Month: May 2016

Ардын жүжигчин, Бирваагийн Мөнхдоржтой ярилцлаа. УДЭТ-т ерөнхий найруулагчаар олон жил ажилласан тэрбээр театрын тухай сэдвээр докторын судалгааны ажил хийж байгаа гэнэ.

-Улаанбаатарт болж байгаа Дэлхийн театрын боловсролын II чуулганы үеэр та сонирхолтой илтгэл тавилаа. Говийн догшин ноён хутагт Данзанравжаа Монголд театрыг XVIII зуунд үндэслэж байсан бол түүнээс зуун жилийн дараа, театрын онолыг үндэслэгч гэгддэг К.С.Станиславскийн найруулгын онол бий болсон гэсэн үү?

-Дэлхийн театрын боловсролын хурал болж байна. Үүнд ямар хувь нэмэр оруулах вэ гэж хайсан юм л даа. Хайхдаа театрын уламжлал, эх үүсвэр үнэхээр Монголд байжээ гэдгийг хэлэх гэсэн юм. Данзанравжаа гэдэг хүний байгуулсан “Саран хөхөө” гэдэг нүүдэлчний театрын дэг горим, найруулгын төлөвлөгөө гарцаа байхгүй үүнийг нотолно. Монголд театр, жүжгийн зохиолч, жүжигчин, зураач байжээ. Театр нь төлөвлөгөөтэй байжээ, найруулсан төлөвлөгөөг анх удаа ингэж хийжээ гэдгийг дуугарах гэсэн оролдлого юм л даа. К.С.Станиславский гэдэг хүн Орост дэлхийн театрын систем гэдгийг бий болгосон. Гэтэл түүнээс хаа байсан зуун жилийн өмнө Монголд жүжиг найруулах дэгийг бичсэн амьтан байж гэж дуугарах гээд илтгэл бичээд байгаа юм.

-“Саран хөхөө” театрын судалгааг удаан хийсэн үү?

-Арваад жил болж байна.

-Та Данзанравжаа хутагтын зохиосон “Саран хөхөө” жүжгийг шинэчилж найруулж тавьсан хүн. Судалгааны ажил тань эндээс эхэлсэн үү?

-Би доктор хамгаалахын төлөө энэ сэдвийг судалж байгаа юм. Монголд театр, найруулагч байсан гэдгийг нотолсон эрдмийн ажил бичих гэж байгаа юм. Тэрэнд тэмүүлэх хүсэл маань хөтөлсөөр байгаад Монгол найруулагчтай, театртай, найруулсан төлөвлөгөөтэй байсан гэдгийг хэлэх гэж оролдож байгаа юм. А.Шартолгой гэж агуу том хүн намайг “Саран хөхөө” жүжиг рүү хөтөлсөн. Равжаа хутагтын дэргэд байсан Түдэв гэдэг тахилч лам хутагтын шарилыг нь занданшуулаад, эдэлж хэрэглэж байсан зүйлсийг цуглуулж Хамарын хийдэд хийж бунхан болгосон юм билээ. Түдэв тахилчийн удмынхан үе улиран Равжаа хутагтын өвийг хамгаалж ирсэн байдаг. Түдэв тахилчийн ач хүү Алтангэрэл гэж сайхан хүнтэй уулзаж явсан учраас Монголын театрын тухай ярих эрхтэй гэж бодож байна. Энэ найруулгын төлөвлөгөө Станиславскийн найруулгын төлөвлөгөө хоёр ямар холбоотойг яриагүй. Манай хүн эхэлж гаргасан байна гэж л хэлэх гэсэн юм. Данзанравжаагаас үлдсэн эд зүйлсээс бүрдсэн музейд хуучин үсгээр бичсэн театрын горим байгаа. Түүнээс улбаалсан миний судалгааны ажил бий.

-Таны найруулсан “Саран хөхөө” жүжгээс Равжаа хутагт тухайн үедээ хүмүүст юу хэлэхийг хүсч байсныг харж болдог?

-Равжаа хутагт “Саран хөхөө” жүжгээр ард түмнийг соён гэгээрүүлэхийг хүссэн. Хүний сайн, муу үйлийн үрийн тухай хэлэхийн тулд тэр домгийг жүжиг болгож бичсэн юм. Зохиол дотроо өөрөө найруулах аргаа бичиж үлдээсэн. Эхлээд бүрээ дуугарна, дараа нь хүн цуглана гэх мэтээр бичсэн байгаа. Тийм учраас энэ бол найруулсан төлөвлөгөө мөн.

-Театр хүнд юу өгдөг юм бэ?

-Театр хамгийн амьд урлаг л даа. Хүмүүст хамгийн ойрхон байдаг. Театрт ирж байж хүн өөрийгөө олж харна шүү дээ. Юу болоод байгаа билээ гэдгээ хардаг толь нь байхгүй юу.

-Театр бол гэгээрүүлэх үүрэгтэй гэж та нэг удаа хэлсэн байна лээ. Одоо гэгээрүүлэх үүргээ хэр гүйцэтгэж байгаа бол?

-Өнөөдөр театр хөлөө олохын тулд биш хөрөнгө олохын тулд явж байна, өршөөгөөрэй. Хүнийг гэгээрүүлэх тухай биш мөнгө л яригдаж байна. Ивээн тэтгэж байгаа хүн нь “Хэдэн төгрөг олох юм бэ” гэж асууна, сурталчилгаа ярина. Энэ дэлхийн соёл мөн үү. Дэлхийн соёлыг Монголд түгээхийн тулд хэн яах ёстой юм бэ. Хүн тархиндаа юм суулгаж гарахыг гэгээрэл гээд байгаа юм. Үүнээс ухарч байгаад дургүй хүрч байна. Төр нь соёл урлагаа дэмжих учиртай. Соёлын яам, соёлын бодлого гэж байхгүй. Хэдэн хүн урсгалаараа явж байна. Би дал хүрч байгаа насандаа урлагийн төлөө амиа тавьж байсан. Одоо бол амь тавих хэрэг байхгүй. “Миний хүүхдүүд амьдралаа бодоорой” гээд сууж байгаа.

-Ингэхэд театрын боловсрол гэдэг юмыг яаж олгох ёстой вэ?

-Театрт хүн орж ирээд суулаа, үзлээ. Театр өөрөө танин мэдэхүйн ертөнц рүү хүнийг татна. Хүн өөрийгөө танихын тулд тэнд очиж байгаа юм. Юу билээ гээд цочно, харна. “Ямар аймаар юм бэ, энэ чинь миний дүр байна шүү дээ, би ийм бил үү” гэсэн бодол суулгасан бол үүргээ биелүүлж байгаа хэрэг. Театр хүний тухай, хүнээр дамжуулж хүргэдэг. Хамгийн жирийн элементээр хүн өөрийгөө олж авахаас биш боловсрол гэдэг том үгээр олж авдаг юм биш.

-Орчин үед театр интернэт, зурагттай өрсөлдөхөд хэцүү байх даа?

-Техник, технологиор бүхнийг хийдэг болсноос хойш хүмүүс залхуу болсон. Оюутнуудыг “Тэмээний зураг аваад ирээрэй” гэхэд интернэтээс тэмээний зураг татаж авчрах жишээтэй. Техник хөгжөөд, оюун ухаанаа зарцуулах юм ховордоод байна шүү дээ. Тэрэнд л би цухалдаад байгаа юм. Оюун ухаан нь техник рүү орчихоор, техник хаачих болж байна аа. Хүүхдүүд дэлхийн сонгодог бүтээлийг уншихаасаа өмнө хураангуйг нь хараад ирж байна. Театр амьд байх ёстой. Театрт жүжигчин байх хэрэгтэй. Дүр бүтээх учиртай. Дүр бүтээхийн тулд найруулагч гэдэг хүн хөтлөх хэрэгтэй. Энэ бүх систем байхгүй болж болохгүй.

-Та олон жүжигчинтэй хамтарч ажилласан найруулагч. Ямар жүжигчдийг онцлох вэ?

-Насан туршдаа хамт ажилласан миний жүжигчид Ц.Гантөмөр, Л.Жамсранжав хоёр байсан юм. Би тэдэндээ амиа тавина. Ингэж дүр бүтээдэг юм гэж хэлэх үлгэр дуурайл нь тэд байсан юм. Одоо бол дүр эсгэж байна. Тийм хялбархан болсон. Дүрийг загварчилж эхэлж байгаа. Энэ бол биш.

-Таны аав Гончигийн Бирваа гуайн 100 жилийн ой болох гэж байгаа гэсэн. Ойн үеэр олон ажил хийх үү?

-Эрдэм шинжилгээний хурал, нэгдсэн концерт хийнэ. Баянхонгор аймагт нэг хэсэг нь тоглогдоно. Өөрийнх нь хийсэн бүтээл бүрийг энд тэнд дуугаргана. Судалгааны ажлуудаар нь эрдэм шинжилгээний хурал хийхээр төлөвлөсөн юм. Хөгжим судлаач С.Юндэнбат гэж өөрийнх нь шавь энэ талаар ажиллаж байна даа. Яамаар тогтоол гаргуулах гээд хөөцөлдөж байгаа.

-Г.Бирваа гуайг алдартай хөгжмийн зохиолч гэдгээр нь хүмүүс сайн мэднэ. Харин үр хүүхдүүд нь л ямар эцэг хүн байсныг нь хэлдэг?

-Ч.Лодойдамба гуайн “Хугараагүй ноён нуруу” гэж сайхан өгүүллэг байдаг. Би бол аавыгаа тийм л хүн гэж хэлнэ. Түүгээр нь би бахархаж явдаг.

-Танд сургаж байсан, хэлж байсан үгнүүдээс нь орой руу орж үлдсэн ямар үг байдаг вэ?

-Манай аав “Эх орон гэдэг эцэг эхээс улбаатай юм шүү” гэж хэлж байсан. Эцэг эхээ гэвэл эх орноо бод. Яг нарийн задалбал уул усаа шүтдэг тахидаг жижигхэн зан үйл хүнийг эх оронтой нь холбож өгдөг учиртай юм билээ.

-Ааваас гадна хөвгүүд нь алдартай гэр бүл. Танаас гадна Б.Мөнхболд гэж Төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч бий?

-Одоо бүх л юмыг миний дүү хариуцаад явж байгаа. Аавдаа ингэж алгадуулж байлаа, алгадуулах аавтай байх сайхан байжээ гээд дүү бид хоёр ярьдаг юм.

-Та хөгжимчин хүний хүүхэд. Ямар нэг хөгжим тоглодог уу?

-Би хөгжим тоглодог гэж худлаа ярьж чадахгүй. Яахав, багадаа ээж, ааваараа заалгаад, төгөлдөр хуур дээр “Гоёхон чимэг юм уу даа” гэх мэт аавын хоёр, гурван дууг нь тоглож сурч байсан. Ер нь бол би аавынхаа “Намрын шөнө” дуугаар нь сэтгэлээ хөглөж явдаг, “Хөдөөгийн баясгалан” киноны дуунд нь

ОХУ-д сүүлийн жилүүдэд оюутны санааг үнэлэх нь нэмэгдэж байна. Өнгөрсөн жил нэгэн дээд сургуулийн бизнесийн удирдлагын ангийг төгссөн оюутан шууд ажилтай болоод зогсохгүй дипломынхоо ажлыг арван мянган доллараар зарж чаджээ. Түүний дипломын ажил “Оффисын соёлоор бизнесийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх нь“ гэсэн өвөрмөц нэртэй. Дипломын ажилд багш нар нь нэг их өндөр ач холбогдол өгсөнгүй. Харин орон нутгийн жижиг сонины сэтгүүлч санааг дажгүй тайлбарласан мэдээ бичсэнээр компанийн захирлуудын анхааралд өртжээ. Түүгээр ч зогсохгүй томоохон компанийн захирал түүнтэй хоол идэх санал тавьсан нь сургууль төгсөөд удаагүй залуу бүсгүйд сэжиг төрүүлсэн гэдэг. Бүсгүй компанийн захиралд “Найз залуутайгаа хоол идэх товтой тул өнөөдөр боломжгүй” гэж цааргалсан ч компанийн захирал “Манай эхнэртэй гэр бүлээрээ хооллож танилцацгаая” гэсэн санал тавьж сандаргав. Бүсгүй хамт төгссөн залуугаа хань татаж, тансаг хоолонд орсноор амьдрал нь орвонгоороо өөрчлөгдөв. Түүнийг урьсан томоохон хуулийн фирмийн захирал 15 минут ярилцаад түүнийг ажилд аваад зогсохгүй, санааг нь өндөр үнэлэхээ мэдэгджээ. Бүсгүй ажилд орсон эхний хоёр сардаа зөвхөн тухайн фирмийн орон нутаг болон төв оффист баримтлах дүрмийг боловсруулна. Энэ дүрмийг харуулаас эхлээд ерөнхий захирал баримтлан ажиллана. Оюутны дипломын ажилд “Орост оюуны хөдөлмөр эрхлэгчид хамгийн ихээр стресст өртдөг. Шалтгаан нь оффисын соёл нэвтрээгүйд оршино. Стресс нь бизнесийн амжилтыг 70-80 хувиар бууруулдаг” гэсэн санаа нь захирлын анхаарлыг татсан аж. Арван мянган доллараар үнэлэгдсэн санаа нь олон нийтэд ил болсон ч шинэхэн ажилтны боловсруулсан оффисын дүрмийг байгууллагын нууц гэж үзэж байгаа юм байна. Тухайн фирм оффисын дүрэм хэрэгжүүлснээр чамгүй амжилтад хүрсэн тухай мэдээ ч гарсан.

Оюутан дипломын ажилдаа оюуны хөдөлмөр эрхлэгчдийг нийгмийн баялгийн зүтгүүр гэж үзжээ. Харин тэр зүтгүүрүүдийн оюуны бүтээлээ туурвидаг газрыг оффис гэж нэрлэнэ. Аугаа санаанууд оффисын тансаг орчинд төрдөггүй ч, бойжуулагч, төгөлдөржүүлэгч, хэрэгжүүлэгч нь оюуны хөдөлмөр эрхлэгчид. Оффис хэр тохилог байна, тэр хэмжээгээр оюуны хөдөлмөр эрхлэгчдийн хөдөлмөрийн бүтээмж нэмэгдэнэ. Гэхдээ энэ нь зөвхөн үнэтэй тавилга, өндөр хангамжийн асуудал биш. Албан хаагчдын оюун санааны амгалан тайван байдал. Ажил дээрх элдэв таагүй харьцаанаас үүдэж оюуны чадавх 40 хувиар буурдаг тухай судалгаа байдаг. Оюуны хөдөлмөр эрхлэгчийн сэтгэл санааны хямрал бусад хэлбэрийн хөдөлмөр эрхлэгчээс эрс ялгаатай. Жишээлбэл, автобусны жолооч гэртээ хариад буйдан дээрээ хэвтэхэд л амарч эхэлдэг. Харин сэтгэл санаа нь хямарсан оюуны хөдөлмөр эрхлэгч хэдэн өдөр, сараар сэтгэл санаанаас гадна бие махбодоор хямарна. Удаан хугацааны сэтгэлийн хямрал өвчин болж хувирна. Тиймээс оффисын дүрэм нь элдэв таагүй харьцаанаас зайлсхийх нөхцөлийг бүрдүүлэх ёстой. Ингэж чадвал оюуны хөдөлмөр эрхлэгчид ажилдаа үл ядрахаас эхлээд амжилт гаргах нь элбэг байдаг аж. Өндөр хөгжилтэй орнууд энэ жишгийг хэрэгжүүлээд удаж байгаа боловч хувийн хэвшил дөнгөж үүсч байгаа хуучин социалист лагерийн орнуудад хэдэн жилийн өмнөөс захирал, менежерүүдийн сонирхол татаж байгаа гэнэ. Оюутны ажиглалтаар оросууд цаг барихдаа маш муу. Сонирхолтой нь ихэнх менежерүүд цаг бариагүй ажилтнууддаа хариуцлага тооцдоггүй боловч, цаг барьдаг ажилтнууддаа ямар нэгэн урамшуулах үг хэлдэггүй.

Энэ нь өглөө ажилдаа ирмэгц оюун санааны хямралд орох суурийг тавина. Дээр нь менежерүүд ажилтнаа буруутгахдаа элдэв зохисгүй үг хэрэглэх нь тухайн ажилтныг тэр өдөртөө, түүгээр ч зогсохгүй гэртээ хариад ч арилахгүй сэтгэл санааны хямралд өртүүлнэ. Бүдүүлэг зэмлэл хүртсэн ажилтан гэртээ энэ тухай ярьснаар гэр бүлд ч сөрөг нөлөө үзүүлнэ. Үндсэн ажилдаа зарцуулах оюун санаа энэ өдөр тэгтэй тэнцэнэ. Монголчуудын хувьд албан тасалгаанд олуулаа суух нь социализмаас капитализмд шилжихтэй адил шинэ үзэгдэл. Социализмын үед ихэнх оюуны хөдөлмөр эрхлэгчид 2-4-өөр нэг оффист ажилладаг байсан бол өнөө цагт 10-30 албан хаагч хамт оффислох нь энгийн үзэгдэл.

Олуулаа оффислох тохиолдолд хэн нэгний ярих хэлэхээс эхлээд орох гарах хөдөлгөөн хүртэл бусдадаа элдэв төвөг учруулж эхэлнэ. Японы оффисын дүрмэнд компьютерийн гарыг чанга цохихыг хориглосон байдаг бол Унгарын нэгэн компани хараал хэлсэн ажилтандаа ажлаас халах сануулга өгдөг байх жишээтэй. Мөн зарим орны оюуны хөдөлмөр эрхэлдэг компаниуд олон нийтийг хамарсан хурлыг 30 минутаас хэтрэхгүй хугацаанд хийх дүрэмтэй. Учир нь хүний оюун санаа долоон секунд дээд, арван минут дунд, 30 минут ердийн ачаалалтай ажиллах чадвартай гэсэн судалгаа байдаг аж. Олон хоног хуралддаг Давосын чуулганаас буцагчид гэртээ харьж байгаад Давост чухам юу болсныг нарийн бичгийнхээ тэмдэглэл, сониноос олж мэддэг гэсэн хошин яриа ч байдаг гэнэ.

Оюутны судалснаар оросууд хараал хэлэх нь элбэг. Энэ нь зиндаа, хөрөнгөнөөс үл хамааралтай. Суурь хүмүүжил, эцэг эхийн ёс суртахуунаас хүний араншин илэрнэ. Зарим ажилтны хараал хэлэх нь рефлекс болж хувирах нь бий. Олны дунд харааж сурсан этгээд өөрийгөө эр зоригтой, бусдаасаа илүү мэт харагдуулах сэтгэлгээтэй болж хувирдаг. Сонирхолтой нь хараагч этгээд өөртөө сэтгэл санааны ямар нэгэн дарамт төрүүлдэггүй бол түүний эргэн тойрон дахь хараалаас зайлсхийгч хамт олон нь оюуны ихээхэн хямралд ордог нь судалгаагаар тогтоогдсон байдаг аж. Хятадын нэгэн компани хараал хэлдэг эрчүүдэд зориулж нэгэн өрөө гаргаж өгчээ. Тус өрөөнөөс өөр оффист хараал хэлбэл таван юаниар торгоно. Энэ нь үр дүнд хүрч байгууллага дээрх элдэв хэрүүл 80 хувиар буурсан баримт байдаг гэнэ.

Швейцарийн нэгэн компанийн захирал эмэгтэй 1960 онд компанийнхаа ажилчдыг сэм чагнасан гэнэ. 30 шахам эмэгтэйчүүдээс бүрддэг, үл хөдлөх хөрөнгийн зуучлал, зөвлөлгөө эрхэлдэг тус компанийн захиралд өдөр бүр 2-3 ажилтан нь элдэв гомдол мэдүүлнэ. Сонирхолтой нь нэг ч гомдол мэдүүлдэггүй гурван ажилтны зуучлал, зөвлөлгөөний тоо бусдаасаа хол тасархай. Энэ хэрээр компанийн орлого, гурван ажилтны цалин ч өндөр. Хэргийн учир юунд байгааг олохын тулд захирал ажилтнуудын оффист чагнуур тавьж долоо хоногийн турш хэн, юу ярьж байгаа сонирхсон аж. Гэтэл түүний санаанд оромгүй зураг харагдав. Захиралдаа хамгийн их саймширдаг нэг ажилтан нь захирал нь таргалж, тэр хэрээр өөрөө турсан тухай ярьж сууна. Бас нэг хоёр ажилтан нь үйлчлүүлэгчээ хүлээлгээд оймс, гутал яриад сууж байх. Ер нь л гомдол эрдэггүй гурван ажилтнаас бусад нь ажлын цагийнхаа 60 хувийг үндсэн ажилдаа бус илүү дутуу хов живэнд царцуулдгийг олж мэджээ. Тэр хэрээр ажлын үр дүн муу гардаг аж. Улмаар захирал хүүхнүүдээ цуглуулж тэдний ажлын цагаар бусдыг муулсан гол хэсгүүдийг сонсгов. Хүүхнүүд нүүр хийх газаргүй болсон бөгөөд дахин ийм үйлдэл гаргахгүй тул энэ тухай мэдээллийг задлахгүй байхыг захирлаасаа хүсчээ.

Ярианы бичлэгээс үзвэл хүүхнүүдийн 30 хувь нь гэр бүлийнхээ тухай, 20 хувь нь байгууллагынхаа болон ажилтнуудынхаа тухай, 50 хувь нь эмэгтэй хүний чимэглэл, гоо сайхан, хувцасны тухай ярьж ажлын цагаасаа хумсалдаг байж. Хамгийн бага үйлчилгээ үзүүлдэг дөрвөн ажилтан нь байнга нэгийг нөгөөд муулж суудаг нь илэрсэн гэдэг. Үүнээс хойш өнөөг хүртэл тус компани хамгийн шилдэг үйлчлэгчээ хүндэлдэг компаниар шалгарсаар иржээ.

Орос оюутан дээрх болон бусад олон зөрчлийг урьдчилан сэргийлсэн заалтуудыг дүрэмд суулгаж өгчээ. Цаашдаа тэрээр зөвхөн оффисын дүрэм бус, ажил мэргэжлийн онцлогтой өөр байгууллагуудад ч тохирсон дүрэм хийхээр ажиллаж байгаа гэнэ. Жишээлбэл, барилгын ажилчид өглөө бүр бие халаалт хийж ажилдаа орох, спортын салбарын тамирчид, дасгалжуулагчид архи тамхи хэрэглэсэн тохиолдолд ажлаа алдах зэрэг заалтууд орох ёстой гэж үзжээ.

Х.БАТТӨГС

Ганц хуруутах гэж өвчин байдаг. Хурууны эргэн тойронд зүсэгдэх, өргөс орох гэх мэтээс шалтгаалж шарх үүссэнээс арьсанд бохир орсноос болж үрэвсэж аюул болдог өвчнийг л ганц хуруутах гэж нэрлэдэг юм байна. Тухайн хүний биеийн дархлаа сул байвал идээлж айхтар хүндэрдэг аж. Тэгж хүндэрсэн тохиолдолд идээ нь яс руугаа хүртэл орох аюултай. Ганц хуруутах нь хэд хэдэн хэлбэртэй. Хамгийн түгээмэл тохиолдох шинж нь хумсны эргэн тойрон болон хумсан доорх өвчлөл. Шалтгаан нь тун энгийн. Бидний тэр бүр тоодоггүй арьс сөрөх, хумсыг хэт авах, хаалганд гараа хавчуулах, өргөс орох гэх мэтээс үүдэлтэй. Эхлээд улайж хөндүүрлэнэ. Даамжирсаар идээлнэ. Идээлээд хэт удсан тохиолдолд халуурах гэх мэтээр хүндэрч эхэлдэг. Эмчлэхгүй энэ байдлаар удвал хурууны ясандаа ч орчих магадлалтай. Ер нь ганц хуруутах гэлтгүй бусад өвчинд ч гэсэн гэрээр аргалах гэж оролдож болохгүй. Гэрийн нөхцөлд эмчлэх гэж оролдвол бохир орохоос эхлээд олон эрсдэлийг дагуулах учир заавал эмнэлэгт хандах нь хаа хаанаа тустай.

Нэн түрүүнд шинж илэрмэгц фурациллин болон тамедины уусмал зэрэг ариутгах шингэнээр цэвэрлэ. Бохир оруулчихгүйн тулд лентээр нааж хамгаалаарай. Хэрэв улайгаад хөндүүр нь илт нэмэгдээд эхэлбэл бохир орсны шинж. Энэ үед буцламгай халуун усанд хуруугаа дүрэхийг зөвлөдөг юм билээ. Хэцүүхэн боловч хэрэгтэй зөвлөгөө аж. Учир нь халуун усанд дүрсэн тохиолдолд тэр хавийн цусны эргэлт эрс сайжирч халдвар үүсгээд байгаа нянг устгадаг гэнэ. Энэ аргыг цаг алдалгүй авууштай аж. За тэгээд их хэмжээний халдвар авч идээлчихсэн бол шууд эмнэлгийн байгууллагад хандаж идээг гадагшлуулах бага хэмжээний мэс ажилбарт орох болох нь. Мэдээж давхар халдварын эсрэг антибиотик хэрэглэх хэрэгтэй. Харин ямар эм яаж хэрэглэхийг мэргэжлийн эмч нар танд зөвлөх болно. Ер нь тэгээд мэс ажилбарт орсон бол шархыг бүрэн эдгэтэл зөвхөн эмнэлгийн ариун орчинд боолгуулж, солиулж байгаарай. Мэс ажилбарын шархтай байгаа үедээ өөрийн дураар эсэн бусан эм хэрэглэж, боолтоо задалж болохгүй гэдгийг заавал онцгойлон анхаараарай.