Month: May 2016

Оросын Екатеринбург хотын бизнесмэн, цуглуулагч А.И.Шадрин “Пикассо&Дали” үзэсгэлэнгээ Г.Занабазарын нэрэмжит Дүрслэх урлагийн музейд гаргасан. Түүнтэй цуглуулгынх нь талаар ярилцсаныг сонирхуулъя.

-Агуу зураач С.Далигийн эхнэр Гала Далиг та монгол гаралтай хэмээн ярилаа?

-Агуу эрэгтэйн ард агуу эмэгтэй байдаг гэдэг. Гала Дали бол нэрт уран бүтээлчийг хөдөлгөх хүч нь болж байсан. Эхнэр нь нас барснаас хойш С.Дали нэг ч шинэ бүтээл туурвиагүй. Гала Далигийн (жинхэнэ нэр нь Елена Дьянконова) хаана төрж өссөн талаар нэг хэсэг ямар ч мэдээлэл байгаагүй. Хүү нь нэлээд судалж чамгүй хугацаа, мөнгө зарцуулсан байдаг. Бид Гала Дали нь хаана төрсөн болохыг судалж мэдсэн. Тэрээр нэлээд баян банкны эзэн, худалдаа арилжаа эрхлэгч гэр бүлээс гаралтай. Эцгийн тал нь Оросын Казанийн мурза хүмүүс. Казанийн мурзууд нь Алтан ордны хүмүүс. Чингссийн удмын хүмүүс л мурза гэгддэг байсан. Одоогийн Татарстаны татарууд биш шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл Чингис хааны удмын хүмүүс гэсэн үг. Чингисийн удмын олон хүн Орост агуу үйлс бүтээж, цол хэргэм хүртэж байсан. Жишээ нь, нэрт түүхч Карамзин бол Чингис хааны удмын хүн. Гала Дали нь маш авьяаслаг эмэгтэй байжээ. Хамаатнууд нь ч гэсэн. Тэр Европын бараг бүх хэлээр ярьдаг байсан. Гала Далигийн ээж нь Орост хувьсгалч, аав нь Оросын хаан Николай II-ийн үед прокурор байсан. Гала Дали өөрийнхөө өвөг дээдсийг өөртөө шингээж явсан гэж болно. “Би Казаньд төрсөн” гэж өвөг дээдсийнхээ нутгийг хэлж байж л дээ. Үнэндээ бол тэр Томскт төрсөн. Эднийхэн удам угсааныхаа талаар зөвхөн хүүхдүүдээ л хэлж ярьдаг байж.

Чингис хааны удам болох энэ эмэгтэй С.Далид уран бүтээлээ туурвих онгод, эрч хүчийг өгч байлаа. Гала Дали бол славян бус ази, удирдагч зан чанартай байсан гэдэг. Дээдсийн гаралтай гэдгээ ч өөрөө мэдэрч байж л дээ. Аав нь нас барсны дараа тэрээр Москвад очиж өвөө, аавынхаа мөнгөөр амь зуусан. Түүний талаар эгч, дүү Цветаева нар ингэж бичсэн байдаг. Гала Дали хувцас муутай байсан хэдий ч маш боловсролтой охин байжээ. Үеийнхээ хүүхдүүдээс хамаагүй ухаалаг, маш олон гадаад хэлээр ярьдаг. Яг л хатан хаан шиг ихэмсэг, эргэн тойрныхоо хүмүүсийг бүгдийг үгэндээ оруулдаг, бүгд түүнд маш хүндэтгэлтэй ханддаг байсан гэнэ. Амьдралынхаа туршид хүрээлж байсан хүмүүсээрээ өөрийгөө хүндлүүлж чадсан. Түүнийг хөгшин болсон хойно барууныхан “орос төмөр эмгэн” гэж хочилдог байсан гэдэг. Нэг тийм зураг байдаг. Зургаан морь хүлэглэсэн сүйх тэрэгт Гала сууж харин Дали зэрэг хүмүүс түүнийг түлхэж байгаа. Бүгдийг нь ташуурдаж байгаагаар дүрсэлсэн. Энэ нь түүний зан чанарыг маш тодоор илтгэсэн зураг.

Ингээд С.Далиг хурцлагч эмэгтэйн өвөг дээдсийн нутагт нэрт зураачийн бүтээлийг авчрах нь сайхан санаа гэж бодогдсон.

-Тэгэхлээр таныг цуглуулгын талаар хоёулаа ярилцъя. Та хэзээнээс энэ хоёр алдартай хүмүүсийн бүтээлийг цуглуулж эхэлсэн бэ?

-2000 онд анх С.Далигийн график зургийг нь худалдаж авсан. Үндсэн цуглуулгаа 2006 онд Бенжамин Ливигээс авсан. Парист байдаг Далигийн музейгээс шууд авч билээ. Үнэ бөгөөд үзмэрийн тоон дээр тохиролцож чадахгүй байсан тул найман жил хэлэлцээ хийсэн. Эхэндээ бол худалдаж авах бус түрээслэх тухай яригдсан. С.Далигийн бүтээлийг нэг жилийн хугацаатайгаар түрээсэлж аваад Орост үзүүлэх тухай ярьсан. Хэлэлцээг эхлээд охин, дараа нь хүү маань хийж, би түрээсийнхээ мөнгийг ч төлсөн. Миний хүү англиар чөлөөтэй ярьдаг. Тэгэхэд 14 настай мөртлөө миний орчуулагчаар ажилласан. Ингээд мөнгөө төлөөд бүтээлүүдийг аваад явах гэсэн боловч Швейцарь, Европт даатгал хийх компани олдоогүй. Бүгд татгалзсан.

-Үүнийг би гайхахгүй байна. 2006 онд Оросын байдал ямар байлаа?

-Тийм ээ. Баруунтай нэлээд зөрчилдөөнтэй асуудлууд байсан. Ингээд даатгал хийх компани олдоогүй тул гэрээгээ шинэчилж үзмэрүүдийг түрээслэх бус худалдаж авахаар болсон. Худалдаж авсан нь зөв болсон. Учир нь нэг жил үзэсгэлэнг гаргасан мөнгөөр би үзмэрийн түрээсийнхээ мөнгийг төлж дийлэхгүй байсан.

-Тэр үед та ямар бизнес эрхэлж байсан бэ?

-Худалдаа, хөрөнгө оруулалтын чиглэлээр нэлээд идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж байсан. Яг худалдаа ч биш л дээ. Манай компани бөөнөөр нь бараа нийлүүлдэг байлаа.

-Хаанаас?

-Европ, АНУ.

-Ингээд анх С.Далигийн хэдэн бүтээлийг худалдаж авсан бэ?

-40. Тухайн үед “The Art Newspaper” сэтгүүлд гарсан нийтлэлийг энд байгааг та харж байна. “Оросын олигархи С.Далигийн 40 бүтээлийг худалдаж авлаа” гэсэн гарчигтай. Энэ сэтгүүлийн сурвалжлагч Парист очиж надад юмаа зарсан хүнтэй уулзаж байж бичсэн.

-Энд эдгээр бүтээлүүдийг хэдээр авсан тухай бичсэн үү?

-Ойролцоогоор бичсэн байгаа.

-Та ойролцоогоор хэдээр авснаа хэлж болох уу?

-Энэ нийтлэл дээр ч ойролцоогоор авсан мөнгөний дүнг бичсэн. Нэлээд үнэтэй авсан. Би хэлж болохгүй. С.Далигийн өмгөөлөгч байсан Бенжамин Ливитэй хийсэн миний гэрээнд зааснаар хэлэхийг хориглосон. Бенжамин Ливи нь С.Далиг амьд байхад түүнээс бүтээлийнх нь эрхийг худалдаж авсан. Өөрөөр хэлбэл танайд тавигдаж байгаа энэ эх бүтээлүүдийн зохиогчийн эрх зөвхөн Бенжамин Ливид байдаг. Парис дахь Далигийн музейд очоод бүтээлүүдийг худалдаж авахад нэг баримлыг зарахгүй гэсэн. Учир нь ердөө ганцхан хувь гэж тайлбарласан. Би түүнийг авахаар 12 жилийн өмнө захиалга өгсөн, хүлээж байна. Хэрвээ авч чадвал С.Далигийн цаг хугацааг харуулсан бүх бүтээлийн цуглуулгатай болно. Ийм таван бүтээл байдгаас дөрөв нь надад бий. Би юуг хэлэх гээд байна гэхээр та мөнгөтэй бол дуудлага худалдаан дээр очоод авчихна гэж бодож байгаа бол эндүүрч байна. Тэгдэггүй.

-Тэгэхлээр та 2006 оноос хойш С.Далигийн бүтээлээр үзэсгэлэн гаргаж байгаа юм байна. Хэчнээн оронд гаргав?

-Нэг их олон биш. Гэхдээ Оросын маш олон хотод гаргасан. Ер нь бол үүнээс өмнө өөр үзэсгэлэн гаргаж байлаа. Ново компромистуудын маш сайхан бүтээлүүдээр гаргасан. Орост надаас өөр ийм үзэсгэлэн гаргасан хүн үгүй. 2010 онд П.Пикассогийн шавраар хийсэн бүтээлийг Рамье гэдэг хүнтэй олон жил хэлэлцээ хийж байж авсан юм. Ингэсний эцэст “Chris­tie’s” дуудлага худалдаагаар авч билээ. Би Хонгконгт утсаар дуудлага худалдаатай холбогдож хүү маань намайг төлөөлөн танхимд байлаа. Би зөвхөн дуудлага худалдаагаар бус алдартай хүмүүсээс авахыг хичээдэг.

Нэгдүгээрт, энэ нь бүтээлийг улам ач холбогдолтой болгодог, хоёрдугаарт, эх бүтээл мөн гэдэгт ямар нэгэн эргэлзээ төрүүлэхгүйн тулд. Энэ бол маш чухал. Тиймээс би П.Пикассогийн бүтээлийг Жорж Рамьегээс худалдаж авах сонирхолтой байлаа. П.Пикассо нэг л буюу Ж.Рамьегийн урланд л бүтээлээ туурвидаг байсан. Ингээд хийсэн бүтээлийн 95 хувийг уран бүтээлч өөрөө, үлдсэн таван хувийг Ж.Рамье авдаг байж л дээ. Түүнийг нас барсны дараа тэр урлан хаагдсан. Ингээд түүний бүтээлүүдийг Жорж Рамье нь хадгалж байгаад хүү Алан Рамье өвлөн авсан. Би Рамьег таньдаг, түүнд хадгалагдаж байсан бүтээлүүдийг нь худалдаж авахаар хэлэлцээ хийсэн. Өөрөөр хэлбэл П.Пикассогийн хамгийн том цуглуулгатай болох гэсэн. Учир нь дуудлага худалдаанд орвол үнэ нь өснө шүү дээ. Би түүнтэй уулзахаар хоёр ч удаа очиж байсан. Өөрөөр товоо хэлчихээд уулзаагүй. Гэтэл намайг очоод үүдэнд нь зогсч байх тэр үед “Christie’s”-гийн хүмүүс ирчихсэн, аваад явах гэж байсныг би хожим нь мэдсэн. Рамье П.Пикассогийн ажиллаж байсан урлангийн шалны хавтанг хүртэл зарсан. Түүн дээгүүр Пикассо явж байсан гээд. Ингээд дуудлага худалдаа болоход П.Пикассогийн бүтээлийн үнэ нь зургаа дахин өссөн.

-Танд энэ үзэсгэлэнд тавигдсан бүтээлүүд эх нь мөн гэдгийг баталсан сертификат байгаа юу?

-Байгаа. Түүнийг би үзүүлэх бодолгүй байгаа. Хуулбарыг нь хийж болдоггүй. Учир нь ердөө ганцхан удаа л өгдөг. Тэгээд ч та бид түүнийг уншаад ойлгохгүй. Мэргэжлийн хүмүүс л мэддэг. Үзүүлж болно л доо. Түүнээс гадна надад ОХУ-ын Соёлын яамнаас миний цуглуулгыг үндэсний соёлын өв гэсэн ангилалд оруулсан тухай гэрчилгээ бий. Орост музей болгонд ийм юм олгоод байдаггүй. Түүгээр ч барахгүй миний эзэмшигчийн эрх хязгаартай. Энэ нь би түүнийг хамаагүй худалдаж болохгүй гэсэн үг.

гарах энтертайнмент ертөнц холгүй байна аа гэдгийг л хэлмээр байна.

“Jangar international”, “FSM
media group”, “Chi­medee’S music” гэсэн гурван компанийн хамтын бүтээл Монголын
анхны олон ангит “Жангар” 3D хүүхэлдэйн кино дөрөвдүгээр сарын 23-нд БНХАУ-ын нийслэл
Бээжин хотноо болсон олон улсын кино наадамд нээлтээ хийгээд ирсэн билээ.

“Бур бур бороотой

Сэр Сэр салхитай

Өвөлгүй зуны

Өвчингүй энхийн Бумбын орон”-ы тухай
өгүүлэх Жангарын туулиар сэдэвлэн хийсэн монголчуудын соёлын хосгүй үнэт өвийг дэлхий
дахинаа сурталчлан таниулах төсөл хоёр жилийн турш хэрэгжиж байгаа билээ. Улаанбаатар
хотноо нээлтийн ажиллагаагаа эхлүүлсэн уг кино төслийн багийнхан ирэх тавдугаар
сард ОХУ-ын Буриадын Улаан-Үд, Тува, Халимаг улсад тус тус нээлтээ хийх юм байна.
Тус киноны зохиолчоор ажилласан МЗЭ-ийн болон Г.Сэр-Одын нэрэмжит шагналт яруу найрагч
Г.Сүхзоригтой уулзаж ярилцлаа.

-“Жангар” хүүхэлдэйн киноны зохиолыг
хэдийнээс эхэлж бичиж эхлэв?

-Анх хоёр жилийн өмнөөс “Жангар”
хүүхэлдэйн киноны энэ төслийн тухай би сонсож байсан. “FSM media group”-ийн захирал
Э.Одбаяр, “Chi­medee’S music” компанийн захирал М.Чимэдтогтох бид хэд хамтран ажиллаж
байсан юм. Тэгээд энэ хүүхэлдэйн киноны дууны үгийг бичих санал надад тавьснаар
энэ төсөлд татагдан орсон. Энэ хүүхэлдэйн киноны зорилго нь дэлхийгээр нэг тархсан
монгол үндэстэн, монгол туургатны соёлын үнэт өвийг дэлхий дахинд таниулах. Бидний
хойч ирээдүй болсон хүүхэд багачууддаа монгол хэл, соёл, зан заншлаа өвгөдийн үлдээсэн
энэ гайхамшигт өвөөр дамжуулан сурталчлан таниулахад оршиж байсан болохоор надад
энэ төсөлд оролцох нь нэр төрийн хэрэг байлаа. Тэр ч утгаараа цаг наргүй, нойр хоолгүй
ажиллаж байгаа энэ сайхан баг хамт олонтой ажиллана гэдэг бахадмаар урамтай байсан
шүү.

-“Жангар” кино нийтдээ хэдэн бүлэг,
ангитай бол?

-“Жангар” хүүхэлдэйн кино маань
нийт арван бүлэгтэй. Арван минут үргэлжлэх арван анги нь нийлээд нэг бүлэг болох
юм. Тэгэхээр нэг бүлэг нь 100 минут үргэлжилнэ гэж бодохоор нэлээд урт кино болсон.
“Жангар”-ын туулийнхаа дагуу Үйзэн алдар хааны хөвүүн үхэшгүй мөнхийн хорин таван
настай Жангар анх энэ хорвоод мэндлэхээс эхлээд зургаан настай Жангар хүүгийн баатарлаг
үйлсээр дагнан хийсэн байгаа. Цаашид долоон настай Жангар, найман настай Жангарын
баатарлаг үйлсээр ч хүүхэлдэйн кино хийх бодол бидэнд байгаа.

-Хүүхэлдэйн киног харж байхад их
л хөөрхөн өгүүлэмж, дүрслэлтэй болсон байна лээ. Найруулга талд нь ямар хүн ажилласан
юм бол?

-Уг хүүхэлдэйн киноны бүх найруулга
зохиомжийг “JAN­GAR international” компанийн захирал Х.Далай гэж тун ажил хэрэгч
залуу хийсэн. Дан ганц хүн бичихэд үнэхээр их цаг хугацаа шаардсан ажил л даа. Миний
хувьд урьд өмнө нь хүүхэлдэйн киноны зохиол бичиж байгаагүй. Гадагшаа кино зохиол
бичээд явуулчихсан тэрнээсээ сайхан хариу авчихсан байсан болохоор яг олон улсын
стандартын дагуу нэг хуудас нь нэг минут гэдэг дүрмээр л бичсэн. Нэг анги нь 10
минут үргэлжлэх болохоор үзэгдэл тус бүр нь минут, секундээр тооцогдох ёстой байсан.
Маш олон хүний нөр их хөдөлмөр шаардсан ажил. Удахгүй хүүхэлдэйн кино маань гарахаар
үзэгчдэд тодорхой анзаарагдах байх.

-Зураг авалт, хүүхэлдэйн хөдөлгөөнүүдийг
анзаарч байхад зүгээр нэг зурмал зураг хөдөлгөдөг арга техникийг бодоход дэлхийн
стандартад дөхөж очсон юм шиг санагдсан. Энэ талаар та юу гэж бодож байна?

-Орчин үеийн кино урлагийн хамгийн
сүүлийн үеийн техник тоног төхөөрөмжийг Монголын нөхцөлд тэр бүр аваад байх боломжгүй
л дээ. Жил бүр сайжран шинэчлэгдэж, өөрчлөгдөж байдаг билээ. Гэхдээ манай төслийн
багийнхан хамгийн сүүлийн үеийн гэж хэлж болохоор компьютер, программын дагуу хийж
гүйцэтгэсэн. Бүгдийг олон улсын жишигт нийцүүлж хийхийг зорьсон. Ганцхан жишээ гэвэл
бид яг Холливудийн нэгэн адил дууг нь хийхийг хүссэн. Тэр ч утгаараа энэ хүүхэлдэйн
киноны дууг хүүхдүүд болоод том хүний аль нь ч сонсож болохоор хийсэн.

-“Жангар” кино олон дуутай юу?

-Удахгүй энэ хүүхэлдэйн киноны
13 дуунаас бүрдсэн цомог гарна. “Chimedee’S music”-ийн захирал М.Чимэдтогтох маань
олон улсын “BMI” гэдэг дуу хөгжим, хөгжмийн зохиолчийн эрхийг хамгаалдаг байгууллагад
гишүүнчлэлтэй хүн. Тийм болохоор дээрх байгууллагад энэ хүүхэлдэйн киноны бүх хөгжмийг
бүртгүүлж зохиогчийн эрхээ хамгаалуулан хамтран ажилласан. Лэди Гага, Мадонна хүртэл
эрхээ хамгаалуулдаг лут байгууллага юм байна лээ. Энэ хүүхэлдэйн киноны хөгжим монгол
үндэстний дуу хөгжмийн бүхий л үнэт соёлыг шингээж олон улс даяар түгээн сурталчлахаар
бодож хийсэн байгаа.

-Алдарт “Жангар” тууль бол Монголын
уран зохиолын гурван оргилд зүй ёсоор тооцогддог. “Жангар”-ын олон ч хувилбар байдаг.
Та бүхэн чухам аль эхийг түлхүү барьж хүүхэлдэйн киногоо бүтээв?

-1946 онд “Жангар” туулийн 500 жилийн
ойг тэмдэглэх тухай яригдаж байсан ч төдийлөн анхаарч үзээгүй юм билээ. Оросын нэртэй
зохиолч, эрдэмтэд манай “Жангар” туулийг өндрөөр үнэлж, эрдэм шинжилгээний эргэлтэд
оруулан судалж байсан. Монголоос молхи миний мэдэхээр нэрт соён гэгээрүүлэгч Б.Ренчин
гуай, ардын уран зохиолч Т.Галсан тэргүүтэй хүмүүс “Жангар” туулийг сурталчлан таниулахад
хамгийн ихээр анхаарсан санагддаг юм. Жангар судлаач эрдэмтэн мэргэд МУИС болон
Хэл зохиолын хүрээлэнд олон л байдаг байх. Тэр талын мэдээлэл хомс байгааг минь
уучлаарай. “Жангар” туулийн хорин бүлэг манай Монголоос, гучин бүлэг Халимагаас,
далан бүлэг нь Шинжаанаас илэрч одоогоор тогтоогдсон байгаа гэхээр мөн ч лут бүтээл
болох нь тодорхой. Хүүхэлдэйн киногоо бид энэ бүгдийн нийтэд түгээмэл тархсан хэлбэрийг
нь гол шугамаа болгож барьсан даа.

-“Жангар” төсөл зөвхөн хүүхэлдэйн
киногоор л хязгаарлагдаагүй биз?

-Энэ “Жангар” төсөл маань дан ганц
хүүхэлдэйн киногоор зогсохгүй. Цаашид уг төслийн хамт олон хүүхдийн дууны цуврал
цомог, видео тоглоом, хүүхдийн цуврал нэвтрүүлэг, хүүхдийн комикс ном, дуулалт бүжиг,
“Жангар” туулийг судлах, сэргээх үйл ажиллагааг хийхээр төлөвлөөд байнаа. Эхнээсээ
бодит ажил болоод явж байгаа. “Жангар” тууль хайлж буй нэлээд олон цагийн видео
бичлэг хийж архивжуулсан. Эдгээр бичлэг нь нутаг нутгийн онцлогийг харьцуулан судлахад
дөхөм болох байх.

-Өөрөө олон улсын соёл урлагийн
“Delphic-III” наадмаас “LURA AWARDS” шагнал хүртэж байсан уран бүтээлч. Сая ярьж
суухад гадаадад нэг кино зохиолоо илгээгээд нааштай хариу авсан гэв үү, үгүй юу?

-Би 2009 онд олон улсын соёл урлагийн
“Delphic-III” наадамд дэлхийн 54 орны төлөөлөл оролцсоноос “LURA AWARDS” шагналыг
яруу найргийн төрлөөр эх орондоо авчирсан л даа. 2015 онд харин “Чингис хааны тамга
буюу Индиан Жонс-5” гээд нэг кино зохиол бичээд Холливуд руу явуулсан. Тэгээд тэндхийн
кино зохиолын мэргэжилтнүүдээс өндрөөр үнэлэгдсэн үнэлгээ авсан.

-Тэр кино зохиолоо хэрхэн бичив.
Арай Холливудад монгол зохиолчийн бүтээл шалгарч цахиур хагалах гэж байгаа юм биш
биз?

-2014 онд арван жилийн 24 дүгээр
сургуулийн М.Жаргалсайхан багш намайг дуудаад нэг кино зохиол бичих даалгавар өгдөг
юм байна. Анги даасан багш маань байсан болохоор шууд л даалгасан. Захиалагч нь
манай ангийн хүүхэд. Яаж мэдсэн юм бүү мэд, юутай ч Индиан Жонсын шинэ ангийг бичих
даалгавар байлаа. Шүлгээс хальж үзээгүй би бараг нэг жил бичсэн. Хоёр, гурван янзаар.
Тэгтэл 2015 оны тавдугаар сарын 27-нд нөгөө алдарт найруулагч Стивен Спилберг “Индиан
Жонс-5” киногоо хийнэ гэж Холливудын нэг мэдээллийн сайтад мэдэгдсэн юм. Миний зохиол
ч сая нэг утга учиртай болж гялалзуулаад дуусгасан. Энэ үед бараг дуусч байсан хэрэг.
Нэлээн эртнээс бидний ажиллагаа эхэлсэн байгаа биз. Тэгээд зохиолоо явуулаад өнгөрөгч
аравдугаар сард шүүмжлэгчдээс хоёр хуудас дүгнэлт тодорхойлолтоо авсан юм.

-Тэр дүгнэлт тодорхойлолтод юу гэж
бичсэн байна?

-Яах вэ дээ. Тэрхүү зохиолыг цаашид
зарж борлуулах мөн кино хийх эрхийг нь өгдөг юм байна лээ. Уг зохиолоор кино хийвэл
хэдэн ам.долларын төсөв гарах, хаана хаана зураг авалт хийх вэ гэдгийг нь хүртэл
тодорхойлж, дүрүүдээ хэрхэн гаргасан, зохиолын хэр шинэлэг содон сэдэв вэ гэх мэт
таван янзын дүгнэлтийг сайн, муу, дунд гэсэн дөрвөн шатлалтай дүгнэдэг аж. Тэгээд
бүх зохиолыг маань нэг хуудсанд бүхий л үйл явдлыг нь хураангуйлаад цаашид дараагийн
шатанд найруулагч, продюсеруудын гарт очиход бэлдээд өгдөг гэсэн үг. Надад бол Монгол
гэдэг агуу их түүхтэй ард түмний үр хойчис юм болохоор өвгөдийнхөө гайхамшигт түүхийг
дэлхий нийтэд таниулчих хүсэл байлгүй яахав. Яг аль талаас нь харуулбал дэлхий нийтийн
анхааралд сонирхолтой байх вэ гэдэг талаас маш их түүхийн ном уншсан. Өөрөөс чинь
хүртэл “Алтан ордны улсын хаад” ном аваагүй юу. Багш маань маш их материалаар хангаж
орой болгон утсаар хэр ахицтай явж байгааг асуудаг байлаа. Юутай ч цаашид миний
зохиол кино болдог ч бай, болдоггүй ч бай АНУ-д зохиогчийнхоо эрхийг баталгаажуулж
цаашид кино болгохыг зөвшөөрсөн бичиг авна гэдэг сайхан хэрэг болсон.

-“Индиан Жонс-5”-ын албан ёсны нээлт
хэзээ билээ?

-2019 оны зургадугаар сард “Индиан
Жонс-5” нээлтээ хийх сурагтай ч одоо хүртэл яг таг зохиолын сэдэв нь тодроогүй байгаа
юм байна лээ. Зохиол маань хэрхэн явахыг зохиолын маань өөрийнх нь амин сүнс нь
мэдэх биз. Одоогоор ангийн анд маань тэр талаар хөөцөлдөж байгаа учир хэрхэн яахыг
нь хүлээж л сууна. Би их өөдрөг үзэлтэй хүн. Манай уран бүтээлч залууст дэлхийн
дэвжээ их холгүй болов уу гэж би бодоод байгаа юм. Заавал бүгд их хааныхаа нэрийг
барих биш Гэсэр, Жангараасаа эхлээд хосгүй баялаг өв сан бидэнд үлдээсэн өвгөдийнхөө
түүхээр бид хэсэгтээ дэлхийд гайхуулах юмтай улс. Гэхдээ дан ганц мань мэт бичдэг
хүмүүсээс гадна ажил хэрэгч залуус маань энэ соёлын өв сангаараа дамжуулж дэлхийд
гарах энтертайнмент ертөнц холгүй байна аа гэдгийг л хэлмээр байна.

Гайхамшигт монгол адууны тухай түүний үзүүлсэн ид шид, аварч нигүүлссэн, баярлуулж бахдуулсан, хүндэлж бишрүүлсэн гээд самсаа шархируулам яриа монголчуудын дунд дүүрэн. Харин яг одоо ид шидийн илэрхийлэл “Хангайн овооны эзэн савдаг” гэмээр хоёр цагаан морины тухай өгүүлэх болно. Монгол Улсын эртний нийслэл Хархорин хот, ариун буяны орон Эрдэнэ зуу хийд бол зуун зуун дамжин монголчууд бидний дээдийн шүтээн байсаар ирсэн билээ. Буяны энэ хот суурин Орхон түшээ гүний урд хөндийд гэрэлтэж байдаг бол Орхон түшээ гүний араар Хангай хайрхан сүндэрлэн ханхайж байдаг. Энэ талаас нь харах юм бол Хангай хайрханы ивээл дор бурханы орон Эрдэнэ зуу өнөөгийн Хархорин сум байдаг юм байна ч гэж бодогдож болно. Яагаад гэвэл тэд бүгд Хангай хайрханд л тахил шүтээнийхээ дээжийг өргөж, бүхий л юмаа даатгасаар ирсэн билээ. Тиймээс нутгийн хүмүүсийн хамгийн дээд шүтээн бол Хангай хайрхан юм байна ч гэж бодогддог юм.

Жилийн дөрвөн улирлын аль ч цагт Хангай хайрханыг дурандахад түүний энгэр, оройгоор хоёр цагаан адуу харагдана. Дэргэд нь очоод харах юм бол унжмал дэлтэй, шингэвтэр сүүлтэй, том биерхүү сайхан цагаан морь нөгөөдөх нь арай балтгардуу биетэй хөхөвтөр дэл сүүлтэй. Ийм хоёр цагаан морь байдаг юм. Ямар ч цастай, хүйтэн өвөл байсан хайрханы Хангайн овоог тойроод л өвөлжчихдөг онцлогтой. Энэ хоёр цагаан морийг чоно, хулгайч хоёр хайрлаж халамжлаад арав гаруй жил болсон байж магадгүй ч итгэх боломжгүй.

Хоёр цагаан морины эзэн нь Хархорин хотод оршин суугаа “хурандаа цолтой, хурдан морьтой” Д.Батсүх гэх тохины шар хар хүн бий. Үнэндээ Д.Батсүх л хоёр цагаан мориор Хангай ууландаа өргөл барьсан хүн.

1998 онд Хархоринд анхны “Их хурд” уралдаан болох үед уяач Батсүхэд хурдны өлгий Галшараас шүдлэн цагаан бор үрээ бэлгэнд ирсэн байдаг. Их хүлэгч, манлай уяач Х.Сүрэнхор гуай үзээд “хурдан адуу болно” гэж шинжсэн юм билээ. Хоёр жилийн дараа бор үрээгээрээ азарга тавиад хэдэн гүү хураалгаад Орхоны эрэг дээр гүүгий нь бариад зусав.

Тэгсэн байнга л Хангай хайрхан өөд хэдэн адуугаа, гүүгээ туугаад аваад явчихдаг болж. Наанаас нь явахаар цааш нь хөөгөөд бүр алга болчихдог. Уулын орой дээр гарж наашаа харж зогсчихоод хэдэн гүүгээ тэндээ ээрээд явуулахгүй. Гүүгий нь бариад унагы нь уячихаар унагануудыг нь уяатай нь орхиод л эхүүдийг нь хөөгөөд яваад өгдөг байв. Тэгтэл Батсүхийн аав өндөр настан Даваахүү гуай олон хоног гайхаж ажиглаж байснаа хүүдээ “За хүү минь энэ бор азаргыг хойд хайрханы Хангайн овооны эзэн савдаг авчихсан юм байна. Ингэж хориод яагаад ч нэмэргүй. Хангайд нь явуулчих” гэж учирлажээ.

Батсүх гүүтэй нь явуулчихаар адуугаа яах билээ гэж бодож байгаад бор азаргаа агтлаад хангай хайрханд нь тавиад явуулчихжээ. Бор морь ч ганцаараа Хангайн овоонд гараад ирэхээ байж. Овоон дээр ганц цагаан юм л харагдаад байдаг байв.

Нэг өдөр Батсүхийн аав Даваахүү гуай гэрийнхээ гадна хойд хангайгаа дурандаж байснаа санаашран гэртээ орж ирээд “Тэр бор морь зайлуул энэ хангайн овоон дээр ганцаараа л байгаад байх юм. Хөөрхий амьтанг ганцааранг байлгаад яах вэ. Би борлог морио хамт тавьчихъя. Ханиараа явж байг зайлуул” гэж өрөвдөж хайрласан сэтгэлээр хүүдээ хэлжээ. Ингэж өвгөдийнхөө адуугаа хайрладаг монгол ухааныг шүтэн бишрэхээс аргагүй. Батсүх ч аавынхаа саналыг ёсоор болгож аавынхаа унаган төрмөл, өөрөө унадаг хайртай борлог морий нь хөтөлж аваачаад бор морьтой нийлүүлээд тавьчихжээ. Түүнээс хойш тэр хоёр морь хамт ижилсчихсэн нөгөө шүтлэгтэй Хангай овоон дээр л байдаг болж. Өвөл адуу, үхэр гардаг жимээр Орхоны гол дээгүүр гараад ирнэ. Жуулчны баазын тэнд хужир асгаад өгчихнө. Зун болохоор хоёулаа Орхоны голыг гүүрээр ч хамаагүй, голоор ч хамаагүй гараад л ирнэ.

Цагаан морь нь түрүүлээд борлог нь дагаад л явж байдаг. Зуны халуун өдөр жуулчны бааз дамжаад бүр зүүн тийшээ зам дээгүүр, далан даваад Батсүхийн хашааны сүүдэрт нь зогсч байгаад оройхон уул өөдөө яваад өгөх зэргээр эзнээ ч мэддэг, эрх чөлөөгөө ч эдэлсээр яваа хоёр.

Хоёр цагаан морийг тэр хавийнхан андахгүй, хайрлаж шүтнэ, өөрсдийн адуугаа дагаад явж байвал их бэлгэшээдэг байна. Цагаан морь нь одоо хорь хүрч байгаа. Онголуулж уулын эзэн болсоор насны ихэнхийг өнгөрөөжээ. Морьтой хүн очиж ийш тийш нь туух гэвэл сүүлээ агсаад л модон дундуур уул өөд давхиад явчихдаг. Ер нь Хангайн овооны эзэн нь цагаан морьтой байдаг гэж Эрдэнэ зуугийн лам хуврагууд айлддаг юм байна. Хоёр цагаан морийг анх онголж тавиулсан Даваахүү гуайг өөд болоход Аалтан хайрцгийг нь нээлгэхэд “цагаан алаг морь бодож байсан байна” гэж гарч байжээ. Учир холбогдолтой л байсан гэхээс аргагүй. Шинжлэх ухааны үүднээс учир начрыг нь тайлбарлах боломжгүй юм.

Хурандаа цолтой, хурдан морьтой гэгддэг нэр хүнд бүхий хашир эр хүн, уяач Д.Батсүх “Энэ хоёр цагаан морийг Хангайн овоондоо онголсноор миний адуу ч өссөн, морь ч хурдалсан даа” гэж бишрэн ярьдаг хүн. Үнэхээр түүнээс хойш л хүрэн морь, хонгор азарга, хүрэн азарга, хонгор морь гээд л олон хурдтай болжээ. Ялангуяа дээд гурван насыг жил дараалан түрүүлгэж байсны зэрэгцээ, нэг өдөр азарга, морь, соёолонгийн гурван ч түрүүг авч байж. Соёолонгийн түрүүг гурван жил дараалан авч байсан гэж Хархорины уяачид ярьдаг юм билээ. Насаараа цагдаагийн албанд зүтгэж машин техниктэй идэр насаа өнгөрөөсөн Д.Батсүхийн хувь заяа хар багаасаа л хурдан морьтой холбогджээ. Анх “Их хурд” уралдаан хийхээр комиссынхон уралдааны зам хайж явах үед нь тохирох замыг нь зааж өгсөн хүн бол Д.Батсүх юм. Өдий хүртэл адуун соёлоо дээдлэн шүтэж, түүний хөгжилд хувь хандиваа оруулсаар яваа монгол эр хүн. Ийнхүү түүний адуун соёлд оруулсан үнэтэй хувь нэмэр, хүчин зүтгэлийг үнэлж Монголын үндэсний морин уралдааны Холбооноос “Манлай хүлэгч” цолоор өргөмжилжээ.

Төрсөн нутаг Түшээ мөрөн Түүхэнд цуутай бидний нутаг

Буян заяаг тэгшилсэн Бурхадын орон Монголын нутаг хэмээн яруусан бичиж монгол адуу, монгол соёлынхоо төлөө зүтгэж яваа төр, шашныг хослон шүтэгч Батсүх ахайтны Хангай хайрхандаа өргөсөн хоёр цагаан адуу, тэдгээрийн хоорондын далд холбоо, увдисыг тайлах аргагүй юм. Хэрэв та идэр гурван есийн хүйтэнд Хангайн овоон дээр очвол хоёр цагаан морь угтаад л авна. Хархорин хотод Батсүх ахайтан хашаандаа морио уяад л байж байгаа даа. Чоно, хулгайч хоёр хүртдэггүй Хангайн овооны хоёр цагаан адуу байж л байгаа.

“Өдрийн сонин”-ы орон нутаг дахь тусгай сурвалжлагч Н.Санжаадорж