай монголчуудад нутгархах үзэл хэт их байна. Арлын Японд манай монгол залуус сумо бөхөөр амжилт үзүүлээд, эзэгнэж л байна шүү дээ. Япончууд уурлаж, уцаарлахгүй л байгаа биз дээ. Ийм байдал байх хэрэггүй л гэж боддог юм. Тэр барилдааны тухайд хоёр ч удаа барилдаад шийдэгдсэн.

-Та наймын даваанд Г.Эрхэмбаяр аваргыг амласан. Эрэмбээрээ бол та амлах нь зөв. Гэхдээ аварга, аваргаа амласан нь үзэгчдэд таагүй сэтгэгдэл төрүүлсэн. Та яагаад Г.Эрхэмбаяр аваргыг амласан юм бэ?

-Наадмаас хойш энэ талаарх яриа чих дэлсэж л байна. Гэхдээ үндэсний бөх гэдэг бол хувь хүний спорт, амжилт байдаг. Тиймээс би өөрийнхөө амжилтыг л бодож ийм ам авсан. Ганцхан би ч биш дархан аваргууд гурвын даваанд нэгнийгээ амлаж л байдаг ш дээ. Эрхэмбаяр аварга бид хоёрын барилдаан хариуцлагатай даваа байсан. Тийм учраас би амласан. Давчих болов уу ч гэж харсан бас цааш цаашдын олон зүйлийг бодсон. Тухайн үеийн нөхцөл байдлаас л харж амлаж байгаа болохоос заавал аваргыг амалъя гэж төлөвлөөгүй. Бас наадмын өмнөхөн аваргуудын нэрэмжит барилдаанаар Г.Эрхэмбаяр аварга бид хоёр үзүүр түрүүнд үлдсэн юм. Би их амархан хаясан. Тэгээд ч тэр үү болчих юм шиг л сэтгэл зүйтэй байлаа. Гэтэл Г.Эрхэмбаяр аваргын маань бэлтгэл наадмаар нэлээн чамбайрч, сайн болж орж ирсэн. Би бол сайхан л барилдаан болсон гэж боддог. Унасандаа харамсдаггүй. Бөх хүн унаж, хаях гэж л бөх болдог. Гэхдээ наадам болгонд түрүүлнэ гэж бодож барилддаг даа. Нэг зүйлийг бас бодож явдаг юм. Үндэсний бөхийг дагасан явган яриа их байдаг. Амлачихаад давж чадахгүй бол мөнгө авчихаж, аварга амлавал амлаж чадахаа байж, давчихвал мөнгө өгчихөж гээд л. Гэхдээ аливаа зүйлд хэт туйлширч болохгүй шүү дээ. Миний бие ёс заншил, нандин зүйлийг шингээсэн үндэсний бөх минь цэвэр байж улам хөгжөөсэй, олон үзэгчтэй, барилдахыг хүссэн залуучуудаар дүүрэн, бөхийн цол үнэ, хүндтэй байгаасай гэж хүсдэг хүний нэг. Мөн бөхийн ногоон дэвжээг амьдралаа болгосон, түүний төлөө зорьж яваа залуу бөхчүүдийн минь зам мөр нь дардан байгаасай билээ л гэж хүсмээр байна даа.

-Таныг улсын наадамд түрүүлэх жил аав тань манай сонинд өгсөн ярилцлагадааНэг зүйлийг бас бодож явдаг юм. Үндэсний бөхийг дагасан явган яриа их байдаг. Амлачихаад давж чадахгүй бол мөнгө авчихаж, аварга амлавал амлаж чадахаа байж, давчихвал мөнгө өгчихөж гээд л. Гэхдээ аливаа зүйлд хэт туйлширч болохгүй шүү дээ. Миний бие ёс заншил, нандин зүйлийг шингээсэн үндэсний бөх минь цэвэр байж улам хөгжөөсэй, олон үзэгчтэй, барилдахыг хүссэн залуучуудаар дүүрэн, бөхийн цол үнэ, хүндтэй байгаасай гэж хүсдэг хүний нэг. Мөн бөхийн ногоон дэвжээг амьдралаа болгосон, түүний төлөө зорьж яваа залуу бөхчүүдийн минь зам мөр нь дардан байгаасай билээ л гэж хүсмээр байна даа.

-Таныг улсын наадамд түрүүлэх жил аав тань манай сонинд өгсөн ярилцлагадааНэг зүйлийг бас бодож явдаг юм. Үндэсний бөхийг дагасан явган яриа их байдаг. Амлачихаад давж чадахгүй бол мөнгө авчихаж, аварга амлавал амлаж чадахаа байж, давчихвал мөнгө өгчихөж гээд л. Гэхдээ аливаа зүйлд хэт туйлширч болохгүй шүү дээ. Миний бие ёс заншил, нандин зүйлийг шингээсэн үндэсний бөх минь цэвэр байж улам хөгжөөсэй, олон үзэгчтэй, барилдахыг хүссэн залуучуудаар дүүрэн, бөхийн цол үнэ, хүндтэй байгаасай гэж хүсдэг хүний нэг. Мөн бөхийн ногоон дэвжээг амьдралаа болгосон, түүний төлөө зорьж яваа залуу бөхчүүдийн минь зам мөр нь дардан байгаасай билээ л гэж хүсмээр байна даа.

-Таныг улсын наадамд түрүүлэх жил аав тань манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа-Аливаа зүйлд сав дүүрнэ гэж байдаг. Тэр үед миний бэлтгэлийн сав нь дүүрсэн гэж боддог юм. Хамт бэлтгэл хийсэн Ө.Бат-Оршихтойгоо намар нь цэргийн наадамд үзүүр түрүүнд үлдэж байсан. Тэрнээс өмнө “Цэргийн наадам удахгүй болно, үзүүр түрүүнд хоёулаа үлдэнэ” гэж ярьж байлаа. Тэр үед би аймгийн заан, Ө.Бат-Орших аймгийн арслан байсан юм. Ө.Бат-Орших маань “Би чамайг гуйхгүй” гээд л наргиж билээ. Яах ч аргагүй л ир орчихсон байж дээ. Улсын наадамд цол авна гэсэн бат итгэлтэй байсан.

Юм гэдэг их сайхан ерөөлтэй. Би Монгол Улсын заан Ч.Батзоригоор тав давж Монгол Улсын начин цол хүртсэн юм. Шинжлэх ухаан, технологийн их сургуульд сурч байхдаа нэгдүгээр курсээ төгсчихөөд амралтаараа гэртээ харьчихсан байлаа. Тэр үед Монгол Улсын начин Ж.Алтансүх начин цолоо хүртээд удаагүй байсан юм. Сум руугаа явах үедээ манайхаар дайрлаа. Зүүнговь сум руу нь би хүргэж өгөхөөр болсон юм. Тэр үед Хяргас суманд Кёкүшюзан Д.Батбаярын нэрэмжит барилдаан болж таараад оролцлоо. Харин гурвын даваанд Ч.Батзориг заан намайг амладаг юм байна. Ч.Батзориг зааныг татаад хавирах гэхээр нь хутгаад давахаа алдлаа. Хүмүүс ч юу болов гэж шуугиад. Хэдий унасан ч тахимаа өгөхдөө би их бэлгэшээж билээ. Өөртөө бол “Яасан гоё юм, өөр шигээ том бөх болгоорой” гэж бодож байсан. Тэр ерөөлөөр ч юм уу, Монгол Улсын начин гэх эрхэм цолыг тэр хүнээр хүртсэн дээ. Тэр үеэс хойш хүн сайн сайхныг хүсэж явбал бүтдэг юм байна гэж их итгэсэн.

-Ер нь бөх хүнд аз, од гийнэ гэж байдаг болов уу?

-Намайг “Шонхор” биеийн тамирын сургуульд орж байхад маш олон бөх болох сонирхолтой залуучууд байсан. Бүгд л бөхийн оргил цолонд хүрэхийг мөрөөдсөн залуус байлаа. Эргээд харахад мөрөөдөлдөө эзэн болж чадаагүй хүмүүс нь хойно хоцроод байна уу даа гэж харагдах юм. Харин тууштай, дайчин нөхөд нь мэдээж амжилтад хүрсээр байна. Үүнээс гадна том хувь байдаг гэж бодогддог юм. Эцэг эх, уул ус, ард түмний минь буян заяа түшдэг байх. Хүний хувь заяа л юм болов уу даа.

-Монгол Улсын арслан Б.Ганбат танай нутгийнх байх аа?

-Тийм. Манай Баруунтуруун сумынх. Бөх болох гэж хорхойсч явах үед минь зургаан залуу зааны нэг Монгол Улсын арслан Б.Ганбат ах минь ид байлаа. Зургаан залуу заан бол Монголын ард түмнийг үндэсний бөх рүү маш их татаж чадсан шүү дээ. Тиймээс тэднийг, тэр дундаас нутгийн бөхөө дэмждэг байсан. Тэр үед одоогийнх шиг зурагт элбэг биш учраас радиогоор сонсоно. Дараа нь хотод орж ирээд л Б.Ганбат арслантай уулзсан. Тэр үед заан байсан л даа. Түүнээс хойш хамт бэлтгэл сургуулилт хийсэн. Гадуур хамт явж байх үед хүмүүс “Ганбат заан явж байна” гээд л их хүндэлж, биширдэг. Тэр үед мундаг юм аа гэж их бахархдаг байлаа. Ахаасаа их зүйл сурсан даа.

-Ахмад бөхчүүд үнэтэй сургаалаасаа харамгүй л хайрладаг байх. Энэ талаараа яриач?

-Ахмад нь багачуудаа сургадаг монгол ухаан бий. Тэр дундаа үндэсний бөхөөр барилддаг хүнээс монгол эр хүний загварыг хардаг байх ёстой. Тиймээс ахмад бөхчүүд сургааль хайрлаж, зөв байлгахын тулд хичээдэг болов уу. Миний хувьд улсын наадамд түрүүлдэг жилээ Х.Баянмөнх аварга дээр очиж байлаа. Манай нутгийн бөх Д.Бумбаяр заан “Баянмөнх аваргаас очиж зөвлөгөө ав” гээд намайг өөрийн биеэр дагуулж очсон. Надад хэтэрхий бага зүйлд дэвэрч хөөрч болохгүй, барилдаан бүхэн чухал гэдгийг захиж байсан.

Тэр зөвлөгөө бол наадамд хийсэн миний хамгийн том мэх байсан даа. Аваргын үгийг сонсоогүй, өөртөө суулгаагүй байсан бол яах ч байсан юм билээ.

-Удахгүй намар цагийн барилдаанууд эхэлнэ. Бэлтгэлээ хэр базааж байна вэ?

-Бэлтгэл яг жигдрээгүй байна. Удахгүй бэлтгэлдээ орно. Намар цагийн барилдаанууддаа оролцох болно. Бөх хүнд л Монгол Улсын аварга гэсэн сайхан цол бий. Үүнийгээ хадгалж сайхан л барилдъя гэж боддог. Надад Тува, Өмнөд Монголоос маш их үнэ өртөг бүхий бооцоотой барилдаанд хүч үзэх санал ирдэг. Би давна гэдэгтээ мэдээж итгэлтэй байна. Өөрийнхөө ахуй амьдралыг бодвол өндөр бай шагналтай тэр барилдаануудад очих нь надад ашигтай. Гэхдээ би Монгол Улсын аварга цолтой бөх хүн. Тийм байж тэнд очоод уналаа гэхэд Монголын нэр сүр цуг унана. Энэ цолны үнэ хүнд ч гэсэн. Тэгэхээр аварга боллоо ч үүнийг дааж явна гэдэг их том үүрэг хариуцлага байдаг юм шүү дээ.

Ийм болохоор бас аймгуудын наадамд ч зодоглодоггүй. Үргэлж зөв байж, үлгэр жишээ байх юмсан гэж хичээдэг юм.

О.Ариунцэцэг