Month: March 2016

Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт, хүүхдийн зохиолч, МУИС-ийн доктор багш Долгорын Батжаргал гэж чимээгүйхэн уран бүтээлээ туурвиж явдаг их хүмүүн байх. Түүнтэй уулзаж, зохиол бүтээл болон залуу насных нь дурсамж дурдатгалаас хуваалцлаа.

-Юуны өмнө таны төрсөн нутаг ус, бага насны дурсамжаас яриагаа эхэлье гэж бодлоо…

-Миний төрсөн нутаг Хөвсгөл аймгийн Баянзүрх сум гэж “Монголын нууц товчоо”-нд гардаг шиг цатгалан могой шургаж чадамгүй хөвч тайгатай сайхан нутаг бий. Тэр л нутагт би төрж өсөөд, дунд сургуулиа дүүргээд, ахлах ангийг Мөрөнд төгссөн юм. Түүнээс хойш олон он улирсан ч бага насныхаа дурсамжтай үргэлж биш ч үе үехэн учирч, шүлэг зохиолдоо оруулж тэр л гэнэн цайлган насаараа бахархан баясч, хөөрч догдолж явдаг юм аа. Манайх малчин айл байлаа. Ээж, эгч хоёр маань фермийн саальчин хийнэ. Манай нагац эгчийн хүү бид хоёр их ойрхон өссөн юм. Насны хувьд хэдхэн сарын зөрүүтэй үеэлүүд байхгүй юу. Тэр маань бас шүлэг зохиолд их дуртай учир бид хоёр сумынхаа номын сангийн идэвхтэн уншигчид байлаа. Оюундалай гэж номын санч эгч бид хоёрт их сайн, номыг цэвэрхэн уншдаг гэж зуны амралтаар унших ном өгнө. Тухайн үед манайх цөөн хэдэн хоньтой байсан юм. Гэвч айл айлаас нийлсэн нэгэн суурь хонийг үеэл бид хоёр л голлон хариулна. Хонио хариулангаа номоо уншина. Хонины бэлчээр бол ном ушихад их тохиромжтой байж. Яагаад гэвэл хонин сүрэг урт хөлийн мал шиг дэрхийгээд алга болчихгүй тогтуун сайхан идээшилнэ. Тиймээс зуны халуунд модны сүүдэрт, голын харгиан дээр гээд хонио дагаад л уншаад явна. Том том номуудыг хоёр, гуравхан өдөрт уншчихдаг байсан юм.

-Ер нь та багадаа уран зохиолд их хорхойтой хүүхэд байж ээ?

-Тийм. Миний “Шүлэг яаж бичих вэ” номонд ч орсон бий. Анх хоёрдугаар ангийн сурагч байхдаа Н.Банзрагчийн “Зам” романыг уншсанаа их сайн санадаг юм. “Хүн бүр өөр өөрийн замтай. Тэр зам бол эцэс төгсгөлгүй амьдрахын хүслэн оргилсон зам” гэж уншаад баярлан баясаж явж. Ер нь унших дур хүслийг ах маань өдөөж өгсөн юм шиг байгаа юм. Юу гэхээр хамт цөцгий тээгээд явж байхдаа ах маань А.Дюмагийн “Монте Кристо гүн” зохиолыг ярьж өгнө. Ном их ярьж өгнө. Дараа нь ахын ярьж өгсөн номуудыг өөрөө уншиж амт шимтийг мэдэрч байлаа. Мөн ээж маань их үлгэр мэддэг хүн байж билээ. Өвлийн шөнийн уртад үйл үртэс оёно, эсвэл бидэнд үлгэр ном, домог хууч ярьж өгнө. Тэр бүхнийх нь ач ивээлээр үг холбож хэдэн ном бичиж яваа хүн дээ, би.

-Таны анхны шүлэг бүтээл хэзээ төрсөн бэ?

Энэ их урт түүх ээ. Би чинь анх математикийн ангид байсан хүн шүү дээ. Математик, физикээр шалгалт өгч МУИС-ийн математикийн ангийн хуваарийг Мөрөнгөөс шууд авч ирсэн оюутан байлаа. Математик, физикийн факултет I байранд хичээллэдэг байхгүй юу,одоо ч хэвээрээ л байна. Тэгтэл одоо энэ II байран дээр “С.Дулам багшийн дугуйлан хичээллэнэ” гэсэн зарлал гарсныг дуулаад их хөөрч догдлон хүрээд ирлээ. Тэр дугуйлангийн анхны дугаарыг талийгч З.Түмэнжаргал ах хөтөлсөн юм. Тэр үед Түмээ ах “Ууган намар” шүлгээ уншихад,

“Аймгийнхаа хилийг алхаж чадаагүй банди

Англиар дуу дуулна, дэвхэцнэ…” гэсэн мөрүүд нь сэтгэлд хоногшиж байв. Дараа нь тэр дугуйланд тогтмол явж, олон ч шүлэг бичиж дээ. Манай Дан.Нямаа намайг “Алтрагийн хүү” гэдэг шүлгээр минь сайн мэддэг. Яагаад гэхээр анх тэр шүлэг маань сонинд хэвлэгдсэн. Тэгээд хүмүүс их тоосон юм шиг байгаа юм. Тэр нь:

Халгиаг нь дуурайн хөлд орж

Харгиаг нь сонсон хэлд орж

Шүүдэр тунгалаг усыг нь

Сүүдэр адил дагасан

Би Алтрагийн хүү

Мөрөнд нийлэх хүслийг нь өвөрлөн

Мөнхөд тэмүүлэх хүчийг нь өвлөн

Шүүдэр тунгалаг усыг нь

Сүүдэр адил дагасан

Би Алтрагийн хүү гэсэн аравхан мөр шүлэг аймгийн сонинд гарсны дараа ах маань шүдэнзний хайрцагнаас томгүй хэмжээтэй хайчилбарыг нь захидал дотор хийж надад илгээж. Тэрийг нь би дэвтэр дээрээ наагаад хүн амьтанд үзүүлж, найзууд баяр хүргээд л их хөгжилтэй байж. Тэгээд би тэр үед “Төмөр замын техникум”-д сурч байсан нэг дүүдээ үзүүлэхээр очиж нөгөөх маань бас нэг айлд байдаг. Тэгсэн надад баяр хүргэн шүлгийг маань мялааж нэг гамбир хайрч өгч байлаа. Тэрхүү хайчилбараа бариад би бараг бүтэн жил хөөрч гүйсэн дээ. Одоо болтол Дан.Нямаа маань надад ном бүтээлээ өгөх болгондоо “Авьяас билигт Алтрагийн хүү..” энэ тэр гэж бичиж өгдөг юм.

-Алтраг гэдэг чинь танай нутагт урсдаг гол бил үү?

Тийм ээ. Манай Баянзүрх сумын баруун зүүн талаар урсах Алтраг, Бэлтэс голууд домогт Бошлой хадны дор Дэлгэрмөрөнд цутган нийлж цааш урсдаг юм.

-“Намайг сансарт нисвэл” гэдэг шүлэг тань дөрөвдүгээр ангийн сурах бичигт орсон байдаг. Энэ шүлгийнхээ тухай ярихгүй юу. Мөн хүүхдийн зохиол руу шуудран орсон үе тань хэзээ вэ?

-1982 онд бичсэн байх шүү. 1981 онд Д.Гүррагчаа сансарт ниссэн шүү дээ. Тэрхүү сайхан үйл явдалтай холбогдуулан “Утга зохиол” сонин, ер нь их олон сонин хэвлэл хоёр шүлгийг их дээдэлж нийтэлсэн юм. Нэг нь их Нацагдоржийн “Од”, нөгөө нь Долгорын Нямаа гуайн “Шөнийн талд адуу янцгаана” шүлгүүд. Тэгээд яг Гүррагчааг сансарт нисэх үеэр яруу найргийн том үдэшлэг циркт болдог юм байна аа. Тэр үдэшлэгийг Ардын уран зохиол Д.Пүрэвдорж гуай хөтөлж олон ч сайхан яруу найрагч, зохиолчид шүлэг бүтээлээ уншсан юм. Миний санаж байгаагаар С.Удвал гуай “Арван төгрөг”, Б.Явуухулан “Сансрын хөлөг дахиад л хөөрнө”, П.Бадарч гуай “Эх орны хүлээлт” зэрэг шүлгүүдээ уншсан юм. Их гүн утга агуулгатай сайхан шүлгүүд байсан санагдана. Тэгээд сансар огторгуй, эх орны сэдэвтэй сайхан шүлгүүд сонссоны эрчим хүчээр нэг шүлэг бичье гэж Элбэгдаваа бид хоёр тэднийд очлоо. Тухайн үед тэр найз маань Зурагтад нэг шавар байшингийн зөвхөн гал тогооны өрөөнд нь нэг ортойгоо амьдардаг байлаа. Тэгтэл Элбэгдаваа маань

Асар тэнгэрийн долоон бурхан од

Асуултын тэмдэг шиг долоон бурхан од… гээд биччихжээ. Би харин хүнээс өөр л биччих санаатай яваад байлаа. Учир нь тухайн үед би гуравдугаар курсын оюутан юмны наадах цаадхыг мэддэг болчихсон байхгүй юу. Тэгээд бичсэн шүлэг болгон сэтгэлд хүрэхгүй явсаар 1982 онд “Намайг сансарт нисвэл” гэж хүүхдийн сэдэвтэй тэр шүлгийг бичсэн юм. Тэгсэн олон хүн намайг хүүхдийн шүлэг бич, хүүхдийн зохиолч бол гэдэг юм байна. Найзууд маань намайг “Чи ч нээрээ хаана ч нүүр бардам унших нэг шүлэгтэй болжээ” энэ тэр гэж хөөргөнө. Би ч зохиолч уншигчдын уулзалт энэ тэр дээр нөгөөхөө уншина. Тэгээд л 1982 оноос хойш одоо болтол хүүхдийн зохиол бичиж, шүлгийн ном гаргаад хүүхдийн зохиолч гэгдсээр 30 гаруй жил болсон байна.

-Тухайн үед ямар ямар хүүхдийн зохиолч байв. Тухайлбал, Д.Содномдорж гуайн бүтээлүүдийг уншдаг байв уу?

-Үгүй ээ үгүй, эхлээд бид чинь яруу найраг энэ тэр сонирхоно. Тухайн үед чинь гадаад дотоодын зохиолчид, яруу найргийн шилдэг сайн ном зэргийг сорчлон уншина шүү дээ. Хүүхдийн зохиол гэж тусдаа юм байна гэдгийг сүүлд ойлгож мэдсэн. Хүүхдийн зохиолч Д.Давааням гуай МЗЭ-ийн хүүхдийн зохиолын зөвлөл хариуцаж байсан үе. Д.Давааням гуай чинь бидний хэдэн нөхдийг, бараг бүлэг хүмүүсийг хүүхдийн зохиол руу оруулсан гэж боддог юм. Одоо энэ О.Сундуй, Г.Ганболд, бурхан болооч Ж.Жаргалсайхан, Ш.Энхбаяр зэрэг нэгэн үеийн арми гэж хэлж болохоор нөхдийг өрөөндөө хүлээн авч хүүхдийн шүлэг, өгүүллэг, тууж уншиж, бидний бүтээлийг сонсож, гадаад дотоодын сонин сайхнаас хуваалцаж биднийг бэлддэг байсан юм. Тухайн үед “Яаж муу сурах вэ” гэсэн хүүхдийн сэдэвтэй өгүүллэг бичсэнийг маань Д.Давааням гуай их тоож “Утга зохиол” сонинд хэвлүүлэх тухай ярьж байлаа. Гэвч тэр үед хүүхдийг яаж онц сургах вэ л гэдэг байснаас “Яаж муу сурах вэ” тухай ойлголтгүй гарчгийг нь солимоор байна гэнэ. Харин би солиулах бодолгүй байлаа. Өгүүллэгт онц сурдаг хүүхдийг ангийнхан нь илүү дутуу үзээд байхаар нь муу сурахаар шийдэж байгаа тухай гардаг юм л даа. Тэгсэн муу сурсан нь сайн сурахаасаа ч төвөгтэй аж. Учир нь дуртай хичээлдээ ч сууж болохгүй, мэддэг зүйлээ ч хуваалцаж болдоггүй тухай л даа. Гэвч сүүлд олон ном хэвлэл дээр “Яаж муу сурах вэ” гэдэг нэрээрээ л гарсан юм.

-Хүүхдийн зохиол бичээд их урам авч байсан үе тань хэзээ вэ?

-Оюутан байхдаа арван жилийн V сургуульд багшлах дадлага хийлээ. Тэнд дадлагажиж байхдаа нөгөө “Намайг сансарт нисвэл” шүлгээ ордог анги болгоныхоо хүүхдүүдэд уншиж өгсөн юм. Тэгсэн миний ордог ангийн бүлгийн удирдагч охин “Багш аа, та наад шүлгээ сонинд өгч нийтлүүлээч гэлээ”. Нээрээ тэгье байз гээд “Пионерын үнэн” сонинд аваачиж өглөө. Тус сонины эрхлэгч, хүүхдийн зохиолч Ч.Лувсандэндэв гуай гар бичмэлийг маань аваад үлдсэн юм. Тэгтэл долоо ч хонолгүй нөгөө шүлэг маань МУИС-ийн оюутан Д.Батжаргал гэсэн нэртэй сонин дээр хэвлэгдчихжээ. Нэг өдөр миний ордог ангийн хүүхдүүд “Багш аа, таны шүлэг, Багш аа, таны шүлэг гарчихсан байна” гэж шагшин шаагиж зарим нь сониноос арзайтал нь ураад авчихсан хэсгийг нь надад өгч, зарим нь бэх асган заваартуулснаа ч надад өгөхөөр сарвайж байлаа. Тэгэхэд л хүүхдийн гэнэн цагаахан сэтгэлийг ойлгож, тэднээсээ маш их урам зориг авч байсан даа.

-Шинэ уран бүтээлийнхээ талаар сонирхуулахгүй юу. Ер нь хүүхдийн сэтгэл зүй болоод өнөөгийн цаг үед ямар зохиол хэрэгтэй гэж үзэж байна?

-“Чулууны хэл” үлгэр өгүүллэг бичээд байна. Энд тэнд явж байхад хамгийн их сэтгэл эмзэглүүлсэн зүйл бол байгаль орчны асуудал байна шүү дээ. Тэр бүхний тухай энэ зохиолдоо тусгасан юм. Дараа нь “Усны нулимс” гэж хоёр өөр голын хоёр өөр дусал усны тухай тууж бичлээ. Мөн “Цэцгийн амь” гэж зохиолыг маань комикс болгоно гэсэн. Гэхдээ зохиолыг маань жаахан өөрчилнө гэнэ, би өөрчлүүлэх бодолгүй байгаа. Түүний дараа “Модны ганцаардал” гэж ном бичлээ. Бас л байгаль орчны сэдэвтэй юм. Сүлийн үед үгийн тоглоомын шүлгүүд бичиж байна. Үзэг гээч зүйлийг амрааж болохгүй. Амраавал хөшчихнө. Хүн ч бас хөгширч биш хөшиж үхдэг гээд байгаа биз дээ. Мөн “Дүрслэл” гэж ном 2014 онд гаргасан.

-Таныг орон гэргүй тэнэмэл хүүхдийг гэртээ оруулж ирээд хооллож байсан гэж сонссон юм байна. Хэр олон хүүхдэд буян болов доо?

-Буян гэж бодвол их том юм уу даа. Зүгээр хүн ёсны л үйлдэл юм. Нэг хүнд таван цаас өгчихөөд эсвэл ганц удаа хоолонд оруулснаа буян мэтээр ойлгоод өөрийгөө дөвийлгөөд явахыг би таашаадаггүй.

-Тэгвэл буян гэж юу вэ, таныхаар?

-Ерөөсөө бусдыг үнэн сэтгэлээсээ энэрч хайрлах, хариу нэхэхгүй тус хүргэх сэтгэлийг л буян гэж ойлгодог.

-Таны зохиолоос би нэлээд хэдийг уншсан. “Ганц улаан гамбир” гэдэг өгүүллэг чинь их таалагдсан шүү. Өнөөгийн нийгмийн үнэн дүр төрх, амьжиргааны түвшний ялгаатай байдлыг сургуулийн сурагчдын амьдралаар төлөөлүүлж харуулж чадсан гэж хэлэх гээд байна л даа…

-Зөв л ойлгосон байна. Тэр өгүүллэгээ болсон явдлаас сэдэвлэсэн юм. Нэгэн тааруу амьдралтай хүүхэд хичээл дээрээ идэхээр гамбир боогоод ирж. Ээж нь хайрч өгсөн байгаа юм. Гэтэл ангийнх нь дэггүй хүүхэд нөгөөхийг нь олоод самбарт өлгөчихөж. Tэp ч бүү хэл балаар цоо хатгаж нүд ам хийж эхэлсэн байгаа юм. Ангийнх нь хүүхдүүд хөөрхий хүүг шоолоод л. Харин гамбирын “эзэн” хүүд халуун галд нүүрээ минчийтэл хайрч өгсөн ээжийнх нь нүүрийг сийчих аятай санагдаж. Ичиж, гомдсон хүү тэр дороо хичээлээ хаяад гарсан гэдэг. Эргэж очсон эсэх нь бүү мэд. Ер нь хүүхдийн сэтгэл их эмзэг шүү дээ. Цэцгийн дэлбээ л гэсэн үг. Хайрлаж явахад тийм хэцүү гэж үү гэж зарим хүмүүсээс асуумаар санагддаг юм.

-Өнөө үед ямар сэдэвтэй зохиол бүтээл үгүйлэгдэж байна гэж та бодож байна даа?

-Өсч өндийж байгаа балчир үрст алаан хядаан, нус нулимс болсон бүтээл уг нь хэрэггүй. Аль болох гэгээтэй, өөдрөг тэмүүлэлтэй тийм л ном зохиол, кино, жүжиг олноор гараасай гэж хүсч явдаг даа. Энэ чиглэлээр “Цэцгийн амь”, “Чулууны хэл”, “Усны нулимс” цуврал ном бичиж байгаа. PC тоглоомын газруудыг цөөлж, сонгодог хөгжим, шатар даам, бүжиг, уран зураг, утга зохиол, биеийн тамир спортын дугуйланг хөгжүүлээсэй гэж чин сэтгэлээсээ хүсдэг.

-Та гэр бүлийнхнээ танилцуулахгүй юу, хэдэн хүүхэдтэй вэ?

-Гэр бүлийн хүн маань тэтгэвэртээ гарсан. Эдийн засагч мэргэжилтэй. Дөрвөн хүү, нэг охинтой. Зарим нь тус туургандаа гарч, ач зээ нар ч өсч байна даа.

Г.ЛХАГВАДОРЖ

“Шуранхай” хамтлагийн дуучин, Улсын филармонийн гоцлол дуучин Б.Номин-Эрдэнэтэй ярилцлаа. Тэрбээр гуравдугаар сарын эхээр “Этник момент” тоглолтоо хийх гэнэ.

-“Этник момент” гэхээр өвөрмөц сонсогдож байна шүү. Энэ тоглолтоороо хүмүүст юу хэлэхийг хүссэн бэ?

-Юуны өмнө “Өдрийн сонин”-ы мянга мянган уншигчдадаа гал бичин жилдээ элгээрээ энх амгалан, төрлөөрөө төвшин сайхан амьдрахыг хүсье. Эдийн засгийн хямрал, нийгмийн стресс гээд хүнийг бухимдуулахад хүргэдэг олон нөхцөл шалтгаан байгаа ч хүмүүс амгалан бол нийгэм тайван байх болно гэж боддог. Нийгмийн амгалан аялгуунд хөг нэмэхээр бүүвэйн дуу буюу “Этник момент” тоглолтоо өргөн дэвшүүлж байна. “Этник момент” тоглолтынхоо үеэр монгол хүний язгуур, уламжлалт ахуй, зүрх сэтгэлд ойр хөг аялгуу, сэтгэл хөдлөлийг бүх л эрхтнээрээ дамжуулан дуугаргаж дуулж үзүүлэх гэж байна. Этник гэдэг маань язгуур, анхдагч гэсэн утгатай. Хүний төрөлх араншин, ертөнцийг үзэх үзлийг шингээсэн ойлголт. Хүний хамгийн анхны, хэнээс ч хуулаагүй, бурхнаас заяасан этник агшин бол богино хэмжээний уулга алдалт, дуу авиа учраас “Этник момент” гэж тоглолтоо нэрлэсэн. Байгаль, лус, монгол хүнийг тайвшруулах, зөөлрүүлэх, аргадах үүднээс энэ тоглолтоо хийж байгаа.

-Янз янзын эрхтнүүдийн оролцоотойгоор дуу авиа гаргана гэсэн үү?

-Манайхан дуулахыг л дуучин гэж ойлгож байна. Дуулахад хамар, дух, нүүрний бүх хөндий яснууд цуурайтаж дуугардаг. Энэ болгонд дотоод эрхтнүүд доргиж, мэдэрч, тархины цусан хангамж нэмэгдэж байдаг. Дуучны хөдөлмөрийг маш хүнд гэж ярьдаг. Дуулахад жирийн үеийнхээс илүү хүч, сэтгэл хөдлөл гардаг. Дээр нь маш их анхаарал төвлөрдөг. Ямар сайндаа дуулж байгаад хоолойнх нь судас хагарсан тохиолдол байдаг. Ёстой уурхайн гүнд найман цаг ажилласантай тэнцэхүйц хүч, энерги зарцуулж байдаг урлаг.

-Ийм тоглолт үзүүлэхээр зориход юу сэдэл болсон бэ?

-2008 оны “Шуранхай”-н тоглолтын дараахан Сони Би Эм Жи-гийн продюсер Абдул гэдэг хүн Монголд ирээд, дэлхийд гараагүй сонин авиа хөгжим хайж, бичиж явсан юм билээ. Гэхдээ би энэ тухай сүүлд мэдсэн л дээ. Тэр хүн “Энигма”-гийн А.Нэргүйтэй уулзахаар Монголд ирсэн гэсэн. Надад хэлэхдээ “Түүнтэй тохиролцож чадаагүй” гэж ярьсан. Харин би “Бүгдийг чадна” гэж хэлсэн юм. “Та ямар үедээ гоё дуулж чадах вэ” гэхээр нь “Халуун буцалсан ус уугаад, сайн унтаад бүгдийг нь чадна” л гэсэн. Тэгээд тэр хоолойг бичүүлсэн. Надад хэлэхдээ “Монголд том брэндийн дэлгүүр нээгдэх гэж байгаа, тэрний өнгө төрхийг тодорхойлсон хөгжмийн бичлэг хийх юм” гэж хэлж, зөвшөөрөл авсан юм. Дараа нь англи хэл дээрх гэрээгээ орчуулж уншсан чинь “Энэ бичлэгийг юунд ч ашиглаж болно” гэсэн утгатай заалт байсан. Гэсэн ч тэр тохиолдол надад урам өгсөн. “Монголын их хатдын нууц товчоо” номын зохиолч Жек Уэтерфорд гуай бидний тоглолтын дараа “Шуранхай үнэхээр гайхалтай” гэж магтаж байсан. Тэр хүн ч бидэнд сонирхолтой санал тавьсан. Тэр бүхний дараа “Дэлхийд гарах маш их боломж байна” гэж мэдэрсэн. Гэхдээ би одоохондоо хамгийн гоё кодоо тайлсангүй. Ярилцлагынхаа төгсгөлд энэ тухай ярья…

-Бүүвэйн дуу гэснээс Б.Номин-Эрдэнэ ээж болсон. Бүүвэйн дууг уран бүтээл гэдэг үүднээс бус ээж хүний сэтгэл зүрхээр мэдэрчээ?

-Ээж болсон ч өдөр тутам дасгал уншиж, хоолойн бэлтгэл хийдэг байлаа. Уртын дуу дуулна гэдэг лус баярлуулна гэсэн үг. Сайхан дуулбал нэг талаар бүүвэйн дуу. Гэсэн ч ээж болоод бүүвэйн дуу дуулах өөр мэдрэмж.Үүнийгээ олон хүнтэй хуваалцах юмсан гэж хорхойсч байлаа. Биднийг хөдөө айлд очиход хуучны учир мэддэг хүмүүс “Ээ бурхан минь, Төрийн түмэн эх, Дуртмал сайхан авшигтай дуунууд” гэдэг. Зул өргөөд, арц уугиулж, хүндэтгэлтэй хүлээж авна. Уртын дуу сонсдог хүмүүс их байна. Уртын дуу сонсдоггүй нь энэ талаар огт мэдээлэлгүй үлдээд байна. Гэтэл биднийг Германд очоод дуулахаар байгаль эхийн дуу шиг гайхаж хүлээж авдаг. Этник шинж нь хүмүүст илүү мэдрэгддэг юм билээ. Хамгийн сүүлд Америкт дуулж байхдаа “Үнэхээр лус савдаг байдаг юм байна. Ганцхан монголчуудад төдийгүй гадныханд ч хувь хүний язгуур шинжийг нь санагдуулдаг юм байна” гэж бодогдсон.

-Хэзээнээс уртын дууг сонирхож эхлэв?

-Би Баянхонгор аймгийн “Номуундалай” цогцолбор сургуульд сурдаг байсан. Багадаа хүүхдийн “Тэмүүжин” театрт хичээллэдэг. Дугуйлан дээрээ байх их дуртай байсан. Эхлээд жүжигчин болно гэж боддог байснаа Жульеттад тоглохоор нуруутай, хөөрхөн биш л юм чинь гэж бодсон. Дөрөвдүгээр ангидаа Японд Хүүхдийн урлагийн наадамд оролцохоор гадагшаа явснаасаа хойш “Би гадаад л явдаг хүн болох ёстой. Юу хийдэг хүн болох вэ“ гэж бодсоор байгаад уртын дуу дуулна гэж шийдсэн. Манай Ганчимэг багш бас маш дэмжсэн. “Танай ээж чинь хүүхэд байхдаа дуулдаг байсан юм чинь чи дуулж чадна” гээд долоо хоногийн дотор нэг уртын дуу сураад, тэрийгээ аймаар буруу дуулсан ч азаар шалгаруулалтад тэнцсэн. Дөрөвдүгээр курсын оюутан дуулдаг том дууг хотод ирж шалгуулахдаа сонгочихсон байсан. Д.Хорлоо гээд манай Баянхонгорын хүн, бас манай бэр эгч алдартай дуучин байдаг. Д.Хорлоо эгчээр заалгаад дуулсан. Азаар тэр үед сонголтоо зөв хийгээд, бүх юм болсон.

-Уртын дуу дуулж байх үед хүний дотоод сэтгэлд юу болж байдаг бол?

-Би аймгийн төвд өссөн, бөх үздэггүй, уртын дуу сонсч өсөөгүй болохоор уртын дуу дуулах гэсэн нэг л болдоггүй. Гэтэл Дундговийн хүүхдүүдэд цаанаасаа манер нь байдаг. Би яаж сэтгэлдээ уул, морь харж дуулах вэ гэж хичээдэг байлаа. Дуулаад байхаар өөрөө суудаг юм билээ. Уртын дууны судалгаа хийгээд авиа зүй дээрээ ажиллаад би ингэж дуугарах ёстой юм байна гэж хичээллэсэн. “Тэмүүжин”-д драмын дугуйланд сурч байсан болохоор суурь нь байсан л даа. Эхэндээ бол сэтгэлгүй, техникээр зодож дуулдаг байсан. Арвандолоон настайдаа анхныхаа CD-г гаргаж байлаа. Уртын дууг ямар ч хүн дуулж болох юм байна гэдэг мэдрэмжийг өгөхийн тулд одоо нэг CD гаргаад, төгсөхдөө бас CD гаргая гэж төлөвлөсөн юм. Анхны “Хөх толботны аялгуу”гэсэн нэртэй CD-гээ “Анир” студид бичүүлсэн. Нууцгүй хэлэхэд сургууль төгсөх үедээ л уртын дууны сайхныг мэдэрч, аялгуунд нь дурлаж эхэлсэн. Дуулах маш гоё. Дуулах, усанд сэлэх үед адилхан тайвширдаг. Дасгал уншаад, дуулчихаар өдөржингөө ямар ч юм бүтээгээгүй байсан ч сэтгэл хангалуун болчихно.

-Япон, солонгосууд стрессээ тайлах гээд караокед дуулаад байдаг нь учиртай байх нь?

-Нэг ёсны амьсгалын фитнесс юм даа.

-“Шуранхай”-н охидыг хүмүүс мэддэг. Бодоход Д.Үүрийнтуяа, Г.Эрдэнэчимэг хоёр өндөр охид. Клипний зураг авалтын үеэр хаанаа яаж зогсох вэ гээд тооцоолох уу?

-Бодолгүй яах вэ. Би аймаар шартай. Тийм гоё хоёр согоо шиг охинтой их л өрсөлддөг байжээ. Хүнээс дутах дургүй. Дуулахдаа хүртэл урагшаа алхах ёстой, их инээх ёстой, илүү хичээллэх ёстой гэх мэтээр зүгээр байгаа хүмүүсийг өддөг байж.

-Гэхдээ л чи илүү адтай харагддаг шүү дээ?

-Тэр үеийн миний сэтгэлгээгээр өндөр, хөөрхөн л байх хамгийн чухал санагддаг байж.

-Жижигхэн охидод маш олон давуу тал байдаг гэдгийг тэгсхийгээд ойлгосон биз дээ?

-Миний нөхөр л энэ тухай мэдрүүлсэн. Хань маань надад их юм ойлгуулж, ухааруулсан даа. “Өндөр хүүхнүүд эвгүй байдаг байхгүй” юу гэдэг. Тэгээд л өндөр намдаа ч биш юм байна, ухааны асуудал юм байна. Хүнийг хайрлах, хүнтэй харилцах гэдэг өөр асуудал юм байна гээд маш олон зүйлийг ойлгосон.

-“Шуранхай”-н бусад гишүүд урлагийн хүмүүстэй гэр бүл зохиосон. Б.Номин-Эрдэнийн хувьд ямар сонголт хийв?

-Нөхөр маань мэдээлэл, технологийн инженер. Тайван дөлгөөн, гэр бүлсэг хүн. Тиймдээ ч уран бүтээлдээ эргэж орох боломж өгч байна. Бид хоёр нэгээс дөрөвдүгээр анги хүртлээ нэг ангид сурч байсан. Даан ч тэр үедээ энэ миний нөхөр, эхнэр гэж харж байгаагүй. Манай нөхөр хамгийн ард суудаг өндөр, би хамгийн урд суудаг намхан байсан. Тийм залуу байгаа.

-Ингэхэд Номин яагаад филармонийг сонгочихов?

-Филармонийг сонгохоос өмнө ч зүгээр суугаагүй. Би нийт есөн CD гаргасан байна. Улсын филармони сайхан, амьд хөгжимтэй дуулах боломжтой. Бараг долоо хоног бүр шинэ дуу сурна.

-Уртын дуу сонсдоггүй хэсэгт хүрэх гэж хичээдэг үү?

-“Этник момент” тоглолт бол ерөөсөө л энгийн хүмүүсийн анхаарлыг татах, ардын дууны яруу аялгууг орчин үеийн хүмүүст илүү ойлгомжтой байхад анхаарсан. Жишээ нь түргэн хэллэгийг яаж хөгжим болгосныг эндээс харж болно. Манай хааны мянган мөнгөн бөмбөлөгийг манай хааны мянган мөнгөн бөмбөлөг гэхгүй юм бол …гэдэг бас репперийн нэг төрөл. Сайн уртын дуучид нэг амьсгаагаар “32 цагаан лонх” уншдаг. Жигд уншина гэдэг бас л репперийн нэг хэлбэр. Хөгжим л ганцхан хэмнэлтэй биш. Хүн ч бас ритмтэй аялгуу гаргадаг.Тэр талыг бас оруулсан. Энэ тоглолтыг маань эхлээд хүмүүс сонин гэж харна. Эцэст нь “Саруул тал байвч шаврыг нь мэдээрэй, сайхан амраг байвч санааг нь таниарай” гэх мэт ардын дуунаас ухаарлыг ч олж авах болов уу.

-Уртын дуу хэдэн зуун дамжиж дуулагдаж иржээ, уртын дууг зохиож дуулах боломжтой юу?

-Уртын дууг жирийн хүн зохиодоггүй байжээ. Ертөнцийг үзэх үзэл бүх юм нь өгөгдсөн, маш том уншлагатай лам нар зохиодог байсан. Хүмүүс зохиогчийг нь мэддэг дуунууд гэхэд л Данзанравжаа “Оломгүй далай”, “Өвгөн шувуу”, “Урьхан хонгор салхи”-ийг зохиосон байдаг. Энгийн хүний ажил биш. Зургаа дахь мэдрэхүйтэй хүмүүс зохиодог гэж үнэн байх. Тийм биш байсан бол XVIII зуунаас хойш уртын дуу шинээр төрөлгүй яах вэ дээ.

-Уншлагатай, увдистай гээд яриад байх юм. Өөрөө шүтлэгтэй хүн үү?

-Уртын дууг хүн болгон дуулахгүй. Тийм учраас зөвхөн уртын дуу дуулж сурахын тулд судлах мэдрэх юм их байдаг. Шүтлэггүй хүн хүртэл энэ огт өөр, тусдаа юм байна гэж хүлээн зөвшөөрөхөд хүрдэг. Түүнээс биш нэг их шүтлэгтэй эмэгтэй биш л дээ.

-Ямар хоббитой вэ?

-Сүүлийн хэдэн жилд фитнесст их хорхойсч байгаа. Фитнесст яваад их кайф авдаг.

-Ярианы төгсгөлд нэг код тайлна гэсэн байх аа?

– Хамгийн гайхамшигтай нь Сони Би Эм Жи-гийн хөгжмийн продюсер ирж бичсэн ажил маань “Аватар” кинон дахь аватаруудын хоолойны имижийг тодорхойлох бичлэг байсан. “Аватар” кинонд миний хоолой оролцсон. Өөр хүмүүсийн нэр дээр батлагдсан байдаг юм билээ. Эхлээд энэ киног үзээд “Ямар сонин над шиг дуугардаг юм бэ” гэж бодоод байсан. Тэгээд хэд хэд үзсэн чинь миний хоолой байсан. Монгол хүмүүс боловсрол, хуулийн мэдлэггүйгээсээ болоод олон боломжийг гадагшаа алдаж байна. Үүнийг алдсан гэхээсээ илүү ямар их боломж байгааг мэдрүүлсэн гэхэд болно. Хээр салхинд гараад “Монгол хүн яарахаараа яадаг юм бэ, мал аж ахуйтайгаа яаж харьцдаг юм” гэх мэтээр асууж байсан, “Аау, хааг, чүү” гээд энэ болгоныг бичүүлж бараг хоёр, гурван цагийн бичлэг хийсэн. Түүний дараа “Ингэж хийж болох юм байна” гээд CD-нүүдээ хийсэн. Харин “Аватар”-ын тухай саяхан мэдсэн. Монгол дэлхий дээр шинэ байна. Маш содон байна. Бүхэл бүтэн өөр ертөнцийг илэрхийлэхүйц өвөрмөц сонсогдож байна.

Гэрэл зургийг Ц.Мягмарсүрэн

Зэвсэгт хүчний 337 дугаар ангийн МИ-8 нисдэг тэрэг өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сарын 23-ны 21:00 цагийн орчимд осолдсон билээ. Онгоцонд Зэвсэгт хүчний 337 дугаар ангийн 11 алба хаагч сууж явсан юм. Ослын улмаас ахмад Н.Батбаяр нас барсан. Хэргийг Мөрдөн байцаах газраас шалгаж байгаа. Онгоц юунаас болж осолдсон талаар ажлын хэсэг гарч, хэд хэдэн удаа хуралдсан. Ингээд ОХУ-ын мэргэжлийн газраар шинжилгээ хийлгэж, дүгнэлт гаргуулах шийдвэр гаргасан юм. Өнгөрсөн сард ОХУ-ын Москва хотын Олон улсын агаарын хөлгийн ослын шалтгааныг тогтоох газарт осолдсон Ми-8 нисдэг тэрэгний хар хайрцаг болон ослын газарт үзлэг хийсэн шинжээч нарын хавтаст хэргийн хамт хүргүүлсэн юм. Харин Москва хотын Олон улсын агаарын хөлгийн ослын шалтгааныг тогтоох газрын мэргэжилтнүүд ослын газарт үзлэг хийсэн шинжээч нарын хавтаст хэрэгт авагдсан мэдээлэлд тулгуурлан дүн шинжилгээ хийсэн байна. Ингээд нисдэг тэрэг осолдсон талаарх дүгнэлтийг гаргажээ. Мөн онгоцны хар хайрцгийг бүрэн уншиж дууссан байна. ОХУ-аас хар хайрцагны бичлэг болон юунаас болж осолдсон талаарх дүгнэлтээ Батлан хамгаалахын яам, ЗХЖШ-т өнгөрсөн нэгдүгээр сарын 27-ны өдөр ирүүлсэн гэнэ. Харин холбогдох яам болон ЗХЖШ-аас Ми-8 нисдэг тэрэг осолдсон талаарх ОХУ-аас ирсэн дүгнэлтийг ихэд нууцалж байна. Бүр хэргийг шалгаж байгаа Мөрдөн байцаах газарт ч өгөлгүй хэд хоног хав дарсан гэх мэдээлэл байна. Хар хайрцагны мэдээллийг тайлж уншихад манай улсаас Иргэний нисэхийн Ерөнхий газрын хоёр шинжээч, БХЯ-ны томоохон албан тушаал бүхий хоёр хүн байсан аж. Хар хайрцагны мэдээллийг тайлж уншсан баримт 20 гаруй хуудас болсон гэнэ. Ми-8 нисдэг тэрэг юуны учир осолдсон талаар албаны эх сурвалж бидэнд ийм мэдээлэл өгсөн юм. ОХУ-аас осолдсон нисдэг тэрэгний эд анги болон бусад техникийн нөхцөл байдал, хар хайрцагны мэдээлэл хэвийн байна. Нисдэг тэрэгний техникийн бүрэн бүтэн байдалд ямар нэгэн алдаа дутагдал гарсан зүйл ажиглагдаагүй. Хэвийн үйл ажиллагаатай байсан нь хавтаст хэрэгт авагдсан шинжээч нарын тайлбарт тодорхой харагдаж байна. Харин нисгэгч хэт доогуур нисэж явсан. Үүнээс болоод нисдэг тэрэг унаж осолдсон магадлал өндөр байна гэх утга бүхий дүгнэлтийг хүргүүлсэн гэнэ.

Мөн Мөрдөн байцаах газраас Зэвсэгт хүчний 337 дугаар ангийн захирагч, хурандаа Н.Отгонбаяр, осол гарах үед нисдэг тэрэг жолоодож байсан Ш.Батжаргал нарыг Эрүүгийн хуулийн 217.1-д заасан “Төмөр зам, усан болон агаарын тээврийн байгууллагын ажилтан тухайн төрлийн тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөний аюулгүй байдлын болон ашиглалтын журам зөрчсөний улмаас хүний бие махбодид хүндэвтэр буюу хүнд гэмтэл эсхүл их хэмжээний хохирол учирсан бол тодорхой албан тушаал эрхлэх, үйл ажиллагаа явуулах эрхийг хоёр жил хүртэл хугацаагаар хасах буюу хасахгүйгээр гурван жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ”, 217.2-д заасан. “Энэ хэргийн улмаас хүний амь нас хохирсон, бусад хүнд хор уршиг учирсан бол тодорхой албан тушаал эрхлэх, үйл ажиллагаа явуулах эрхийг гурван жил хүртэл хугацаагаар хасч гурваас дээш таван жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ” гэх үндэслэлээр эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж байгаа аж.

Онгоцны нисгэгч Ш.Батжаргал нь хоёр дахь удаагаа МИ-8 нисдэг тэргийг осолдуулж байгаа юм. Өмнө нь 2007 онд УИХ-ын гишүүн байсан “Симба” Батаатай үнэг хөөж яваад Ми-8 унагаж байсан аж. Дээрх хэргийн шүүгдэгчээр онгоцны дарга Д.Гансүх, II нисгэгч Ш.Батжаргал, портмеханикч Ц.Чимиддорж нарт Эрүүгийн хуулийн 217.2 дугаар зүйл ангиар ял төлөвлөж байсан ч Өршөөлийн хуульд хамрагдаж байсан юм байна. Ш.Батжаргал нь Налайх дахь Зэвсэгт хүчний 337 дугаар ангийн нисэх багийн даргын албыг хашиж байхдаа ийнхүү дахин нисдэг тэрэг осолдуулжээ. Мөн Зэвсэгт хүчний Жанжин штабын Агаарын довтолгооноос хамгаалах цэргийн Улсын нисэхийн хэлтсийн даргыг хугацаа нь дууссан онгоцыг хууль бусаар сунгасан гэх мэдээлэл ирсний дагуу мөрдөн байцаалт хийгдэж байгаа гэнэ. Онгоцны нислэгт тэнцэх чадварын гэрчилгээг авахдаа хууль бусаар авсан байж магадгүй гэх хэргийг ч шалгаж байгаа юм байна.

Э.Баатар