Month: August 2016

УИХ-ын гишүүн асан, АН-ын ҮЗХ-ны гишүүн Б.Гарамгайбаатартай ярилцлаа.

-2016 оны УИХ-ын сонгуулиар АН ялагдал хүлээлээ. Өнгөрөгч дөрвөн жилд танай нам маш их бүтээн байгуулалт хийсэн ч үр дүн гарсангүй. Иргэдийн сонголт МАН руу эргэсэн шалтгааныг та юу гэж харж байгаа вэ?

-Ардчилсан намын ялагдал хүлээх болсон хоёр том шалтгаан бий. Нэгдүгээрт, сонгуулийн өмнө Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулсан нь маш том алдаа болсон. Өнгөрөгч сонгуулиар нийт сонгогчдын 37 хувь нь Ардчилсан намд саналаа өгсөн. Үүнээс үзэхэд бид Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэлтэд үндэслэгдсэн Ардын намын тоглолтод орж, жижиг мажоритар системээр сонгууль явуулсан нь бидний ялагдах хамгийн том алдаа болсон. Хоёрдугаарт, Ардчилсан намын удирдлагууд дээд түвшиндээ хэл амаа ололцохгүй тэмцэлдэж байна гэдэг шуугиан дөрвөн жил цацагдсан. Сөрөг хүчин болох МАН-ынхан Ардчилсан нам ард түмнийг удирдаж чадахгүй юм байна. Төрийг авч явж чадахгүй юм байна. Сандал ширээ булаацалдаж дөрвөн жилийг өнгөрүүлдэг юм байна гэдэг ойлголтыг төрүүлж чадсан. Үнэндээ Монгол ардын намынхны хийсэн “гавьяа” энэ л байсан. Уг хоёр хүчин зүйл Ардчилсан намыг ялагдал хүлээх гол шалтгаан болсон гэж хувьдаа бодож байгаа.

-Гэхдээ иргэдийн ая тухтай орчинд амьдрахаас эхлээд бүтээн байгуулалтын тэр том ажлууд үр дүнгүй байсан хэрэг үү. Замтай бол замтай, байшинтай бол байшинтай гээд их зүйл дөрвөн жилд өөрчлөгдсөн дөө?

-Аливаа зүйл хоёр талтай. Ард түмнийг буруутгахаасаа өмнө өөрсдөөсөө буруутныг хайх хэрэгтэй. Ардчилсан нам бүтээн байгуулалтын ажил хийсэн үү гэвэл хийсэн. Үүнийг яаж ч нуух гээд нэмэргүй. Хамгийн гол нь Ардчилсан нам өөрийн үнэт зүйлсээ ард түмэнд ойлгуулж чадсангүй. Учир нь манай нам барууны үзэл баримтлалтай. Манай нам барууны гэж байгаа ч үнэндээ консерватив нам юм уу, либериал нам юм уу эсвэл либериал консерватив юм уу гэдэг гол ялгаагаа бид ард түмэнд бүрэн утгаар нь ойлгуулж чадаагүй. Иргэддээ ойлгуулаад өгчихсөн бол бидний хийж бүтээсэн хийгээд хийхээр зорьж, тэмүүлж байсан ажлуудыг ард түмэн ойлгож, мэдрэх байлаа.

МАН өөрсдийгөө зүүний үзэл баримтлалтай нам хэмээн зарлан тунхагладаг. Гэхдээ өнөөдрийн улс төрийн нөхцөл, Ерөнхий сайд, Сангийн сайдын хоёр удаагийн хэвлэлийн хурлыг аваад үзэхээр Монгол Ардын нам социал демократ үзэл баримтлалаасаа татгалзаж байна гэж харагдлаа. Либериал юм уу, консерватив намын үзэл баримтлал социал демократ намаас эрс өөр байх ёстой. Тухайлбал, консерватив нам уламжлалаа хадгалсан, аажмаар хөдөлгөөн хийх хатуу чиг шугам барьсан тийм нам байх ёстой. Бүтээн байгуулалтын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа бол түүнийгээ тууштай хамгаалаад, иргэдэд ойлгуулах хэрэгтэй. Харин зорилтот бүлэгт олгох халамж тусдаа асуудал. Бид либериал гэдэг үзлээ илүү барьж байсан бол иргэдийн өөрөө өөрийгөө авч явах эрхзүйн орчныг нь яаралтай өөрчилж өгөх байсан юм. Гэвч харамсалтай нь энэ бүгдийгээ бүрэн гүйцэд хийж чадаагүй.

Ардчилсан нам яг ямар үзэл бодолтой, ямар онолоор зэвсэглэсэн, юуны төлөө явдаг вэ гэдгээ тодорхой болгож чадаагүй нь бидний алдаа мөнөөсөө мөн.

-Ардчилсан нам олон намын нэгдэл гэдэг утгаараа нэг цэгт хүрнэ гэдэг тийм ч амар биш байх л даа?

-Ардчилсан нам олон намын нэгдэл. Манай намд социал демократ, либериал, консерватив тэр бүү хэл пролетарийн үзэл ч агуулагдаж байсан. Ийм олон үзэл баримтлалтай намууд нэгдэн 26 жил болохдоо үзэл баримтлал маань яг энэ шүү гээд 100 хувь санал нэгдэж чадалгүй явсаар 26 намрыг угтаж байна. Энэ алдаа байсан гэж би хувьдаа хардаг. Бид тодорхой үзэл баримтлалыг тухайлбал, либериал консервативыг тугаа болгосон нам гэх юм бол АНУ-ын Бүгд найрамдах нам гэдэг юм уу бусад орнуудын сонгодог загварыг авч Монголын хөрсөнд буулгах ёстой байсан байхгүй юу. Түүнийгээ Ардчилсан нам хийж чадсангүй. Нэг харахад либериал ч юм шиг, нэг харахаар социал демократ ч юм шиг явсны гай өнөөдрийн байдалд хүргэсэн. Тиймээс ард түмэнд буруу өгөх боломжгүй. Тэгэх ч хэрэггүй.

Монгол ардын нам өнгөрөгч сонгуулиар үнэмлэхүй олонх болсон. Үнэмлэхүй олонх болонгуутаа бид зүүний үзэл баримтлалтай нам гэдгээ зарласан. Ардын намын сонгуульд дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөр нь зүүний үзэл баримтлалын хүрээнд гарсан байхгүй юу. Гэсэн ч Ерөнхий сайд, Сангийн сайдынх нь хэлж буйгаар зүүний чиг баримжаанаасаа ухарч байгаа зүйл ажиглагдаж эхэллээ. Үндсэндээ Ардын нам ч гэсэн өнөөдөр 100 хувь зүүний үзэл баримтлалтай нам гэхэд эргэлзээтэй байна. Аль ч нам өөрсдийн үзэл баримтлалаа тодорхой болгоод үүгээрээ уралдаж байгаа гэдгээ ойлгуулахгүй бол ард түмэн тэр чигтээ үлдэнэ.

Яагаад өнөөдөр гэнэт цалин хасч, ажлын байрыг хорогдуулах болов. Үнэндээ энэ бүхэнд өмнөх Засгийн газраа буруутгаж байгаа боловч чинхүү өөрсдийн үзэл баримтлалаас ухарч байгаа гэдгээ ойлгохгүй байна.

-Ардчилсан намынхан улсын дансыг улайлгаад хаячихсан. Үүнээс өөр сонголт алга гэж байна. Та Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга, бүлгийн даргаар ажиллаж байсны хувьд энэ тал дээр тайлбар өгөх ёстой хүний нэг л дээ?

-Намайг Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга болсны дараа УИХ-ын дарга “Монгол орны эдийн засаг яг ямар түвшинд байна. Цаашид ямар асуудал тулгарахаар байна. Энэ бүгдээс гарах ямар гарц байна” гэдгийг тодорхойлох том ажлын хэсэг байгуулсан. Ажлын хэсгийг нь би ахалж байсан. Тэр дүгнэлтийг УИХ-ын гишүүд гаргаагүй. Эдийн засгийн чиглэлийн эрдэмтэн, судлаачдаас бүрдсэн ажлын хэсэг байгуулагдсан юм. Тийм ч сайхан эдийн засаг үлдээгээд явчихсан хүмүүс нь МАН-ынхан биш шүү дээ.

Ардчилсан намынханд муу муухай бүхнээ нялзаах гээд хэрэггүй. Хамгийн энгийн жишээ хэлэхэд Оюу толгой, Таван толгойгоос сонгуульд зориулж халамж өгөх гэж эх үүсвэргүй мөнгө тараасан гэдэг нь тодорхой байсан. Хэрэв эдийн засгийн асуудал ярих гэж байгаа бол эндээс эхэлж ярих ёстой. Яагаад бонд босгох болов, яагаад УИХ бонд гаргахыг зөвшөөрөв гээд асуултууд урган гарч ирнэ. 2012 онд үнэхээр 17.3 хувийн эдийн засгийн өсөлттэй, тийм хэмжээний санхүүгийн эх үүсвэртэй Засгийн газрыг хүлээлгэж өгсөн бол бондын асуудал яригдахгүй. Тэнэг хүн ч үүнийг ойлгоно. Тийм биш байсан тул бондын асуудал босч ирсэн. УИХ-д бонд босгох асуудал оруулахад таван тэрбум ам.долларын бонд босго гэдэг шийдвэр гарсан. Үүнээсээ эхлээд 1.5 тэрбумаа босго гэж шийдсэн. Одоо хэн нь хэнийгээ буруутгах гээд байгаа юм бэ. Ардын намынхан тэр үед хүчтэй цөөнх байсан.

-Гарцаа тодорхойлохгүй байж эргэж харж яриад байгаа нь мөрийн хөтөлбөр хэрэгжих боломжгүй боллоо гэдгээ битүүхэн сануулаад байгаа юм биш үү. Нийгэмд ийм хардлага байна?

-Манайхан “нүхээ малтана” гэж ярьдаг даа. Ардын нам тийм зүйл л хийж байхгүй юу. Яахав дээ ийм явуургүй оролдлого хийгээд эдийн засагтаа ус болно уу гэхээс тус болохгүй. Монгол ардын намынхан сонгуульд санал авахын тулд боловсруулсан өөрсдийн мөрийн хөтөлбөр нь худлаа байсан юм. Ард түмний саналыг худалдаж авсан байна гэдгийг илүү тодорхой болгож байгаа хэрэг. Өнгөрсөн дөрвөн жил Ардчилсан нам олонхийг бүрдүүлсэн, Ардчилсан намын Засгийн газар байсан хэдий ч одоогийн МАН-ын гишүүн Ч.Улаан хоёр жил Сангийн сайдаар ажилласан. Мөн одоогийн Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат нэг жил Сангийн сайдаар ажилласан бол Ардчилсан намын Б.Болор Сангийн сайдаар найман сар ажилласан байхгүй юу. Бүхэл бүтэн гурван жил Сангийн яамны төлөв байдал, Монгол Улсын эдийн засгийн нөхцөл байдал, орлого, зарлагыг хянаж байсан хүмүүс нь эд нар. Төсвийн байнгын хорооны дарга нь МАН-ын гишүүн Ц.Даваасүрэн, дараагийн дарга нь Ч.Хүрэлбаатар гээд явсан биз дээ. Бүх зүйл Ардчилсан намаас болсон гэх юм бол өрөөсгөл шүү. Одоогийн Сангийн сайд Б.Чойжилсүрэн тухайн үед Төсвийн ажлын хэсгийн гишүүн, МАН-ын бүлгээс төсвийн ажлын хэсгийг ахалж ажилладаг байсан. Ингэж явж ирсэн байж огт мэдээгүй юм шиг, гэнэтхэн ийм зүйл дээр уначихсан юм шиг ярьж байгаа нь үнэнийг хэлэхэд инээдэмтэй байна.

Ардын нам мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхгүй байх арга замыг хайж буруутанг тогтооход бүх анхаарлаа чиглүүлж байна гэдгийг гадны экспертүүд тодорхой биччихсэн байна лээ. Бодит үнэн ердөө л энэ. Би МАН-ын Засгийн газрыг 100 хоноогүй байхад нь тийм, ийм гэж ярихаасаа илүүтэй мэдэгдэл хийж байгаа хүмүүс нь туйлын хариуцлагагүй байна л гэж хэлэх гээд байгаа юм.

Ийм нөхцөлд бид юу хийж байсан бэ гэхээр УИХ-ын чуулганыг яаралтай зарлан хуралдуулж, Байнгын хороон дээр эхэлж хэлэлцээд, нийтэд цацах шаардлага байна уу үгүй юу гэдгээ ярилцан хариуцлагатай мэдэгдэл гаргадаг байлаа. Мэдэгдэл гаргахдаа ийм байгаа зүйлийг ийм болгох гэж байна гэсэн тодорхой чиглэл гаргадаг байсныг санаж байгаа байх. Одоо УИХ-ын чуулган нь завсарлачихсан, Засгийн газартаа чиглэл өгсөн боловч Засгийн газар нь юу хийх ухаанаа олохгүй байна. Тиймээс ойр ойрхон буруутан хайсан мэдэгдэл хийлээ.

-Одоо асуудлаа шийдэх гарц байгаа болов уу. МАН-ын мөрийн хөтөлбөр хэрэгжих үү?

-Б.Чойжилсүрэн “Бид мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлж чадахгүй боллоо гэдгээ зарлая” гээд зарлачихсан шүү дээ. Үүнийг Ерөнхий сайд нь баталгаажуулаад өгчихсөн. Энэ бол тодорхой асуудал. Буруутан нь Ардчилсан нам гэж байгаа юм бол энэ нам чинь эзэнтэй. Тухайн үеийн удирдлагууд, Сангийн яам, Засгийн газрын гишүүд нь байна. Үнэхээр ил тод байлгах гээд байгаа юм бол асуудлыг тодорхой ярих ёстой. Ерөнхий сайдын ярьж буйг сонсоход аль аймаг нь мэдэхгүй, нэг аймагт таван км авто замыг найман тэрбум төгрөгөөр тавьсан байна гэсэн. Үнэхээр мэдэж байгаа бол нэр устай нь зарла л даа. Тийм зүйлээ ярихгүй, яагаад бөөрөнхийлөөд байгаа юм. Гаргалгаа нь алга. 12-18 сарын дотор эдийн засгийн эхний үе шатаа дуусгана гэж байсан. Дараа нь хоёрдугаар үе гээд явахад Засгийн газрыг хангалттай шүүмжлэх боломжийг бий болгоно.

Хоёрдугаарт, өнгөрсөн дөрвөн жилийн турш Монгол Улсын эдийн засгийг муу байлгах гэж, Ардчилсан намын Засгийн газрыг муухай харагдуулах гэж, ард түмнийг Ардчилсан намын Засгийн газар руу турхирах шат дараатай арга хэмжээ авсан. Үүний үр дүнд хөрөнгө оруулалтууд байхгүй болсон. Хөрөнгө оруулалт зогссон шалтгаан нь 2012 оноос өмнө гаргасан хууль эрхзүйн орчин байсан. Ц.Нямдорж ч гэсэн үүнийг тодорхой хэлж байсан. Бид хууль эрхзүйн орчныг нь засч залруулсан боловч хөрөнгө оруулагчид итгээгүй. Итгэхгүй байх бүх арга чаргыг Ардын намынхан өөрсдөө бүрдүүлсэн. Тэдэнд дахиад итгэдэг гадна дотнын хөрөнгө оруулагчид байхгүй. Монголын ард түмэн ойрын хэдэн жилдээ хүнд зам туулна. Нэгэнт л бид чадна, энэ Засгийн газрыг авч ингэж өөрчилнө, ийм болгоно гэж амлаж орж ирсэн хүмүүст одоо ажлаа хийх цаг чинь болчихлоо гэж хэлмээр байна. Бид ажил хийхэд нь саад болохгүй байна. Хөндлөнгөөс хийх ажлыг нь харж байна шүү дээ. Харамсалтай нь ярьж байгаа зүйлс нь өөрсдийгөө унагаад байх юм.

-Ардчилсан намын Засгийн газрын үед нэг ч бүтэн ТЭЗҮ гаргасан төсөл алга байна гэж байсан. Дөрвөн жил яг юу хийсэн болж таарч байна вэ?

-Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбатын хариуцлагагүй мэдэгдлийн нэг нь энэ. ТЭЗҮ гарсан нэг ч төсөл Монгол Улсад алга байна гэхэд надад сонин л санагдсан. Тусгаар тогтносон Монгол Улсад ганц ч ТЭЗҮ бэлэн болоогүй байна гэдгийг сонсоод гайхаж байгаа юм. Нэг ч ТЭЗҮ гараагүй байгаа бол буруутан нь Ардын нам шүү дээ. 2012 оны сонгуулийн өмнө яагаад ганц ТЭЗҮ бэлэн болгож чадаагүй юм. Өнгөрсөн дөрвөн жил тэр хүмүүс бэлэн болгох нөхцөлийг нь хаасаар байгаад дууссан. Төмөр замыг жишээ авч ярьж байгаа бол 2008 оноос эхлэн ярь. Ийм асуудлууд байсаар байтал АН-ынхан зөвхөн буруутай, бид цэвэр цагаан цаас гэж ярьж болохгүй л дээ. Ингэж ярьж байгаа нь үнэндээ хүмүүст сайхан сэтгэгдэл төрүүлэхгүй байна. Бид гоншгоноод байх юм байхгүй. Энэ бол улс төр. Үнэхээр шилэн байя, үнэхээр хуулийн хүрээнд ярья гэж байгаа бол өөр асуудал.

-Засгийн газар гаднын хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалах зөвлөл байгуулсан байна лээ. Гаднын хөрөнгө оруулагчдын итгэл сэргэх байх. Эдийн засагт нөлөө үзүүлнэ гэж байгаа юм билээ?

-Ерөнхий сайд мэдэгдлийнхээ үеэр маш том алдаатай зүйл ярьсан нь наад асуудал чинь. Засгийн газар, Ерөнхий сайдын дэргэд Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хамгаалах зөвлөл байгуулж болохгүй. Монгол Улс гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хамгаалсан хуультай. Бид хуульд захирагдах болохоос нэг зөвлөлөөр хууль зөрчүүлсэн шийдвэр гаргуулаад явж таарахгүй. Хууль цаазтай, парламентын засаглалтай энэ оронд томилогдсон Ерөнхий сайд нь хуулиас гадуур зөвлөлөөр асуудал шийднэ гээд яриад явж байгаа нь энэ хүн хэн бэ гэдгийг харуулж өгч буй том жишээ. Шинэ хүн алдаа гаргалаа гэхэд дэргэд нь байгаа туршлагатай улстөрчид нь яагаад зөвлөхгүй байгааг гайхаж байна.

Ерөнхий сайдыг толгойгүй, эрх мэдэлгүй байна гэж шүүмжилсний хариу болгон толгойтой хүн болох гэж яаран сандран мэдэгдэл хийлээ гэж харж байгаа. Энэ миний харж байгаа өнцөг л дөө.

-ҮЗХ-ны хурал наймдугаар сарын 25-ндаа хуралдах уу. Зургаан асуудал хэлэлцэнэ гээд байгаа ч олны анхаарлын төвд байгаа нь намын даргын асуудал. ҮЗХ-ны хурлын талаар байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Ардчилсан намд шинэчлэл хэрэгтэй гэдгийг хаа хаанаа ярьж байна. Үүнийг бүгд хүлээн зөвшөөрч байгаа. Гэхдээ ямар шинэчлэл вэ гэдэг нь сонирхол татаж байгаа юм. Ардчилсан нам намын дүрмээ маш сайн хийсэн. Дүрэмд өөрчлөлт хийж алдаа гаргасан зүйл бий. Үүнийг засч залруулъя гэж байгаа бол өөр хэрэг. Гэтэл хөгшин, залуу гэж насаар нь хуваагаад тэдээс дээш насныхан хэрэггүй гэж байгаа бол асуудал өөр тийшээ эргэнэ. Залуус нь шинэчлэл хийе гэж байгаа юм бол АН-д ямар шинэчлэл хийх гэж байгаа юм бэ гэдгээ тодорхой болго. Энэ чинь тодорхойгүй байна. Манай намын залуус сэтгэлийн хөөрлөөр ажиллаж байгаа гэдэг нь харагдаад байна. Залуус л АН-ыг шинэчилнэ, хөгшчүүл зайгаа тавьж өг гэж байгаа нь учир дутагдалтай. Нам гэдэг бол тасралтгүй эргэлдэж байдаг институци. Тэнд залуу, идэр, ахмад гээд бүх үеийн төлөөлөл эргэж байдаг юм.

Бид дүрмийн алдаанууд засч урагш алхахаас биш цоо шинэ дүрэм батлан гаргана гэх юм бол тэрнээсээ илүү юм болно. Тиймээс энэ талаар ярьж байгаа хүмүүс бодож, тунгааж ярих ёстой.

Наймдугаар сарын 25-нд АН-ын ҮЗХ-ны хурал хуралдана. Хэлэлцэх асуудал нэгэнт тодорхой болсон тул тэр асуудлаа л ярих шаардлагатай. Намын даргын асуудал тодорхой болсон. Арванхоёрдугаар сарын зургаанд намын даргын сонгууль болно. Энэ удаагийн ҮЗХ-ны хурлаар Их хурал хүртэл намын даргыг сонгож болох юм. Ер нь намын даргыг анхан шатны бүх нэгжийг хамруулан сонгуулах нь зөв гэдэг дээр бүгд шахам санал нэгдэж байх шиг байна. Миний уулзсан хүмүүс үүнийг дэмжиж байгаа юм билээ. Би ч өөрөө дэмжигчдийн нэг нь. Марафоноор даргаа сонгох нь зөв. Ингэж намын дарга болсон хүн цаашид хүртээмжтэй байдлаар ажиллаж чадна, хүлээн зөвшөөрөгдөнө. Энэ удаагийн ҮЗХ-ны хурлаар сонгогдсон намын дарга энэ шаардлагыг хангахад хэцүү. Удахгүй орон нутгийн сонгууль болно. Үр дүн яаж гарахаас шалтгаалан одоо болсон намын даргыг янз бүрийн байдлаар дайрах хандлага гарч магадгүй. Одоо хуралдах ҮЗХ-ны хурлаараа ямар хүнийг намын даргаар сонгох вэ гэдгээ сайн ярих хэрэгтэй. Энэ дарга маань арванхоёрдугаар сарын зургааны өдөр Их хурлаар томилогдох намын даргын марафонд орох эрхтэй юу, эрхгүй юу гэдэг дээр асуудал боссон. Одоогийн дүрмээр намын ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажлын хэсгийг удирдуулаад бэлтгэл хангуулж болох ч нам удирдлагагүй боллоо гэдэг яриа байна. Үүнийг ҮЗХ-ны гишүүд шийдэх байх.

-Фракцгүй Ардчилсан нам санаачилга гарч байсан. Одоо намын даргаа бас нэг фракциас сонгочих вий гэсэн болгоомжлол байна л даа?

-Фракциуд намын дарга сонгох гэж байна гэх мэтчилэн янз бүрийн яриа байгаа ч үнэндээ улс төрийн орон зай хайсан тоглолтууд. Үнэхээр Ардчилсан намын төлөө, намын шинэчлэлийн төлөө явж байна уу гээд бодохоор бас өөр дүр зураг харагдана. Ардчилсан намыг шинэчлэхийн тулд миний дээр хэлсэнчлэн либериал нам юм уу, консерватив юм уу, либериал консерватив нам уу гэдгээ тодорхой болгох шаардлагатай. Үүндээ зохицсон дүрэм гарах байх. Би иймэрхүү л итгэл үнэмшилтэйгээр ҮЗХ-ны хурлыг хүлээж байна.

Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, дуун хөрвүүлэгч Г.Акимтай ярилцлаа.

-Та Монголынхоо газар нутгийг тойрон их судалгаа хийж байна. Яагаад түүх, археологи сонирхох болов. Байгаль дэлхий маань хэр өөрчлөгдөж байна вэ?

-Би сүүлийн арваад жил Монголынхоо уул ус, хад чулууг үзэж сонирхон аялж байна. Бор туулайнаас өөр юм тааралдахгүй байна шүү дээ. Дорнодоор явахад цагаан зээр таарч байна. Өөр амьтан юу ч таарахгүй байна. Дээр үед шөнө явахаар гэрэлд янз бүрийн л амьтан орж ирдэг байлаа. Одоо бол юу ч байхгүй болж. Монголын амьтныг дуусгасан шахуу байна. Яг ой мод руугаа орвол яадаг юм гэхээс биш. Дэлхий их дулаарч байна. Үүнтэй холбоотой манайд бас нөлөөлж байна. Жишээ нь Алтай таван богдын мөсөн гол маш багассан байна. Отгонтэнгэрийн цас их шуугдаж. Хориодхон хоногийн өмнө Увс аймгийн Цагаан Дэглий рүү яваад ирлээ. Бас л цас нь шуугдаад байж байна. Гэх мэтчилэн мөнх цас хайлна гэдэг тун аюултай. Бороо хур багаас болоод түймэр их гарч бэлчээр их шатаж байна. Үгүй бол нэг их үер бууж байна. Сүүлийн үед байгаль их өөрчлөгдөж байна. Үүнийг би хүний хүчин зүйлтэй л холбоотой гэж боддог. Японы нэг эрдэмтэн манай шороон шуурганы тухай баримтат кино хийгээд л байна. Манайхан өөрсдөө хийж байгаа юм алга. Төрөөс ч мөнгө санхүүгийн тал дээр дэмжихгүй байна. Жишээ нь археологийн судалгаан дээр гэхэд л төрөөс ямар ч мөнгө өгөхгүй байна. Хэдэн эрдэмтэд нь төсөл гуйгаад л явж байдаг. Манай төр засаг соёл, шинжлэх ухаанаа мартчихсан. Дандаа л гадаадаас зээл тусламж гуйж байна шүү дээ.

-Та мөн хадны зургийн дурсгалын талаар их судалж байгаа. Уул, усны домгийн тухай “Туульс хайлдаг уулс” номоо гаргасан. Ер нь Монголд хадны зургийн дурсгалыг судлах ажил хэр явагдаж байна вэ?

-Монголын түүх соёлын архив нь ууландаа байгаа юм. Манай эринээс нааш бичгийн дурсгалууд дэлхийд цаасан дээр үлджээ. Тэрнээс цааш болохоор ихэнх нь уулын хад чулуун дээр байна. Жишээ нь гол хүн чулуунууд гэхэд л уулын хөндийгөөр байх жишээтэй. Буган чулуунууд гэхэд мөн уулын хөндийд байдаг. Хиргисүүр, булш нь бас ууланд, уулын бэлээр байх жишээтэй. Тэгэхээр Монголын түүхийн бүх дурсгал ерөөсөө ууландаа л байж байна. Тэрнийгээ бид хэр зэрэг судалж байгаа юм бэ, хэр зэрэг уншиж чадаж байгаа юм бэ гэдэг асуудал л байна. Археологийн хүрээлэнд гэхэд хадны зургийг бүртгэж, хаана байгааг нь эрж олох түвшинд л судалгаа нь явагдаж байна. Бүгдийг нь эрж олно гэж байхгүй. Монголын дов толгод бүхэнд бараг хадны зураг байгаа учир бүгдийг нь судалъя гэвэл нэлээн олон жилийн хөдөлмөр орох байх. Гол гол зургуудыг олж тогтоох ажил явагдаж л байна.

-Увс аймгийн Хан Хөхий уулын “Цагаан гол”-ын хадны зургийг та үзээд ирсэн гэсэн?

-“Цагаан гол”-ын хадны зургийг би очиж авсан. “Туульс хайлдаг уулс” гэдэг номынхоо хоёрдугаар хэсэгт оруулъя гэж бодож байгаа. Миний бодож байгаагаар “Цагаан гол”-ын хадны зурагт хуучин чулуун зэвсгийн үеийн дүрслэл голдуу байна. Гэхдээ аль ч хадан дээр үе үеийн зураг байдаг. Хуучин чулуун зэвсгийн дунд үе, сүүл үе, хүрлийн үе, төмрийн үе, Түрэгийн үе, Хүннүгийн үе гэх мэт. Мөн XIII зуунаас хойших монгол бичгийн дурсгал хадан дээр маш их байна. Зосоор зурсан зургууд Монголын хойд хэсэг, хангайн бүс нутгаар ихэвчлэн байдаг. Ингээд бодохоор Монгол оронд маань дэлхийд хаана ч үгүй зургийн галерей байна гэж хэлж болох юм.

-Төр засгаас энэхүү гайхамшигтай дурсгалыг хэр хамгаалж байна вэ?

-Төр засгаас хамгаалж байгаа юм байхгүй. Ялангуяа зосон зураг бол сүүлийн үед их баларч байна. Тэрнийг сэргээх арга байдаггүй. Яагаад гэвэл бид зосных нь найрлагыг мэдэхгүй. Тиймээс хамгийн гол нь тэднийгээ авч үлдэх юм бол судлах, зургийг нь авч үлдэх. Манайхан энэ дурсгалуудыг судлах гэж оролдохоосоо илүү зүгээр л бүртгэчих юм. Энэ юуны талаар зурав, өвөг дээдэс, чулуун зэвсгийн үеийнхэн юу тэмдэглээд үлдээчихэв гэж судлахгүй байна. Монголын түүх дурсгал алга болж, эрэл сурал болоод олдохгүй тохиолдол ч байна. Хятад, Казахстан руу гаргачихаж байна шүү дээ. Мөн Өмнөговийн Ханбогд сумын Жавхлант хайрхан ууланд маш олон сонин зураг байна. Олон газар тааралддаггүй, тайлахад их хэцүү зургууд байдаг. Гэтэл түүн дээр “Дундад ард улс” гээд биччихсэн байх юм. Хүмүүс ямар зорилгоор нэрээ сийлж, түүхийн дурсгалыг сүйтгэж байгаа юм гэдгийг төр засаг анхаарч, даруй хамгаалалтад аваасай гэж хүсч байна. Тэр эвдэж сүйтгэж байгаа хүмүүст ял хэлэлцдэг болгох хэрэгтэй, тэгж байж бид түүх дурсгалаа хамгаалж үлдэнэ шүү дээ.

Гэтэл энэ талаар хэчнээн ч төр засагт хандаад тоодоггүй. Энэ бол Монголын гайхамшигтай түүх. Хадан дээр бичиж үлдээсэн манай өвөг дээдсийн захиа юм. Одоогийн хэллэгээр бол мессеж. “Бид чинь ингэж аж төрж байсан юм. Бид чинь ийм ан хийж байсан юм. Бид чинь ийм аж ахуй эрхэлж байсан юм. Энд чинь ийм амьтан байсан юм” гэсэн бүх захиас хадан дээр байна.

-Та Монголын түүхийг ахиулж болно гэж хэлсэн байсан. Үүнийхээ талаар тайлбарлаж өгөхгүй юу?

-Би бол зуун мянган жилээр урагшаа явна гэж хэлнэ. Оросууд Сибирьт таван метр өндөр хүн байсан. Тэр бол манай өвөг дээдэс гээд л ярьж байна. Хятадууд мөн Бээжингийн хажуунаас хоёр зуун тавин мянган жилийн өмнөх хүний яс олдсон. Тэгээд л хятадууд бид хоёр зуун тавин мянган жилийн түүхтэй гээд л ярьж байна шүү дээ. Гэтэл бид яагаад урагшаагаа тэгж ярьж болдоггүй юм бэ. Тэд юу шүтэж байна вэ гэдгээр нь хэдий үед амьдарч байж вэ гэдгийг нь мэдэж болно. Хүннүгээс өмнө ч бид амьдарч байсан. Түүний баталгаа нь хадан дээр байна. Жишээ нь монголчууд эрт үед үхэр шүтэж байжээ. Тэрийгээ хадан дээрээ зураад, хүн чулуун дээрээ сийлээд үлдээчихсэн байна. Тэд цөм ойлон зэвсэг хэрэглэдэг байжээ. Ойлон зэвсгийнх нь зураг буган чулуун хөшөөн дээр ч байна. Хадан дээр ч байна. Тэдгээр хэрэглэж байгаа зүйлсээр нь л Хүннүгээс өмнө хүрэл зэвсгийн үед бид амьдарч байжээ гэдгийг тодорхойлох боломжтой.

-Та “Хатагины ойллогын 13 овоонд өргөсөн 13 чулуу” гэдэг ном туурвисан байдаг. Энэ овоонууд нь хаана байдаг, ямар учиртай овоонууд вэ?

-Энэ овоонууд бол Хатагины бүх нутгаар байна. Жишээ нь Дорнодын Матад, Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан, Сүхбаатар сумдад байна. Ер нь бол Монголд 13 овоо зөндөө байдаг. Гэхдээ манай Хатагины 13 овоонд нэг онцлог бий. Тэр нь юу вэ гэвэл дунд талын сүмбэр овооноос хоёр тийшээгээ зургаа, зургаан овоо байдаг. Овоо болгоны дээр манай өвөг дээдсийн “Чайга” гэж нэрлэдэг сорогшин мод байдаг. 13 овоо нь бүгд ийм модтой. Үүгээрээ бусад газрын овоонуудаас ялгаатай. Манайхан атаа 13 тэнгэрийг шүтдэг. Тэгэхээр тэрхүү тэнгэрийн л овоо юм даа. Ер нь 13-ын тоо нь монголчуудын хамгийн өлзий хутгийг бэлгэдсэн тоо гэж үздэг. Харин Баруун Европт бол чөтгөрийн тоо гэж нэрлэдэг.

-Дээрхийн гэгээнтэн Далай ламын сургаалыг та монгол хэлнээ хөрвүүлж байсан. Таны харснаар амьдралын хамгийн чухал сургаал нь юу байсан бэ?

-Би тэр номыг нэлээн дээр үед орчуулж байсан. Миний хувьд амьдралдаа Их хааныхаа сургаалыг л баримталж явдаг. Мэдээж Далай багшийн айлдварууд бол их л сайхан. Гэхдээ монгол хүн бол хааныхаа билиг сургаалыг л баримталж явах ёстой шүү дээ. Тийм учраас би “Чингисийн билиг сургаал оршвой” гэсэн номыг англи, монгол хэлээр гаргасан.

-XIII зуунд монголчууд тэнгэр шүтлэгтэй байсан. Тэгээд бөө, бөх хоёрыг монгол бичгээр бичихэд ижилхэн бичигддэг учир бөх нь тэнгэртэй холбоотой юм гэж үзэх хүмүүс байдаг. Та энэ талаар юу гэж бодож байна вэ?

-Би бөхийг тэнгэртэй холбоотой гэж үзэхгүй байна. Бөө нь бол тэнгэртэй холбогддог байсан байх. Тэрийг бол “Монголын нууц товчоо”-нд тодорхой биччихсэн байгаа. Гэхдээ одоогийн бөө нарыг бол сайн мэдэхгүй. Жинхэнэ бөө мөн үү, биш үү гэдэг нь эргэлзээтэй. XIII зуунд Их Монголын анхны зурхайч Үсүн өвгөнөөс авахуулаад гайхамшигтай бөө зөндөө байсан. Цагаан дээл өмсөж, цагаан малгай өмсөж, цагаан морь унаж явдаг эрх дархтай хүн байсан. Мөн Чингист хаан болно гэдгийг нь хэлж өгсөн Хорчи бөө байна. Мухулай ч бас бөө байсан. Тэр үед монголчууд оргилын үедээ байсан. Оргилын үеийг би Гумилевийн онолоор хэлж байна. Оргилын үед монголчууд цус нь оргилоод л, бяр нь амтагдаад л Их Монгол Улсыг байгуулсан шүү дээ. Оргилуун хүмүүс гэж бас байсан. Тэр зургаа дахь мэдрэхүй нь хөгжсөн оргилуун хүмүүс нь бөө нар байсан юм болов уу гэж боддог. Гэхдээ бүх хүмүүст зөн билиг гэж байдаг. Түүнийгээ хэр олон хүн дагаж байна вэ гэдэг бол өөр хэрэг юм.

-Монголчууд оюуны бүтээлийг хэр үнэлж байна вэ. Та энэ талаар юу гэж боддог вэ?

-Оюуны бүтээлийг даанч үнэлэхгүй байна. Монголд хүчирхийллийг үнэлдэг. Бөх барилдаж байна гэдэг чинь бие биенээ чулуудаад хүчирхийлээд л байгаа биз дээ, мөн морь уралдуулж байна гээд мориндоо допинг шахаад л өвөл, хавар, намаржингаа л уралдуулж үйлийг нь үзэж байна. Энэ бол зөвхөн мөнгөний, зугаа цэнгээний асуудал. Харин оюун гэдэг бол Монгол Улсаа хөгжүүлэхийн төлөө юм. Оюунтай хүн л Монгол Улсыг хөгжүүлэхээс биш морь уралдуулаад хөгжүүлэхгүй. Ингэж хэлэхээр манай уяачид, бөхчүүд дургүйлхдэг. Гэхдээ би тэдний дургүйлхэхээс айхгүй үнэнийг л хэлж байна. Бөх барилдаад хэзээ ч Монгол Улсыг хөгжүүлэхгүй. Хүмүүс хараад баясаад л ямар сайхан бөх вэ гээд л өнгөрөхөөс биш Монголын эдийн засаг, Монголын соёл түүхийг судалж хөгжүүлэхэд ямар ч тус болохгүй шүү дээ.

-Та Үндэсний төв номын сангийн захирлаар таван жил ажиллажээ. Таны албыг залгуулан авсан Х.Чилаажав “Төрийн албаны хүнд суртлаас болоод юм хийж чадахгүй байна” гэж хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа дурдсан байна лээ. Үнэхээр тийм юм уу?

-Тэр үнэн үнэн, би таван жил болоход ганцхан ном л бичсэн. Тэр нь “Хөрстөд ганцхан Чингис хаан буюу Хөх монголчуудын өлзий учрал” гэсэн Чингис хааны ертөнцийг үзэх үзлийн тухай ном юм. Өөр би юу ч бичиж чадаагүй, дандаа л аж ахуйн ажил эрхэлсэн. Яамнаас түшмэдүүдийг дуудахад очно. Амарч чадахгүй. Юмаа хийж амжихгүй тэгээд л байнгын дарамт ирдэг. Номын санг хөгжүүлэх санаатай яриа хөөрөө хийх гээд л сайдын үүдийг сахихад хүлээж авдаггүй. Төрийн хүнд суртал гэдэг бол төрд ажиллахад маш саадтай. Тийм учраас мань мэтийн юмуу Х.Чилаажав шиг уран бүтээлийн сэхээтнүүд төрд ажиллахад тун хүндрэлтэй.

-Төв номын санд ямар үнэ цэнэтэй номнууд байдаг вэ?

-“Сандуйн жүд”-ээс авахуулаад алтаар биччихсэн номнууд бий. Би үзэсгэлэн гэж байсныг нь музей болгоод байнгын ажиллагаатай болгосон. Тэнд XIV зуунаас хойших Монголын гайхамшигтай урлалууд байдаг. Ном гэдэг урлаг байсан, урлаг нь ном байсан тэр үеийн номнууд бол манай номын сангийн музейд хадгалагдаж байгаа.

О.ӨНӨРЦЭЦЭГ

“Нүдэн сондор” уран сайхны киноны гол дүрийн жүжигчин О.Амгаланбаатартай ярилцлаа.

-Сүүлийн үед ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна. Таны тоглосон “Нүдэн сондор” уран сайхны кино хэзээ нээлтээ хийх вэ?

-“Нүдэн сондор” киног найруулагч Энхбаатар найруулсан. Энэ кино ирэх сарын 2-нд нээлтээ хийнэ. Уг кинон дээр сар гаран ажиллалаа. Хөдөлмөрийнхөө үр шимийг удахгүй үнэлүүлэх нь байна. Кинонд гурван найзын нөхөрлөлийн тухай гардаг. Амьдралд замын голоос эргэж буцсан янз бүрийн асуудлууд гарна. Ер нь найз гэдэг эцсийн дүндээ ямар шийдвэр гаргаж болдгийг харуулсан. Нөхөрлөл гэдэг нарийн нандин холбоог илүү харуулахыг зорьсон юм шиг санагдсан. Мөн ажил төрөл, ар гэр, мөнгөний араас яаж явж байгааг харуулах юм.

-Яагаад энэ киног сонгож тоглосон бэ?

-Киноны зохиолыг уншихад нэгэн хэвийн зохиолоос эрс өөр байсан. Зөрчил, үйл явдал ихтэй юм шиг санагдсан. Зохиол нь их өвөрмөц санагдсан учраас энэ кинонд тоглох болсон доо. Тухайн үед UBS телевизээс хийж байсан нэг кинонд тоглож байсан ч зураг авалт зогсчихсон учраас тоглохоор болсон.

-Кино зохиол дээр ажиллаж байгаа гэж сонссон?

-Би багаасаа юм бичих гэж их оролддог байсан л даа. Гэхдээ миний мундаг кино зохиол бичнэ ч гэж юу байхав. Санаа гаргаад тэрийгээ мэргэжлийн хүмүүсээр засаж янзлуулах юм. Энгийн хүмүүс дунд байгаа өвөрмөц санааг олж харахыг хичээсэн. Хэрвээ санаа нь боломжийн байх юм бол мэргэжлийн хүмүүс нь засаж янзлаад кино зохиол болох боломжтой байдаг.

-Ямархуу төрлийн кино байх вэ?

-Монгол ахуй, хөдөө сумын амьдрал ахуйг харуулахаар зохиол бичих гэж оролдож байна. Миний бодлоор орчин цаг гэдэг одоо цагийг хэлж байгаа шүү дээ. Хөдөөний хүмүүс ч гэсэн орчин цагийн хүмүүс. Манайхан хотын хүнийг л орчин цагийн хүмүүс гэж буруу ойлгоод байдаг юм шиг. Тийм учраас хөдөөний орчин цагийн үйл явдлыг харуулж хийвэл их сонин байх юм болов уу гэж бодож байна.

-Амгаа ингэхэд яг ямар мэргэжилтэй билээ?

-Би олон улсын худалдааны эдийн засагч, маркетингийн мэргэжилтэй.

-Тэгвэл мэргэжлээрээ бус загвараар явсан. Харин одоо бол кино урлагт ороод жүжигчин болчихлоо шүү дээ?

-Тийм л болоод байна. Сургуулиа төгсчихөөд загвараар явсан. Загвар эрт эхлээд эрт дуусдаг мэргэжил. Намайг загвараа эхэлж байх үед хүмүүс амжилтад хүрчихсэн байдаг үе байсан. Тухайн үедээ гэрээ хийж загвар өмсдөг байсан юм.

-Одоо та бие даасан уран бүтээлч үү?

-Одоо бол мэргэжлийнхээ дагуу худалдааны ажил хийх гэж оролдож байна. Яг энэ үед эдийн засгийн хямрал нөлөөлөөд үйл ажиллагаа маань түр зогсчихоод байна л даа.

-Анхны дүрдээ яаж сонгогдож байсан бэ?

-Анхны дүр “Учиртай гурван толгой” уран сайхны кино. “Монгол филм” компаниар “Монгол модел” продюсерлож хийлгэж байсан юм. Тухайн үед би Монгол контентийн зураг авалтад нь орж байсан. Тэгээд намайг пробанд ороодохооч гэсэн юм. Пробандаа орчихоод Булганы Могод руу эмээгийндээ оччихсон байсан чинь ирээч гэж дуудаад тоглохоор болсон доо.

-Хэдэн кинонд тоглосон байна вэ?

-Дөрвөн киноны гол дүрд тоглосон байна. Туслах дүрээр бас хэдэн кинонд орсон.

-“Содура” уран сайхны киноны зохиол их содон санагддаг. Өөрийн чинь хувьд ямар санагдаж байсан бэ?

-Хэрэв киногоо гадаад зах зээл рүү гаргана гэж бодож байгаа бол дайн тулаантай экшион кино хийх нь төдийлөн амжилтад хүрэхгүй байх. Тэр тухай 100 гаруй жил хийчихсэн Америкийн киног давна гэдэг хэцүүхэн л санагддаг. Тэгэхээр монгол ахуйг харуулсан эсвэл түүхээр нь холбогдсон кино миний хувьд их өвөрмөц санагддаг. Тиймээс цаатны амьдрал ахуйг харуулна гэхэд надад их өөр санагдсан.

-Чөлөөт цагаа хэрхэн өнгөрөөдөг вэ?

-Би бүтээсэн зүйлгүй хэрнээ их завгүй байдаг юм. Би өөрөө Булганы Могодын хүн болохоор болж л өгвөл агаар салхинд гарахыг чухалчилдаг.

-Бага байхдаа загвар өмсөгч, жүжигчин болно гэж өөрийгөө төсөөлж байв уу?

-Булганых ч гэсэн Эрдэнэтэд сургуулиа төгссөн. Бурхан бас хүнийг хардаг юм байна гэж боддог. Бага насандаа их л хөдөлгөөнтэй хүүхэд байсан. Арван жил, их сургуульдаа ямар байсныг ангийнхан мэднэ дээ. Нилээн олон түүх, математикийн олимпиадад орж байлаа. Их сургуульд эрдэм шинжилгээний хурал, илтгэл, эссэ бичлэгийн уралдаан гээд их зүйлд ордог байсан. Тэр чиглэлээр бол надад 120 гаруй өргөмжлөл, медаль байдаг. Нийгмийн идэвхтэй янз бүрийн үйл ажиллагаанд их оролцдог хүүхэд байлаа. Багаасаа жүжигчин болно гэж бодож байсангүй. Хоёрдугаар ангидаа кино хийх юмсан л гэж их боддог байсан. Хүн чинь нандигнаж явдаг зүйлээ нууцалдаг шүү дээ. Багаасаа л зохион бичлэгийн олон тэмцээнд орсон гэхээр чиглэлээр нь яваад л байсан юм шиг байна. Бурхан миний мөрөөдлийг надад өгөх гээд нэг мэдсэн жүжигчин болчихсон л явна. Шууд кино хийнэ ч гэж юу байхав. Бас нэг салбарт нь орчихсон тогооноос нь хоолыг нь идэж байгаа хүн арай өөр шүү дээ. Гэхдээ кино найруулна гэхгүй. Миний мэргэжил бол угаасаа худалдааны маркетинг учраас кино продюсерлох, киноны маркетинг дээр оролцоход ойролцоо мэргэжил учраас тэгж холбогдоход болохгүй юм байхгүй гэж харж байгаа.

-Та төлөвлөгөө гаргадаг уу?

-Оюутан байхад цагаа их төлөвлөдөг байсан. Ажил дээр гараад ч гэсэн мэргэжлээрээ хэдэн жил ажиллах үедээ төлөвлөдөг байсан юм билээ. Сүүлийн үед хувь уран бүтээлч болсноосоо хойш төлөвлөгөөгүй ажилладаг болсноо анзаарсан. Тэгээд одооноос жижигхэн бор дэвтрээ олоод авчихсан бичиж эхэлж байгаа.

-Залуу хүний хувьд ямар зарчим баримталдаг вэ?

-Би юманд тууштай, шударга байхыг хичээдэг.

-Эхнээсээ мөрөөдөл тань биелж байгаа юм байна. Өөр цаашдын том мөрөөдөл юу байна вэ?

-Олон байдаг л даа. Залуу үеэ сайн дэмжиж сайн дурын үйл ажиллагаа явуулах зорилго байгаа. Энэ маань бүтэх юм шиг санагдах болсон. Чадвал энэ жилдээ багтаагаад эхлүүлнэ.

-Гэр бүлээ танилцуулбал…?

-Одоогоор бол ганц бие байгаа. Эхээс гурвуулаа, ахтай, дүүтэй айлын дундах хүүхэд. Ээжийг маань Одонгаваа гэдэг.

-Хэзээ гэр бүл зохиох гэж байна?

-Болдог бол өнөөдөр ч гэсэн зохиомоор л байна. Гэр бүлийг чинь амар шийдэж болохгүй шүү дээ.

-Ойрд уран бүтээлийн санал хэр их ирж байна?

-Яахав ирдэг л дээ. Жүжигчин Ариунбямба ах маань “Өөрөө өөртөө ханшаа тогтоох хэрэгтэй. Гэхдээ өөрөө чадалтай байх хэрэгтэй. Юу ч чадахгүй байж том дуугараад байвал хэн тоох юм бэ. Тиймээс эхлээд өөрийгөө чадваржуулах хэрэгтэй” гэж хэлж байсан. Олон сайхан ах нар маань надад зөвлөгөө өгдөг. Өөр салбарт орж ирэхэд намайг их сайхан хүлээж авсанд баярладаг.

-Жүжигчний карьераа бол мэдээж орхихгүй байх, тийм үү?

-Надад жүжигчин Ариунбямба “Чи өөрийгөө хөгжүүлээд би энд байсан гэж орон зайгаа үлдээвэл сайхан шүү дээ” гэж бас хэлж байсан. Нээрээ би дараа хүүхдэдээ аав нь энэ үед ийм байсан гэж хэлмээр байна шүү дээ. Нэг эхэлсэн зүйлийнхээ үр дүнг харах юмсан гэж боддог.

-Тоглохыг хүсдэг дүр бий юу?

-Одоо ингээд тоглосон дүрээ харахаар ер нь сайн залуугийн дүр байдаг юм. Нээлтээ хийх “Нүдэн сондор” ч гэсэн мөрөөрөө үг дуу цөөтэй залуу л байгаа. Тэгэхээр тэс өөр эсрэг талын дүрд тогломоор байна.

С.АРИУН