Month: February 2016

-“Улаанбаатар”
чуулгын уртын дуучин, гавьяат жүжигчин Г.Хонгорзултай ярилцлаа.

-Цагаан
сараар уртын дуучин хүн их л дуулж хуурддаг байх даа. Цагаан сарын тухай
дурсамжаар яриагаа эхэлбэл ямар вэ?

-Цагаан
сараар янз бүрийн телевизийн сар шинийн нэвтрүүлэгт их оролцдог юм даа. Түүнээс
гадна байгууллагууд сар шинээр ахмадуудаа хүлээн авч, тоглолт зохион
байгуулахад уригдаж дуулж байна. Хөдөө өссөн бидний хувьд аав, ээжтэйгээ элэг
бүтэн байхад хамгийн гоё цагаан сар хүүхэд насанд маань өнгөрч үү дээ гэж
боддог. Эргээд бодоход хамгийн сэтгэлд үлдсэн цагаан сарууд Хэнтий аймгийн
Баянхутаг суманд тохиожээ. Хүүхэд байхад цагаан сараар бараг шинэ дээл өмсч байгаагүй.
Аав ээжийн хуучин дээлийн хуулгаар хийсэн дээл бидэндээ л шинэ байж. Түүнийгээ
өмсөхсөн гэхээр шинийн нэгний өглөө болж өгөхгүй уддаг байж билээ.

-Шинийн
нэгнээс наана цагаан сарын бэлтгэл ажилд хүүхдүүд оролцоод их л ажилтай байдаг
сан?

-Би айлын
ууган охин. Цагаан сарын боов, буузыг өөрийн гараар жинхэнэ хийнэ шүү дээ.
Бэмбий нухна. Битүүний орой бөх эхлэхэд гаднаас амттан шимттэн оруулж ирээд,
дүү нартайгаа, ээж аавтайгаа идээгээ засах гээд бужигнадаг. Хамгийн бага дүү
маань өнгөтэй өөдтэйг нь авч, хормой хотон доогуур шургаж зугтаад ямар ч их
хөгжилтэй байсан юм бэ. Сар шинийн өмнөх бэлтгэл хийдэг үе хүүхдүүдийн хувьд
өрнүүн өдрүүд, хүүхдийг ажилд сургах үе байсан юм болов уу даа. Биднийг
хөөргөөд, “Ийм байж болохгүй, тийм байж болохгүй, энийгээ хийх ёстой, тэрийгээ
тэгж хийх учиртай” гээд ээж, аав хэлдэг. Гэр орон хашаа хороогоо цэвэрлээд, бүх
л юмаа өнгөтэй өөдтэй байлгах гэж зүтгэдэг байж дээ. Манай ээж, аав
хүүхдүүдийнхээ дунд уралдаан зарлаад ажил хийлгэдэг байлаа.

-Ингэхэд
цагаан сарын хамгийн сэтгэлд үлдсэн бэлэг юу байдаг вэ?

-Миний
багад цагаан сарын бэлгэнд янз бүрийн л юм өгдөг байсан даа. Хамгийн түгээмэл
бэлэг бол 12 мөнгөний дэвтэр дээр нэг ширхэг балын харандаа өгдөг байсан.
“Тошлой” чихэр дэвтэр дээр тавиад өгдөг байв. Хамгийн сэтгэлд тод үлдсэн бэлэг
гэвэл хөдөө өвөө, эмээтэйгээ морьтой шинэлэхэд Гонгор гэдэг айлын эзэгтэй надад
дээлийн өнгө эмжээртэй өгч байсан юм. Сургуульд ороод удаагүй байсан санагдана.
Тэр хүн бол хожим миний эмэгтэй дүүгийн нөхөр болсон Г.Соронзонбат гэж залуугийн
эмээ, сайхан хөгшин байсан. Бид багаасаа айл аймаг явсан, эмээ өвөөтэй маань
найз нөхөд явсан хүмүүс. Дээлийн цэнхэр торго, эмжээртэй, чихэртэй өгч байсныг
би мартдаггүй юм. Хүүхэд гэж гололгүй том бэлэг өглөө дөө гэж бодож байсан.
Цагаан сараар хөдөө гадаа хүүхдүүдээ дагуулаад явж байгаа хүмүүсийг харахаар
тэр бэлэг санаанд ордог юм. Юм гэдэг сонин, учир уялдаатай байдаг юм болов уу.

-Хотын хүмүүсээс уртын дуу
гармааргүй санагдаад байдаг. Хөдөө нутагт, өргөн уудам тал хээр нутагт өссөн
хүмүүсээс тийм уужим дуу хоолой гардаг юм болов уу. Хөдөөгийн нүүдэлчин соёл
байхгүй болчихвол уртын дуу алга болох юм шиг бодогддог?

-Монгол хүн үүссэн цагаас уртын
дуу бий болсон байх аа. Агшиж жижиг болдог юм уу аль нэг тийшээ уусах хандлага
ажиглагдаж байгаа. Түүнээс биш алга болчихно гэж байхгүй. Монгол хүн байсан
цагт уртын дуу байж л байна. Тэр талаар санаа зовдоггүй. Харин өвлүүлэх
уламжлуулах, язгуур төрхөөр нь хадгална гэдэг хариуцлага. Уртын дуу ахуйн
шаардлагаар үүссэн сайхан бүтээл. Монгол хүний өвөрмөц, өөрийн гэсэн өнгө
төрхтэй язгуур ухаан бий. Байгаль, өвөг дээдсээ хүндлэх хайрлах ухаантай.
Бидний багад ээж, аав маань их сургадаг байсан даа. Малаа тэр дундаа адуугаа их
хайрлаж дээдэлдэг. Амьдралын учир утга, алив нэг юмыг хайрлах, оюун санааны
дээд чинадад хүртэл уртын дуу шингэсэн. Хэзээ ч мөхөхгүй. Харин жижгэрээд
агшаад, орчин цагийн янз бүрийн хэлбэрт уусгаад, хэлбэр төрхийг нь янз бүр
болгоод байгаа тал ажиглагддаг.

-Та олон газраар явсан. Манай
уртын дуутай төстэй хоолойн хүч цараа шаардсан дуутай улс орон таарсан уу?

-Ерөнхийдөө олон оронд уртын
дууны хэлбэртэй дуунууд бий л дээ. Яг манай уртын дуу шиг дуучнаасаа төгс
төгөлдөрийг шаарддаг, сонгодог хэлбэр нь Монголд л бий.

-Өөрийг чинь Зууны манлай уртын
дуучин Н.Норовбанзад гуайтай зүйрлүүлдэг юм билээ. Энэ хүнийг 70 насныхаа
ойгоор Соёлын төв өргөөнд дуулахыг сонсч байлаа. Уртын дууг хэдэн ч настайдаа
дуулж болох уу. Эсвэл тухайн хүний авьяас чадвараас шалтгаалах уу?

-Тэр мундаг хүнтэй адилтгаж
байгаад баярлалаа. Гэхдээ үүнийг хүлээж авахад амар биш ээ. Орчлон хорвоод хүн
нэг л хувь төрдөг шүү дээ. Алдартай мундаг хүмүүсийнхээ хойчийг залгамжилж,
үйлсийг нь өртөөлөн түгээх нь бидний үүрэг. Миний хувьд Н.Норовбанзад гуай шиг
алдартай мундаг дуучин биш. Уртын дуунд суралцаж л яваа нэгэн. Алтан үеийнхэн
маань “Уртын дуучин гэж тусдаа төрдөг юм, тэнгэрээс тамгатай хүмүүс шүү” гэж
хэлэхийг олонтаа сонсч байлаа. Шархүүхэн багш маань “Уртын дууг урт бодолтой,
уужим ухаантай байж дуулдаг юм шүү. Зүгээр нэг захын хүн дуулчихдаг юм биш” гэж
байсан. Тэр бас үнэний талтай. Үнэндээ уртын дуу дуулахын тулд өөрөө уртын дуу
шигээ уужим байх ёстой байх. Уртын дууг мянга сайхан дууллаа ч дотроо хүн
байхгүй бол хэцүү.

-Өөрийг чинь Нидерландын хатан
хааны төрсөн өдрөөр дуулж байсан, Нобелийн шагнал гардуулах ёслолын үеэр, 2002
оны хөлбөмбөгийн ДАШТ-ий үеэр уртын дуугаа дуулж байсныг хүмүүс мэднэ?

-Мундагчуудын дэргэд миний
дуулсан хугацаа богинохон. 1995 оноос өнөөг хүртэл уртын дуу дуулах гэж оролдож
байгаа. Хүссэн хүн уртын дуу дуулдаггүй учраас энэ бол миний хийх ёстой ажил
гэж ойлгодог. Өндөр хувь тавилан надад ногдсон. Үүнийг дааж явна гэдэг хялбар
биш. Хүссэн хүн очоод Нобелийн шагнал гардуулах ёслол нээхгүй, хөл бөмбөгийн
нээлтэнд дуулахгүй. Би мундагтаа биш тэнгэрийн тамга гэж байдаг бол дуу
хоолойгоороо Монгол эх орныхоо нэрийг өндөрт өргөх боломжийг уртын дуу маань
олгосон. Ийм учраас би бусад төрөл жанрт урвахгүй уртын дуундаа үнэнч явдаг юм
даа.

-Өөрийг чинь тив дэлхийн хүндтэй
арга хэмжээнд оролцож байхад нүд гялбуулсан тохиолдол таарсан уу?

-Би хөдөөний охин байлаа.
Улаанбаатарт орж ирээд гайхаж л байсан. Алхам алхмаар хүний нүд чих, оюун ухаан
нээгдэж тэлдэг шүү дээ. Нуух юм алга. Олон газар очиж соёлын шоконд орж байлаа.
Гэхдээ нүд гялбуулсан тохиолдол гараагүй. Дуулж байгаа дуу шигээ сэтгэл хөдлөл
нам хүн юм болов уу. Юманд айхавтар автдаггүй. Нэг удаа Америкт “Карнеги холл”
театрт дуулж байхдаа транст орохыг биеэрээ үзсэн. Гараад дуулж эхэлснээ мэдэж
байгаа юм. Цаашаа юу болсныг мэдээгүй тухайн үедээ дуулав уу яав гэж бодож
байсан. Дуулж эхлэнгүүтээ орчноосоо тасраад, бясалгалын маягт орчихдог юм
билээ. Зритель хэдэн хором нам гүм, алга ташдаггүй, “Дуулаагүй л юм байх даа,
зогсоогоороо тайзан дээр унтана гэж байдаг юм болов уу” гэж бодсон. Тэгсэн чинь
зритель дэр хийтэл зэрэг босоод “Браво” гээд бархиралдаад алга ташлаа. Ёо Ёо Ма
гээд алдартай хөгжимчин тайзан дээр гарч ирээд “Зола, Браво” гээд тэвэрч авсан.
Тэгэхэд л дуулсан юм байна гэж мэдсэн. Дуулж эхэлснээ мэдээд яаж дуусгаснаа
санахгүй байсан тохиолдол надад нэг л удаа тохиолдсон. Нүд, сэтгэл булаасан
олон газар орноор явж байхдаа тэр бүхэнд айхавтар автаагүй мөртлөө тэр тайзан
дээр яагаад тийм байдалд орсноо одоо ч ойлгодоггүй.

-Хятадын алдарт хөгжимчин Ёо Ёо
Ма гэснээс тэр алдартай хүний анхааралд яаж өртсөн юм бэ. Түүний “Торгоны зам”
чуулгын бүрэлдэхүүнд орж, олон орноор тоглосон гэсэн?

-“Силк роуд” гэж олон улсын
хөгжмийн хамтлагтай намайг холбож өгсөн хүн бол Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн,
хөгжмийн зохиолч Б.Шарав гуай. “Хэрлэнгийн домог” гэж бүтээл хийгээд
“Хэрлэнгийн барьяа” гэж уртын дуу дуулах дуучин хэрэгтэй болоход надад тэр дууг
дуулах боломж олдсон юм. Тэр бүтээл нь олон улсын хөгжмийн том уралдаанд
шалгарч, шалгарсан хөгжмийн зохиолчдын бүтээлүүдээр хамтлаг байгуулаад, олон
орноор тоглох сайхан боломж бүрдсэн юм. Анх Б.Шарав гуайн “Хэрлэнгийн барьяа”-г
дуулахаар болсон нь 1998 онд Ардын жүжигчин Шархүүхэний нэрэмжит “Монгол ардын
уртын дуу”-ны том уралдаантай холбоотой. Тэр уралдаанд би СУИС-ийн бэлтгэл
курсийн оюутан байхдаа оролцож, “Гран при” шагнал хүртсэн юм. Тэндээс уртын дуу
дуулдаг шинэ дуучин гарч байгаа юм байна гэж хөгжмийн бүтээл хийдэг хүмүүст
анзаарагдсан юм билээ.

-Өөрийн чинь хувьд гадныхан эхэлж
хүлээн зөвшөөрсөн болохоор, гадныхан тоосон мундаг дуучин байна гээд
монголчууддаа танигдсан санагддаг. Менежмент хийсэн гэвэл нэлээд өвөрмөц, зам
товчилсон аргаар олны танил болсон юм шиг ээ?

-За тэр талаар хүн өөр
өөрийнхөөрөө ойлгож хүлээж авах байх даа. Миний хувьд од нар сар нь болох гэж
зүтгээд дуугаараа нүдээд балбаад хүний чихэнд хүргэсэн юм байхгүй. Яс юман
дээрээ намайг клипгүй дуучин гэдэг шүү дээ. Хуурцаг бичлэг, бие даасан тоглолт
олныг хийгээгүй. Ердөө л нэг урсгалаараа хийх ёстой юмаа хийгээд явж байгаа
жирийн л нэг монгол эмэгтэй дээ. Уртын дууны маань буян, олон сайхан багш
нарынхаа хүчээр хөл минь дөрөөнд, гар минь ганзаганд хүрсэн.

-Өөрийг чинь амаржаад гэртээ
байгаа гэж байсан. Эмэгтэй хүний хувьд яах аргагүй ажил уран бүтээл, амбицаа
орхиод гэртээ сууж, эх хүний үүргээ гүйцэтгэх үе байдаг л даа?

-Орчлон хорвоод үр удмаа үлдээнэ
гэдэг юутай ч зүйрлэшгүй том үүрэг. Хамгийн том баяр баясгалан, агуу том гавьяа
тэр. Одоо эмэгтэй хүний үүргээ биелүүлчихлээ, уран бүтээлдээ оръё гэж бодож
байна.

-Ийм мундаг дуучны нөхөр ямар хүн
байдаг бол?

-Нөхөр, гурван хүүхэдтэй эгэл
айл. Нөхөр маань жирийн л нэг ажилчин залуу бий.

-Хан Хэнтий чуулгад дуулдаг
байхдаа нөхөртэйгөө танилцсан гэсэн үү. Алдартай болохоосоо өмнө ханилжээ?

-Хамт ажиллаж байгаад СУИС-д
оюутан байхдаа дотносоод суусан даа.

-Ойрын үед тоглолт хийх үү?

-Энэ жил бие даасан тоглолт хийх
бодол бий.

Монгол Улсын Ардын уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодолтой хийсэн ярилцлагыг 2012 оны архиваас нээн хүргэж байна.

-Яриагаа таны ус нутаг Бүрэнгээс тань эхэлье. Та чинь нутгийнхаа болоод өвгөд хөгшдийнх өө тухай олон сайхан хайлган нийтлэл бичиж “Шар тэмээний нутаг” тэргүүт номондоо оруулсан байдаг?

-Би чинь юм л яривал Төв аймаг, Бүрэнгээ л ярьдаг хүн. Өөрийгөө яагаад яруу найрагч болов оо гэхээр Бүрэнд төрсөн чинь яруу найрагч болохоос өөр яах билээ гэж боддог. Би чинь Түшээт хан аймгийн Зоригт вангийн хошууны хүн шүү дээ. Улсын том алдар цол төрийн шагнал энэ тэрээс илүү ус нутгаараа цоллуулах дуртай даа. Улаанбаатар хотын энэ чимээ шуугиан, олон машины урсгал дунд Төв аймгийн “ТӨ” гэсэн дугаартай машин харагдахад нэг л сайхан санагддаг. Бага залуудаа хотод хар ажил хийгээд гүйж явахад “ТӨ” дугаартай машин харагдахад ус нутгийнхантай, Ажаатайгаа уулзсан юм шиг санагддаг байлаа. Одоо ч мөн ялгаагүй ээ. Манай Бүрэн чинь Богд хаант улсын үед адуугаараа улсдаа айргийн тавд ордог байсан гэдэг. Тэрхүү малын буян хишиг өнөөдөр ч хадгалагдаж байна. Зун намрын цагт гүүгээ барьчихсан ус хонхортоо их л жаргалтай байдаг хүмүүс юм аа. Уултай, талтай, говьтой үнэндээ бумбын орон шүү дээ. Тэр л ус нутагт төрсөн би дахиад хэлэхэд, яруу найрагч болохгүй өөр яах билээ дээ.

-Зохиолч, яруу найрагч болсноо ус нутагтайгаа холбодог юм байна. Ингэхэд та багаасаа л утга зохиолд дуртай байв уу?

-Нэгдүгээр ангид байхад аз тохиосон юм. Би газар дээр ганц ахтай байлаа. Гэхдээ тэр маань эрт байхгүй болсон. Хорин таван настай байхдаа биднийгээ өнчрүүлж орхисон. Өнгөрөхийнхөө өмнөхөн Төв аймгийн төв ах минь орсон юм. Тэгээд надад “Алтан загасны үлгэр”-ийг сурагч дэвтрийн хоёр хуудас дүүрэн томоо гэгч бичээд ирсэн. Би гэдэг хүн хэдий нэгдүгээр ангид орсон ч уншиж сураагүй байсан үе. Түүнийг ба бэ гэж үсэглэсээр байгаад уншиж сурлаа. Ингэж л анх номын амтанд орсон хүн дээ. Харин нэгдүгээр ангиа төгссөн тэр жилээ “Отелло” жүжгийг уншдаг юм. Өнөө социализмыг алгасч капитализм гэдэг шиг л юм боллоо. “Отелло” жүжиг “Цог” сэтгүүлд гарсан байв. Одоо санах нь ээ, манай Чойжилын Чимид гуайн орчуулга байж. Хоёрдугаар ангид орохын намар Лодойдамба гуайн “Алтайд” роман хэвлэгдсэн байв. “Алтайд”-ыг зарим хүмүүс роман биш гэдэг, юу ярьж байгаа юм. Тэр цагийн Сайд нарын зөвлөлийн тогтоолд “Ч.Лодойдамбын “Алтайд” романд төрийн шагнал олгох тухай” гэж байдаг. “Алтайд” романыг уншсанаар олон баатруудтай нь танил болж утга зохиолын амтанд бүр ч шимтсэн. “Алтан загасны үлгэр”-ийг цээжээр уншдаг, “Алтайд” роман, “Отелло” жүжгийг уншчихсан амьтан чинь хөдөө очихоор сүрхий юм болно биз дээ. Манай Бүрэнгийн найрласан, бахирсан хүмүүс дуугаа дуулсаар барчихдаг ч юм уу, ядарч эцдэг ч юм уу, хаашаа ч юм бэ дээ. “Дөнгөтийн бага нэг хөөрхөн юм уншдаг. Түүнийгээ уншаадах” гэнэ. Тэгэхээр нь би гэж хэвлүүхэн бор хүү

“Хөрст алтан дэлхийн хөвөө

хязгаар нутагт

Хөх цэнхэр далайн эрэг ирмэг

газарт

Эмгэн өвгөн хоёр айл болон

амьдарч,

Аж төрөн суудаг байж ээ…” гээд л уншиж гарна даа. Өнөө согтуу толгойнууд чинь “ээ мөн сайхан” гээд л. Ахуй амьдралаа бодолгүй өдөржин шөнөжин найрлаад л байдаг ч тэр найран дундаас сайн сайхан юм дандаа мэдрэгддэг байж. Ухаандаа, ардын ерөөлч Нарангийн Тэрбиш гуай ирж ерөөл айлтгадаг байсан. Тэрбиш гуайг ерөөл айлтгахыг биеэрээ мэдэрч өссөн би гэдэг хүн азтай байхаас яахав. Жангар гэдэг нэрээр алдаршсан Гонгор гэж хатир жороо улаан шарга морь унадаг сайхан хүн байлаа. Мань эр найр наадмын цагаар “Хөгшин буурал эмгэн ээж минь

Хөгнө тарнаар нутагтай гэнэ дээ

Хөхүүл наахай шиг хоёр дүү минь

Хөтөл харсаар өнждөг гэнэ амьтан чинь Явуу багштайгаа анх уулзсан өдрөө огт мартдаггүй. Юм гэдэг учиртай шүү. Явуу чинь тэр үед зүгээр нэг яруу найрагч байсангүй.

-Таны хэлдгээр аймаар л юм байсан уу?

-Зүгээр л амьд бурхан байлаа. Явууг ярихгүй, магтахгүй, биширч дээдлэхгүй хүн тэр цагт ховор байлаа. “Би хаана төрөө вэ”, “Мөнгөн хазаарын чимээ”, “Оломгүй цэнхэр далай болох минь ч яалаа” гэх шүлгүүд нь алдаршсан ийм л үе. Гэтэл өнөө Явууг чинь бүтээлэггүй ортой, унжийж санжийсан нэг муу байшинд минь ороод ирэх юм гэж яаж бодох билээ дээ. Тэгтэл тэр өдөр Сүрэнжавтай хамт ороод ирлээ. Өмнө нь бол би Сүрэнжавыг зүс мэднэ. Жаран таван онд хар даавуун дээлтэй, дугуй малгайтай залуу сайвга сайвга алхаад том охин Хишигсүрэнгээ дагуулчихсан Баян сум орно гээд аймгийн төв дээр таарч байсан удаатай. Энэ ер нь Сүрэнжав мөн үү, ийм хачин хүн байдаг юм уу гэж бодохоор нөхөр таарч билээ. Ингэж л Сүрэнжав намайг анх багштай минь уулзуулж байсан. Явуу багш ягаан костюм, эрээн зангиатай, хүүхнүүд шиг өндөр өсгийтэй туфльтэй дэгжин амьтан л байшингийн минь босгыг алхаж байлаа даа. Явуу надад “Чи чинь их догь амьдардаг юм байна ш дээ” гэж хэлж байсан. Тэгээд намайг авьяастайг минь гахайж байсан. Явууд тоогдоно гэдэг тэнгэрт мандлаа л гэсэн үг. “Чи их авьяастай юм байна” гэхэд нь би бүр бантаад хэлэх ч үг олдоогүй. Өнөөдөр алалцаж байж олж буй энэ лицензийг би Явуугаас шууд авсан юм. Тэр нь мэдээж яруу найргийн лиценз л дээ. Миний шүлгүүдийг “Цог” сэтгүүлд гаргана гэлээ. Гэтэл би гэдэг хүн зориглож шүлгээ явуулж чадаагүй. Ингээд жаран найман он боллоо. Явуутай дахиад уулзлаа. дээ…” гээд л дуулна. Авгай хүүхнүүд уйлаад л бөөн л юм болдог сон. Ус нутгаа санахаар энэ бүгд санагддаг юм аа.

-Төв халхынхан аавыгаа ажаа гэдэг. Та Ажаагийнхаа тухай ярихгүй юу. Баясгалангийн Дөнгөт гэж сайхан дуулдаг хүн байсныг номоос тань уншиж байлаа?

-Бичиг номонд дуртай болоход Ажаа минь их нөлөөлсөн. Баяслангийн Дөнгөт л гэж өөрийгөө хэлдэг байв. Уул нь Дархан гэлэн буюу Санжмятав гэж хүний хүү юм шүү дээ. Яагаад Баясгалангийн гэж овоглосныг би сүүлд мэдэж билээ. Бүрэнгийн урд руу Талын булагийн хажуу дахь шовгор уулыг Баясгалан гэдэг юм. Тэр уулаар Ажаа минь овоглосон. Үндсэндээ аавыгаа өнгөрөхөөр ясыг нь өндөлзүүлээд яахав гээд уулаараа овоглочихсон байгаа юм. Бас л сонин байгаа биз. сэцэн хааны хүлэг” гэсэн дуунуудыг ихэвчлэн дуулдаг байлаа. “Манай Дөнгөө ч мөн тавина шүү дээ” гээд л хөгшид хэлнэ. Дуулахыг нь л хэлж байгаа хэрэг. Хэд хоног найрласан ч дуу дахиж дуулдаггүй хүн байжээ дээ.

-Ажаатайгаа найр хуримд олон удаа хамт очсон байх?

-Өө тэгэлгүй яахав. Намайг чинь дагуулаад л явна. “Ганцхан Ажаатай хорвоо” гэж нийтлэлдээ би бичиж л байсан юм. Манай Ажаа чинь багаасаа дуулсан. “Энэ Дөнг өт арвантавтайгаасаа л найр хэссэн хүн. Түүнээс хойш бараг гэртээ ороогүй дээ” гэж хожгор Сэрээтэр гуай хэлж байсныг санаж байна. Булгуудын хяраар Ажаатайгаа их явна. Ажаа айл бүхний хоймор л заларна. Томтой жижигтэйгээ бүгд л хүндэтгэнэ. “Дуу гэдгийн нүүрийн буян их юм даа” гэж нэг удаа хэлж билээ.

-Та чинь сургууль соёлоо төгс өөд аймагтаа ажилласан байх шүү?

-Ээ буруу хойшоо. Би чинь сургууль соёл дүүргээгүй хүн юм. Энэ утга зохиол, яруу найргаас болж хохирсон тал ч бий. Мэдээж хожиж яваа, сайхан юм их байна л даа. Би чинь аймгийн төвийн сургуульд долдугаар анги дүүргэсэн болоод л сургуулиас гарсан. Ерөө- сөө л яруу найрагч болно гэж л бодохгүй юу. Гэхдээ сургууль соёлд оръё гэж бас үзсээн. Ухаандаа, жаран нэгэн онд политехникийн сургуульд автын механик гэсэн ангид хуваарилагдсан. Уул нь тун аятайхан хуваарь. Гэвч би сураагүй.Есөн сарын нэгэнд захирал дээр нь пөөнийсөн хар дээлтэй амьтан ороод “Би танай сургуульд орох хуваарь авсан. Гэхдээ би сурахгүй” гээд шуудхан хэлчихлээ. Захирал нь “Хүүе, яаж байгаа юм хүү минь” гэж байна. Тэгэхэд нь “Би автын хүн биз. Тэндээсээ Хэвлэлийн комбинат руу явлаа. Хэвлэлийн хянагч гэсэн ажлын сураг дуулдаад байдаг. Өлзийхутагийн Шаравдорж гэж манай нутгийн хүн ажилладаг гэсэн мэдээ бий. Тэр хүн эрхбиш намайг ажилд оруулаад өгөх байх гэж бодсон байлгүй. Хянагчаар авдагг үй юм аа гэхэд үсэг өрөгчөөр авах байх гэж бодсон л доо. Гэвч миний өнөө гэрчилгээ гэж тун базаахгүй юм бүх зүйлийг хаагаад байдаг. Хэвлэлийн комбинатын хүн бас л өнөө гайтай гэрчилгээг чинь хараад толгой сэгсэрч байгаа юм. Ээжийн дүүгийнх Долоон буудалд байлаа. Тэднийд л очиж байгаа хэрэг. Модыг нь хөрөөдөөд л, ойр зуурын ажилд нь туслаад л. Тэгж байгаад худалдааны газар ачигчаар орсон доо. Налайхаас наашаа нүүрс зөөдөг байлаа. Юм юм л хийсэн. Хүмүүс намайг ийм зам мөр туулсныг бараг мэдэхгүй дээ. Бүгд мундаг яруу найрагч төрсөн, багаасаа алдаршсан л гэж бодож байгаа байх. Тэгвэл би гэдэг хүн арван зургаан настайгаасаа хар бор ажил хийж, их хотын барааг анх харсан юм шүү дээ.

-Таныг аймгийн төвийн захиргаанд байх үед их Явуу очсон гэдэг. Тэр тухай л сонирхоод байна?

-Өө тэр чинь сүүлд сүүлд. Намайг чинь яруу найрагч гэж нэг ч хүн бодохгүй. Би өөрөө өөрийгөө л яруу найрагч аймаар амьтан л гээд байдаг. Жаран хоёр оноос далан хоёр он хүртэл арван жил аймгийн төвд байж сая л нэг сэтгүүлчийн наад захтай болсон доо. Далан хоёр онд манай Бадарч, Нямаа, Сүрэнжав, Дулмаа, Пүрэвсүрэн энэ хэд чинь бүр мандчихсан амьтад байлаа. Залуу зохиолчдын анхны уралдаан энэ тэрд энэ хэд чинь шалгараад хойно урдаа орж байхыг би гэдэг хүн хөдөөнөөс л сонсч Надад нэг удаа хэлж билээ. “Миний хүү Ажаагаа унаад өгөхөөр Суваргатаар л овоглоорой. Ажаа нь

Суваргатад л очно биз” гэлээ. Тэгж хэлэхэд би нэг их мэгшин уйлж билээ. Ажаагаа мөнх л юм шиг бодож байж дээ, хөөрхий. Суваргат гэдэг нь хөгшдийг нутаглуулдаг газар л даа. Би Ажаагийнхаа хэлсэн захисан бүгдийг амьдралдаа биелүүлсэн. Харин Суваргат гэж уулаар өөрийгөө овоглосонгүй. Дөнгөтийн Цоодолоороо л явсаар далан насны босгон дээр золгож байна даа. Ажаа минь сайхан гэгч дуулдаг хүн байсан. Бүрэнгийнхээ хонхорыг дүүртэл дуулдаг байлаа. Нутаг залгаа Өнжүүл, Дэлгэрхаан, Дундговийн Эрдэнэдалай гээд л Ажаагийн минь дуу шингээгүй уул ус ховор доо. “Түмний эх”, “Амбан болохгүй. Зохиолч болно” гэж сал пал хэлээд авлаа. Тэгээд л долдугаар анги төгссөн гэрчилгээгээ авлаа. Нэг их олон гуравтай, муухай гэрчилгээ байгаа юм. Хорин нэгэн хичээлээс ихэнхэд нь би гурвын дүн авсан байна. Тэндээсээ гараад Багшийн сургууль орлоо. Гэтэл өнөө гэрчилгээг чинь хараад шууд тургих нь холгүй юм боллоо. Ингээд багшийн сургуулиас гараад Хөгжим бүжгийн сургууль орлоо. Би энэ тухайгаа хүнд хэлж байсангүй.

-Одоогийн Хөгжим бүжгийн коллеж уу?

-Тийм ээ, тийм. Тэнд яах гэж ч очсон юм, бүү мэд ээ. Нэг их муухай хар дээлтэй амьтан гадаа нь суугаад байдаг. Бүтэн өдөржин суугаад хэнтэй ч уулзаж чадалгүй явсан даа. Намайг авахгүй байх л гэж бодоо биширч байлаа. Миний анхны ном 1970 онд гарсан шүү дээ. Анхны ном гарахад Төв аймгийнхаа дэнжээс гарч улсад зодоглож эхэлсэн нь тэр юм. Явуу багш минь анхны номын өмнөтгөлд халуун дулаан үг бичиж, хөдөөгийн надад жигтэйхэн урам зориг хайрлаж билээ. Тэгээд л би гэдэг хүн яруу найргийн зах зухтай болсон доо. Төв аймгийн эвлэлийн хорооны хэдэн залуучууд аймгийн төвийн галлагаатай навтгар байшинд байлаа. Өнөө байшин маань хүйтэн гэдэг жигтэйхэн. Түүнийгээ “чонын хонгил” гээд нэрлэчихсэн. Жаран зургаан оны зургадугаар сарын 17-ны өдөр Явуу багш өнөө чонын хонгилд чинь ороод ирдэг юм. Би өдөр судрыг нь сайн санаж байна. Өөрийнхөө төрсөн өдрийг ч барагтайхан мэддэг “Чи нөхөр яагаад надтай уулзахгүй байна” гэж байна. Айгаад юм ч хэлсэнгүй. Ингэж жаран найман онд миний арав гаруй шүлэг “Цог” сэтгүүлд хэвлэгдэж байсан. Дараа нь Явуу багш анхны номыг минь “Нутгийн зургаан өнгө” нэртэйгээр гаргасан.

-Анхны ном гарахад мэдээж баярласан нь тодорхой. Хотоор хэд хоног хөндлөн явсан байлг үй?

-Номын шагнал гээд 2000 төгр өг өглөө. Тэр үеийн 2000 төгрөг бол их мөнгө л дөө. Түүгээр нь сайн угаах ёстой л гэж бодож байсан. Нэг мянгаар нь уух ёстой гэж үзээд хотод долоо хонолоо. Дэндэвийн Пүрэвдорж, Мишигийн Цэдэндорж гээд аваргуудынхаар орлоо. Хамгийн сүүлд хурдан морь судлаач Адъяагийн Баярмагнайгийнхыг Зайсангийн аманд байхад нь очиж хоноод тэгээд л аймгийн төв орсон. Зургаан зуу гаруй төгрөг л үрсэн байж билээ. Тэгээд гэртээ очтол Хулан дөнгөж гарчихсан улаан нялзрай амьтан байж байдаг. Үлдсэн мөнгөөрөө Хуланг угааж билээ.

-Явуу багшийндаа очоод байж байсан тухайгаа “Явуугийн цагаар сурвалжлахад” гэх нийтлэлдээ тодорхой бичсэн байдаг. Тэр тухайгаа сонирхуулаач?

-Би чинь Явуу багшийнд, мөн Сүрэнжавынд очдог байлаа. Сүрэнжав гэртээ анх аваачихдаа “Алив Цэндээ банштай шөл хий. Энэ Цоодол их авьяастай хүн байгаа юм” гэж байсныг санаж байна. Цэндээгийнхээ банштай шөлийг мөн ч их уусан даа. Явуу багшийнд бол дандаа очно. Багшаас би л асууна. Хүн юм асуувал багш хариулаад л байна. Дуугуй байх юм бол хэзээ ч хүнийг өдөхгүй, утаа тавиад л чимээгүй суугаад байх нь тэр. Гаансаар их гоёно. Тийм л хүн байлаа. Найр наадам дээр Явууг дуулж байхыг би мэдэхгүй юм. Ер нь өөрөө хичнээн ч дуу бичсэн хүн юм бол доо. Дагвын Лувсаншарав гуай надад нэг хэлж билээ. “Явуутайгаа би дөчин хоёр дуу хийжээ” гэж хэлж байсан удаатай. Гэтэл өөрөө нэг ч удаа дуулж байгаагүй хүн. Би утга зохиолд их л амархан ороод ирсэн хүн. Яруу найргийн бурхад өчүүхэн намайг алгаа тосч угтсан юм. Анхны номыг Явуу багш эх барьж авсан бол хоёр дахь ном “Саруул талын ногоо”-г Эрдэнэ баавай эх барьж авсан. Гурав дахь номыг Д.Пүрэвдорж гуай редакторлосон. Дамдинсүрэнгийн Цэнд гуай “Цоодолын анхны ном утга зохиолын ирээдүйг баярлуулж байна” гэж бичихэд нь тухайн үедээ их л эмээж байлаа. Утга зохиолоо баярлуулахаар юу ч хийсэн юм, мэдэхгүй. Гэхдээ нэг зүйлд сэтгэл хангалуун байдаг. Би гэдэг хүн утга зохиолдоо үнэнч үлдсэндээ баярладаг. Намайг чинь олон газар өндөр цалинтай ажилд авах гэж үзсэн. Москва руу Нийгмийн ухааны академид явуулах гэж, цаашлаад нам төрийн зүтгэлтэн энээ тэрээ болгох гэж бас үзсэн. Гэвч би алинд нь зөвшөөрөөгүй. Ерөөсөө утга зохиолдоо л үнэнч үлдсэн хүн дээ.

-Зохиолч нөхдийнхөө тухай дурсахгүй юу?

-Намайг чинь Пүрэвсүрэнтэй Явуу багш анх танилцуулж байлаа. Тэр чинь жаран есөн он. Пүүжээ бид хоёр Зохиолчдын эвлэлийн оны шагнал хамт авч байв. Тэр цагаас хойш өнөөг хүртэл сайхан нөхөрлөж явна. Пүрэвсүрэнг агсам л гэдэг. Энэ хугацаанд надад нэг ч агсам тавиагүй дээ. Одоо бол Пүүжээ минь гэртээ л байна. Би хааяа хааяа Банхар (Пүүжээгээ хэлж байна)- ыгаа эргэдэг юм. Уран бүтээлээ, залуу халуун насныхаа дурсамжийг ярьж баахан инээлдэнэ шүү дээ. Бадарч, Сүрэнжав хоёртой эрт танилцсан юм. Долгорын Нямаа маань байна. Шүлэг зохиол, сэтгүүлзүйн бүтээлүүд нь ямар чамбай уншууртай билээ. Америк орж хүүхдүүддээ очоод ирэхдээ ямар сайхан номтой ирлээ. Үнэхээр л авьяас билэг нь хэтийдсэн хүн дээ. Манай Урианхай байна. Бид хоёр ийш тийшээ аян замд олон явсан. Бурхан шиг тийм нэг зөөлөн гэмгүй хүн. Урианхай гэдэг шинэчлэл гэсэн үгтэй агаар нэг санагддагийг зохиолч нөхөд минь аль тэртээ далаад оноос л хүлээн зөвшөөрч эхэлсэн. Би чинь “Болор цом” наадамд гурав түрүүлсэн хүн. Ерэн гурван онд хоёр дахиа түрүүлэхдээ “Миний муусайн найз нар” гэсэн шүлгээ дуудаж байлаа. Миний муусайн найз нарт багтаагүй зохиолчид гэж үгүй. Тэгэхээр үзэг барьж, бүтээл туурвисан халуун сэтгэлтэй бүхэн л миний муусайн найз нар юм аа.

-Эрдэнэ баавайтай хол ойр олон л явсан даа?

-Далан дөрвөн онд манайх Төв аймгаас хот руу гэрээ ачаалаад ирж байлаа. Тэгэхэд Эрдэнэ баавай ханийг минь ажилд оруулах гэж Боловсролын яаманд очиж байсан. Тийм л халуун дурсамжууд бид хоёрт бий. Мөн баавайтайгаа хамгийн сүүлд аян зам нийлж өсч, төрсөн нутаг Сэрүүн Галттайг нь зорьж байлаа. Тэгэхэд Эрдэнэ баавай минь далан настай байсан даа. Нялх балчиртаа дурлаж байсан Санжмаагийнхаа тухай, өөрийг нь хар нялхаар нь өнчрүүлээд орхисон тэр л бүсгүйгээ дурсаж, зориулж бичсэн шүлгээ уншин уйлж явсныг нь мартдаггүй юм. МэндОо ёо, Тангадын Галсан, Хоролын Зандраабайды гуай бид хэд хамт явж байлаа. Тэрхүү аян замаас хойш баавай минь нутаг руугаа, ер нь холын замд гараагүй дээ. Эрдэнэ баавайгийнхаа тухай яривал ч их юм байна даа.

-Таны шүлгүүд олны сэтгэл зүрхэнд их үлддэг. Ялангуяа “Харамчийнхны дууль”, “Тэнэг”, “Ороо Рэнцэн”, “Буруу Довдон” гээд дуулиудыг ард түмэн бараг л цээжээр мэднэ. Эдгээр дүрүүд Бүрэнгийн л хонхорт байсан шиг санагдаад байдаг. Ер нь таны дуулиудын гол баатрууд хаанахын хүмүүс вэ. Бүрэнгийн хүмүүс мөн болов уу?

-Хүмүүс надаас асуугаад байдаг юм. “Энэ дуулиудын чинь гол дүрүүд танай нутагт байсан хүмүүс үү” гэж. Зарим нь бол үнэхээр байсан юм аа. Гэхдээ уран зохиол гэдэг чинь уран зохиол шүү дээ. Яруу найраг гэдэг бол урлаг. Үнэхээр урлаг л юм бол дүртэй байх учиртай. Үнэмшилтэй, хүнд үнэнийг хэлсэн байх ёстой. “Харамчийнхны дууль” их алдаршсан шүү дээ. Уг зохиолыг бичих сэдлээ би Ажаатайгаа явж байгаад олсон юм. Хэдэн байдас хөөгөөд засаатай үрээ алга болчихож. Тэгтэл Эрдэнэдалайд сураг нь гардаг юм. Дундговийн Эрдэнэдалай, Бүрэн хоёр чинь Булгуудын хярын ар, өвөрт байгаа хоёр сум. Эрдэнэдалай айраг сайхантай нутаг. Олон ч айлаар орлоо. Ажаа “Түмний эх”- ээ тавиад салдаггүй. Дундаа хоёр том зэл татсан айлууд адуу мал нь багшраастай байсан. Ухаандаа, тэндээс л нэг юм олохгүй юу. Харамчийнхан гэж хэлж буй нь өнөө айлууд чинь дандаа л айраг сөгнө- чихсөн. Жаалхан хүү би цайгаа л санаж яваа. Айргаар сайн хоолшихг үй байдаг. Дээр нь өнөө айлын чинь бүдүүн хүрэн хүүхнүүд огт гутал өмсөхгүй юм. Хүүхдүүд нь ч хөл нүцгэн. Хүмүүс найрлаж байтал нэг авгай учиргүй уйллаа. “Хүү минь амьд байсан бол өдийд ингээд л найрлаж байхгүй юу” гээд л. Хүүгээ дайнд алдсан эх юм байна. Энэ явдлыг бодож л би “Харамчийнхны дууль”-аа бичсэн юм.

-Д.Цоодол зохиолчийг хайрлах өөр нэг шижим нь яриа байхг үй таны сайхан орчуулгууд. Эрнест Хэмингуэй, Федор Достоевский, Антон Чехов, Проспер Меримэ, Иван Бунин, Андрей Платонов, Акутава Рюноску, Марти Ларни, Ги Де Мопассан гээд дэлхийн сонгодгуудыг орчуулж уншигч олныхоо оюуны мэлмийд хүргэсэн. Одоо ч орчуулсаар л байгаа?

-Өөрийгөө орчуулагч энэ тэр гэж нэг их том дуугараад байх хэрэггүй болов уу. Би чинь орчуулгын ажилд их сүүлд махран зүтгэсэн. Хэр хэмжээндээ л орчуулж байна. Японы Акутавагийн бүтээлийг орчуулсандаа баяртай байдаг. Нас сүүдэр, хийж бүтээсэн зүйл, хорвоод ирээд буцсан хугацаа нь ч манай их зохиолч Д.Нацагдоржтой ойролцоо байдаг. Мэдээж А.П.Чехов гэдэг бол яриангүй бурхан. За тэгээд Ги Де Мопассан, Андрей Платонов, Расул Гамзатовыг орчуулсандаа бас л баярладаг. Би нэг их сүрхийдээ энэ бүхнийг хийгээгүй юм шүү. Намайг юм орчуул гэж хэн хэлсэн гэж санана. Зохиолч хэлээгүй юм шүү. 1974 онд миний бие Өвөр Жанчивланд сувилуулсан юм. Тэгсэн тэнд манай ардын жүжигчин Гэндэн гуай байлаа. Яагаав нөгөө “Үер” киноны Болд өвгөн. Гэндэн гуай надаас өмнө А.П.Чеховын ягаан хавтастай нэг номыг орчуулж байсан юм. Тэр нь дан богино өгүүллэгийн ном л доо. Орос гэдэг бол Орос л юм билээ. 1942 онд Орос орон ямар байдалтай байлаа. Тэгэхэд тухайн үеийн Оросын шог зураачид тэрхүү номыг эмхэтгэн хэвлүүлсэн байж. Гэндэн гуай Орост театр урлагийн сургуульд сурч яваад олоод ирсэн хэрэг байж л дээ. Тэгээд надад өгсөн юм. “За чи залуу хүн байна. Оросоос орчуулдаг л байлгүй” гэлээ. Би ямар юмных нь орчуулах билээ. Орчуулсан зохиолыг л уншдаг байсан юм чинь. Тэгээд сүүлд хоёр жил гаруй хугацаанд М.Горькийн сургуулийн дэргэдэх утга зохиолын курст суралцах үедээ тэрхүү номыг аваад явчихсан юм. Очоод л түүнийгээ дараад хэвтчихсэн. Одоо тэгээд би А.П.Чеховын тухай гурван ч ном гаргалаа. Хамгийн анхныг нь Гэндэн гуайнхаа өгсөн номоор бүтээлээ шүү дээ. За тэгээд залуудаа Мишигийн Цэдэндоржийнхоор орж гардаг байлаа. Тэр маань надад Расул Гамзатовын “Миний Дагестан” номыг орчуулсан эхийг өгч байлаа. Мань хүн “Уул шугамандаа чи орос хэлээ сайжруулах хэрэгтэй байна” гэж суудаг. Өөрөө хэлэхдээ “Би Оросоор ярихдаа тааруу, гэхдээ орчуулахдаа бол хэнээс ч дутахгүй шүү” гэнэ. Тэр нь шавилж яваа надад л хандаж хэлээд байсан хэрэг болов уу. Тэгж яваад л хэдэн юм би хийж л дээ. Түүнээс биш манайд мундаг орчуулагчид зөндөө байна. Готовын Аким, Цэрэнпилийн Гомбос үрэн, Гүрбазарын Амар, Хасбаатарын Мэргэн нар байна. Энэ хүмүүсийн дэргэд бол би нэг их олон юм яриад хэрэггүй шүү дээ. Зүгээр л оролдож байна. Одоо би Финландын зохиолчийн нэг бүтээл дээр ажиллаж байна. Их хөнгөхөн, хошигнож бичдэг, тэр нь тэгээд их юм бодуулдаг юм байна. Зохиолч хүн ер нь тэгж л бичих хэрэгтэй юм шиг байгаа юм. А.П.Чехов хошигнолын тухай айхтар хэлсэн байдаг шүү дээ.

-Та гэр бүлээ танилцуулахгүй юу?

-Би гэдэг хүн ганцаараа л энэ бүхнийг хийж бүтээсэн юм биш. Намайг энэ зэрэгтэй байлгаж байгаа нь хань ижлийн минь л ач буян. Манай хөгшнийг Амгаагийн Цэвэлмаа гэдэг. Бас л Бүрэнгийнх. Би чинь их залхуу хүн, холоос хань хайгаагүй. Ус хонхроосоо л олоод авчихсан. Манайхан Талын булагт айл саахалт байлаа. Нутгаасаа нэгэн үед наашаа гарсан. Бараг нэг шуудангийн машинд суугаад зугуухан танилцаж нийлсэн хүмүүс юм аа. Манайх гурван хүүхэдтэй. Миний баярлаж явдаг юм бол гурван охин минь гурвуулаа хэлний чиглэлийн улс. Том охин Тэмүүлэн гэхэд орос, герман хэлний багш.

Бага охин англи, япон хэлтэй. Хулан мөн л хэлний л хүн шүү дээ. Аавынхаа хүрч чадаагүйд хүүхдүүд минь хүрсэнд баярладаг. Манай хүн бол бага ангийн багш аа. Бүхий л насаараа багшиллаа.