Month: February 2016

Ховд аймгийн Буянт сумын харьяат Монгол Улсын заан Дасрангийн Мягмартай ярилцлаа. Тэрээр улсын наадамд арваннэгэн удаа шөвгөрсөн манлай заануудын нэг юм.

-Сар шинийн босгон дээр уулзаж буйн хувьд цагаан сарын бөхийн талаар яриагаа эхлэх гэсэн юм. Та сар шинийн барилдаанд хэдэн онд анх зодоглож байсан бол?

-Цагаан сарын бөхийг багадаа хөдөө радиогоор сонсоно. Тэр үед зурагт гэж ямар байсан биш. Хурц арслан Ц.Бадамсэрээжид гуай бөхчүүдийг овог нэр аймагтай сумтай нь гайхалтай гоё тайлбарладаг байлаа. Бөх болох юмсан гэх хүсэлдээ хөтлөгдөж явсан надад хэзээ нэг Улаанбаатар хотод очиж, нутаг усаа дуудуулан барилдах бол гэж бодогддог байлаа. Ингээд аравдугаар анги төгссөн жилээ Улаанбаатар хотод оюутан болж ирээд анх цагаан сарын барилдаанд зодоглож байсан юм. Тэр чинь жаран найман он. Би тэгэхэд аймгийн заан цолтой байлаа. Би чинь есдүгээр ангийн хүүхэд байхдаа аймгийнхаа наадамд үзүүрлэж байсан. Хөдөө гэртээ үргэлж радиогоор сонсч, аваргуудын цолыг дуудахад ёстой л нөгөө өөрийгөө цоллуулсан юм шиг дэвж шавж, тэр мундгуудтай барилдах юмсан гэж өдрийн бодол, шөнийн зүүд болж байсан хүн чинь хотод ирээд цагаан сарын барилдаандаа зодоглоход урьд орой нь нойр хүрээгүй. Сэтгэл догдлоод тэр л дээ. Янз бүрийн л юм бодогдож байлаа. Нутаг усныхаа нэрийг дуудуулж гарчихаад нэг даваад чимээгүй болчих вий гэдэг ч юм уу. Харин аз болоход гурав давчихсан шүү.

-Ямар бөхчүүдийг хаяад гурав давчихав?

-Хоёрын даваанд Өвөрхангайн С.Цэдэвсүрэн начинг, гурвын даваанд Архангайн Хотонтын “Том” хэмээх улсын арслан Д.Жамц гуайг унагачихдаг юм. Дөрвийн даваанд Д.Дамдин аваргад амлуулж барилдаад өвдөг шороодсон. Их л сэтгэл өндөр байсан санагдана. Мөн улсын аварга, арслангуудыг хараад жигтэйхэн сүрдэж байгаа хэрэг. Ховд нутагтаа баруун таван аймгийн бөхчүүдтэй барилдаж явснаас тэр бүр улсын цолтой бөхтэй барилдаж байсангүй. Ингэхэд Улаанбаатар хотыг зорьж ус нутгаасаа мордохдоо нутгийнхандаа хоёр зүйлийг захиж байлаа. “Та нар радио сайн сонсч байгаарай. Би хотод очоод шууд улсын начин болно. Мөн спартакиадын аварга болно” гээд ам гарчихлаа. Тэр жил “Пионер сурагчдын анхдугаар спартакиад” болсон. Баруун таван аймгийн бүсчилсэн наадам манай аймагт зохиогдож, би чөлөөт бөхийн 75 кг-ын жинд алтан медаль хүртээд байв. Спартакиадын улсын аварга долдугаар сарын тавнаас наймныг дуустал болно. Энэ барилдаанд жиндээ түрүүлнэ, залгуулаад болох наадамд улсын цол хүртэнэ гэж санаад тийн ам гарчихгүй юу. Спартакиадын барилдаанд өөрийнхөө жинд түрүүлж алтан медаль энгэртээ зүүлээ. “Та нар сонссон биз. Би сая алтан медаль авчихлаа. Одоо наадмаар начин цол хүртэнэ. Радиогоо сайн сонсоно шүү” гээд дахиад хөдөө рүү ярихдаа хэлээд авлаа.

-Тэгээд тэр жилээ начин болж чадав уу?

-Яаж чадах вэ дээ (инээв). Хоёр давчихаад байж байтал гурвын даваанд Баянхонгорын улсын начин Ч.Баасанхүү амлалаа гэж дуулдав. Би аравдугаар ангид байхдаа улсын цолтой бөх хаяж үзэж байсан хүн л дээ. Увсын Тэсийн “Улаан гуталт” хэмээх Миеэгийн Цэрэндорж начинг Баян-Өлгий аймагт болсон барилдаанд тохиолдлоор хаячихсан. Ингээд гурвын даваанд Ч.Баасанхүү начинд өвдөг шороодлоо. Бараг л би яагаад уначихав гэж бодсон байлгүй. Өнөө начин цол байдаггүй. Маргааш нь морин тойруулгад болсон уяачдын баярт зодоглолоо. Эхний даваанд нэг их айхтар дэгээ ороодог цэрэгтэй таарчихдаг юм. Өнөө нөхөр салдаггүй дээ. Арайхийж хаяад байтал хоёрын даваанд Булганы “Задгай шар” хэмээх аймгийн арслан Н.Лхагвадоржтой таараад унасан. Энэ бөх улсын наадамд олон удаа дөрөв давсан байдаг. Начин байтугай зааны эрэмбэтэй бөх байлаа. Орой нь таван цагт Спортын төв ордонд барилдаан болоход уяачдын баярт таарсан цэрэгтэйгээ дахиад таарчихдаг юм. Бас л арайхийж хаяад сууж байтал улсын засуулч Ш.Лхүгдэв гуай ирээд “Чи нөгөө Ховдоос ирсэн хүү юү. Сайн бөхтэй нэг өдөр хоёр таарч барилдаад орхилоо доо. Наад чинь Булганы “дэгээ” Батчулуун гэдэг хүн шүү дээ” гэдэг юм. Ингээд энэ барилдааны хоёрын даваанд С.Цэрэн аваргатай таарсан. Аварга золгуутаа л ганц гараараа салтаадаж өргөөд шалан дээр тас гэдрэгээ харуулаад хаячихдаг юм. Урьд өмнө нь тийм бяртай хүнтэй барилдаж байсангүй. Бараг тийм бяртай бөх байдаг эсэхийг ч мэддэггүй явсан биз. “Улсын аварга цолтой бөх ийм л аугаа байдаг юм байна. Намайг чинь ганц гараараа тавагтай идээ хүнд өгч байгаа юм шиг өргөөд явчихлаа” гэж бодоод хоцорч билээ. Дараахан нь болсон заалны барилдаанд Х.Баянмөнх аваргатай таарч суугаад хөл авахаар нь зөрүүлж хутгаад ууцаар нь тэвэрч гараа чагтлаад барьчихлаа. Нэг сэртэл Ш.Лхүгдэв гуай Баянаа аварга хоёр намайг сэгсэрч байдаг юм. Би ухаан алдчихгүй юу. Тэр их бяртай хүн намайг бүтэн эргүүлээд нугасаар минь хаячихсан байгаа юм. “Улсын цолтой бөхчүүд гэдэг чинь хүн алах амьтад байна. Бид эд нартай эн зэрэгцэж барилдана гэдэг худлаа юм байна. Мөрөөрөө сургууль соёлоо дүүргээд аав ээжийнхээ дэргэд амьд мэнд очъё” гэж бодоод бүтэн хоёр сар барилдаагүй юмдаг.

-Таныг анх зодоглосон 1968 оны сар шинийн барилдаанд ямар бөх түрүүлсэн бол?

-Яг хэн түрүүлснийг сайн санахгүй байна. Д.Дамдин аварга, хоёр Мөнх яг ид гарч ирж байсан үе. Магадгүй Х.Баянмөнх аварга түрүүлсэн байх. Яагаад гэвэл тэр жилийнх нь наадамд Баянаа анх удаагаа түрүүлж, аварга цол хүртэж байсан. 1963-1967 оны улсын наадамд Ж.Мөнхбат тав дараалан түрүүлж Д.Дамдин аваргын амжилтыг давтаж байлаа. Тухайн цагт Баянаа, Мөөеө хоёр ижилгүй байсан даа. Хоорондоо яаж барилдах вэ гэдгээ л бодож явахаас бусад бөхчүүдийг огт авч хэлэлцэхгүй. Ер нь жараад оны сүүл үеэс наяад он хүртэлх энэ зурвасхан үед монгол бөхийн нэгэн үеийн алдар цуутнууд хоорондоо ид барилдаж байлаа. Д.Дамдин аварга хариагүй, хоёр Мөнх ид, С.Цэрэн, Ч.Бээжин аваргууд лут байсан үе л дээ. Г.Дэмүүл, Ө.Эрдэнэ-Очир, У.Мижиддорж, Л.Сосорбарам, “Тэмээ өргөдөг” Б.Жамьяандорж, Ж.Хайдав, П.Дагвасүрэн гэх аваргын дайны арслангууд энэ хэдийг залгаад Цэрэнтогтох, Д.Хадбаатар, М.Мөнгөн нар гарч ирсэн дээ. Үргэлж хоорондоо тунана. Үнэхээр халгамаар байсан. Намайг хүмүүс заан болно гэж ярьдаг байлаа. Зарим үед бараг итгэмээргүй л санагддаг байсан. Энэ хэдийгээ бүгдийг нь хаяж байж долоо даван дөрөвт үлдэнэ. Би чинь таван удаа зургаа давж их шөвгийн наймд үлдсэн хүн. Энэ үед надад “Шөвгийн наймд бол үлдэж болох юм байна. Харин дөрөвт үлдэх боломжгүй юм байна” гэх бодол төрж байв. Харин 1978 онд аз таарч долоо даван заан хэмээх эрхэм цолд хүрсэн дээ.

-Та чинь 1971 онд Ардын хувьсгалын 50 жилийн ойгоор начин болсон байх аа?

-Тэгсэн. Өмнөх жил нь тавын даваанд Д.Долгорсүрэн зааныг начин цолтой байхад нь тунаж барилдаад өвдөг шороодсон. Уул нь тэр жил намайг Ш.Батсуурь аварга начин болгоно гэж хэлсэн юм. Би аваргыг зүс мэдэхээс танихгүй. Гурав давчихаад байж байтал “Би танай аймгаас цол хүртэж бөхийн гараагаа эхэлсэн. Танай нутгаас сайн бөх төрөхгүй удаж байна. Харин цаашдаа сайн барилдах нэг залуу гарч ирлээ гэж баярлаж байна. Ах нь чамайг начин болгоно. Харин чи дөрөв давахаа л бодоорой” гэдэг юм.

Өмнөговийн морьт О.Пүрэвээр дөрөв даваад явж байхдаа ингээд нэг начин цолны үзүүр дээрээс атгаж авдаг байж дээ гэж бодон учиргүй баярлаад. Тэгтэл тавын давааны өмнө Ш.Батсуурь аварга ирээд “За миний дүү ахыгаа уучлаарай. Ах нь чамайг авъя гэж бодсон боловч манай Говь-Алтайн Ч.Амартүвшин гэж хүү дөрөв давчихаж. Чи начин байтуйгай барилдах хүн шүү” гэж хэлээд явчив. Ингэж Д.Долгорсүрэнтэй тунаж барилдаад унасан. Харин 1971 онд Архангайн Ж.Чойжилсүрэн арслангаар тав давж начин цолд хүрсэн. Чойжоо арслан намайг амлах тухайгаа мэдээж хэлэхгүй шүү дээ. Дараа нь бөхчүүдийн амнаас сонсоход Ж.Чойжилсүрэн гуай тэр жил өөрийнхөө нутгийн Л.Ринчендоржийг начин болгох бодолтой байсан юм билээ. Дөрвийн даваанд би өнөө Ринчендоржтой нь тунаж барилдаад хаячихсан. Тэгээд л намайг авсан байх.

-Тавын даваанд Д.Долгорсүрэн зааныг үнэхээр бараагүй юу?

-Бараагүй болоод л унасан хэрэг. Д.Долгорсүрэн ч лут амьтан байсан шүү дээ. Мөн Булганы Ч.Лундаа, Д.Галдандагва гээд аварга болчихсон байхад гайхахааргүй мөн ч сайхан амьтад байж дээ.

-Та есдүгээр ангидаа аймгийнхаа наадамд үзүүрлэж байсан гэж байна. Тэгэхээр багын их биерхүү, бяртай байж?

-Ангидаа бие хаагаар хамгийн том нь байлаа. Манай аав их бяртай хүн байсан. Ангийн банди нар надтай цувж барилдаад бүгд унана. Би чинь хүнтэй ноцолдохын бөөн хүслэн. Манай ах халаасанд багтдаг жижиг шатар авчирч өглөө. Ангийнхаа хүүхдүүдэд надтай барилдаад зөвхөн гарыг минь газарт хүргэсэн хүнд би энэ шатрыг өгнө гэж хэлээд хүртэл барилдаж байлаа.

-Шатар авах хүн гарав уу?

-Яаж байх вэ. Тэднийг би үзэхгүй хаяна. Наймдугаар ангиасаа аймгийнхаа бөхчүүдтэй барилдаад эхэлчихсэн хүнд чинь арван жилийн хүүхдүүд юу болох вэ. Арван жилд байхдаа “танк” гэсэн хочтой. Тухайн үеийн дурсамжийн дэвтэр дээр маань “тааяа”-даа гэж бичээд манай ангийнхан сэтгэгдлээ үлдээсэн. Хожим хүүхдүүд маань үзчихээд “Тааяа гэж юү гэсэн үг юм” хэмээн асууж байлаа. Тэр нь “танк”-даа л гэсэн үг байхгүй юу (инээв).

Би 1991 онд аварга Д.Хадбаатараар тав, шинэ начин Х.Амраагаар зургаа давж 43 насандаа их шөвөгт үлдэж байлаа. Түүнээс хойш дөрөв, таван жил барилдаад болчихсон. Гурвын давааны ам угтуулд уналгүй байгаа дээрээ больё гэж бодоод. Түүнээс гарч барилдаад байвал барилдаад л байна. Гарах нэг өөр, барилдах нэг өөр.

-Та олон бөх цолонд хүргэсэн үү?

-Ч.Бямбадорж, Р.Даваадалай, Т.Бат-Эрдэнэ зэрэг нутгийнхаа хэдэн бөхчүүдийг дэмжиж улсын цолонд хүргэсэн. Түүнээс найраанд орж одоогийн энэ дуулдаад байгаа үнэн худал яриа шиг мөнгө төгрөгтэй холбоотой зүйл байсангүй дээ.

-Цагаан сарын барилдаанд цол олгодоггүй болохоор буулт ч юм уу, ямар нэгэн байдлаар найраа ордоггүй гэдэг. Та ч энэ тухай хэлдэг. Гэтэл тэр жил Б.Бат-Эрдэнэ аварга, тухайн үед ид барилдаж байсан Өсөхөө, Сумъяабазар нарын залуу аваргуудыг дараалуулан хаяж түрүүлж байсан. Энэ тухай танаас асуумаар санагдлаа?

-Б.Бат-Эрдэнэ аварга өөрийнхөө үеийнхнээс хамгийн удаан, хамгийн дээгүүр амжилттай барилдсан энгүй хүчит бөх. Тэр жилийн сар шинийн барилдаанд нэг зүйл болсон юм. Юу вэ гэвэл, Г.Өсөхбаяр аваргын хуруу гэмтэлтэй байсан. Тийм болохоор цаашид барилдах боломжгүй. Ингээд аваргаас “Та намайг дөрөвт авчих. Би элдэв бусын хүнд унамааргүй байна” гэж хэлсэн байдаг. Энэ үгийнх нь дагуу аварга авчихсан. Үзүүр түрүүнд Д.Сумъяабазартай үлдсэн. Сумъяаг өмнө нь аварга улсын наадмаар шөвгийн дөрөвт хоёр ч удаа аван тунаанаас гаргаж, давааг нь ахиулж байсан. Тэгэхээр Сумъяа “Энэ хүн бөхийнхөө хувьд ахмад. Тэгэхээр би нэг их өмнөөс нь дайраад яахав. Тэртэй тэргүй цол авах биш” гээд унаад өгөхгүй юу. Үндсэндээ өмнө нь наадмаар авч давааг нь ахиулж байсан ачийг нь ч бодоод барилдаан гаргалгүй уначихсан. Ингээд ард түмэнд буруу ойлголт төрчихсөн. Д.Сумъяабазар, Б.Бат-Эрдэнэ аваргатай үнэн хүчээрээ барилдчих хэрэгтэй байсан юм. Тэр талаар би өмнө нь хэвлэлд ярьж байсан. Тухайн цагт бөхийн хэллэгээр бол аварга хариагүй байсан. Түүнээ тэр жилийнх нь наадмаар шилдэг залуу бөхчүүдээр найм давж их шөвөгт шалгаран баталж байсан.

-Энэ жилийн сар шинийн бөхийн барилдаан ямар болох бол, Та хэнийг түрүүлнэ гэж бодож байна?

-Мөөеө, Баянаа, Д.Цэрэнтогтох, Б.Бат-Эрдэнэ нар шиг тасраад гараад ирэх бөх одоогоор харагдахгүй байна. Гэхдээ залуучууд ширүүн байгаа. Саяхан “Оны шилдэг найман бөх” тодорсон. Мэдээж тэр хэдээс дээшээ гарч ирж барилдах байх. Мөн аймаг, цэргийн цолтой бөхчүүд шуугиулахыг үгүй гэх газаргүй. Энэ жилийн цагаан сарын бөхийн барилдаан үзэж харах зүйлтэй сайхан болох нь мэдээж.

Зураг дээр зүүн гараас Ц.Чинбат,
Н.Дагвадорж, Б.Цэрэнжамц нар

Он он жилээр Булган хангайнхаа тэнгэр дор сууж, бүтээлээ туурвиж буй буурал багш Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт яруу найрагч Намдавын Дагвадоржтой хөөрөлдсөнөө хүргэе.

-Булган нутгаас авьяас билигт олон хүн төрсөн. Тэр бүгдэд та шүлэг найраг, элгэн халуун сэтгэлээрээ нөлөөлж, ихэнх найрагчдын номыг өлгийдөн, өврөөсөө шувуу шиг нисгэсэн байх юм. Та бол Явуу, Эрдэнэ, Гайтаваас цөөхөн дүү, Түдэв, Дашдооров, Нямдорж, Чойном нартай үе чацуутан. Тэгэхээр эртний хүн болж таарах нь?

-Миний бие 1936 онд Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Хужиртбулангийн Сондуул гэдэг газар төрсөн юм. Байгалийн үзэмж төгөлдөр, хүмүүс аж төрөн амьдрахад зориулагдсан юм шиг тийм сайхан хангай. Ус нутгийнхан маань Дугариг, Сондуул, Хадлан жирээ гэдэг газруудад өвөлжөөд, Сэлэнгэ мөрнийхөө хойно Хайлааст, Аяган жирээ, Өрөлт, Мухар булгаар зусна даа. “Өрөлт Сэлэнгэ-миний нутаг” гэж Ширчинсүрэн найрагчийн шүлэг байдаг. Хөвсгөлийн Тариалан, Хутаг-Өндөр хоёр залгаа юм. Дунд нь Намнан гэж сайхан уул бий. Ширчинсүрэн бид бол Сэлэнгийн хөвөө салаануудад төрж өссөн хүмүүс. 1945 онд Хутаг-Өндөрийн бага сургуульд орсон. Би чинь хүний ганц хүү шүү дээ. Манай аав монгол бичиг мэддэг хүн байв. Айл саахалтынхан манайд цуглаад Пушкины “Алтан загасны үлгэр”-ийг оройдоо сонсдог байлаа. Аавын ярьдаг үлгэр домог сэтгэлд их тод үлджээ. Дөчин есөн онд Хутаг-Өндөрийн бага сургуулийг төгссөн. Сургуулийн захирал Ширнэн одоо сэрүүн тунгалаг Орхон суманд амьдарч байна. Дөрөвдүгээр анги төгсөөд Булганы төвийн арван жилийн дунд сургуульд ирсэн.

-Булганы төвийн сургууль арван жилийн сургалттай байв уу?

-1949-1950 оны хичээлийн жил Булганы төвийн долоон жилийн сургууль арван жилийн сургууль болж байсан түүхтэй. Ёндонгийн Бадам, философийн Дорж, Жамбаажамц, хэл уран зохиолын Долгорын Чойжил гээд сайхан багш нар байлаа. Чойжил багш маань намайг шүлэг зохиолд анх дурлуулсан хүн. Харин наймдугаар ангид орох жил Улсын их сургууль төгссөн хоёр багш Булганд ирсэн. Гомбонэрэнгийн Мэндсайхан сүүлд Гэгээрлийн яамны орлогч сайд болсон. Их сургуулийн математикийн анги төгссөн, Дорнодын Тамсагбулагийн хүн. Ерөнхий сайд байсан Энхсайханы аав шүү дээ. Нөгөө нэг нь А.Самдан гэж физикийн багш бас ирсэн юм. Тэр хоёр багш Булган хангайд соёл гээчийг түгээсэн буянтнууд. Ухаандаа, тэдний тэшүүр нь жигтэйхэн гоё. Одоогийн ботинктой тэшүүр байхгүй юу. Бид бол хөрөөний төмрийг хугалж эсгий гуталд хүлээд гулгадаг байсан үе. Наймдугаар ангиас Мэндсайхан багш манай ангийг дааж аваад хоёр жил багшилж байтал хотоос дуудсан. Тэгээд Политехникийн сургуулийн захирал болж байлаа. Самдан багш бас л дуудагдаж, хотын гэгээрлийн хэлтсийн дарга болсон юм даг.

-Их сургуулийн босго алхсан үеэ дурсахгүй юу. Таныг агуу их эрдэмтэн Цэндийн Дамдинсүрэнгийн гарын шавь нарын нэг явсан гэдэг дээ?

-Намайг аравдугаар анги төгсөхөд Москва руу сургуульд хуваариллаа. Гэвч тэр үед аав минь хэрэгт холбогдож, хоригдоод ижий минь ганцаараа үлдсэн хэцүү үе тохиосон юм. Ингээд би Москвагийн сургуулийн хуваариас татгалзаж, Улсын их сургуулийн хэл, уран зохиолын ангийг сонгосон. Тус ангийг сонгож, зохиолч болно хэмээн тэмүүлэхэд гол нөлөө үзүүлсэн хүн бол Содовын Жамсранжав багш. Тэрээр уран зохиол судлаач төрийн шагналт Дамдинсүрэнгийн Цэнд, доктор Сономын Лувсанвандан нартай их сургуулийн нэг анги байсан юм билээ.

Тавин таван онд их сургуулийн босго алхахад маш баяртай нэг зүйл тохиосон. Тэр нь юу вэ гэхээр төрийн гурван удаагийн шагналт, ардын уран зохиолч Цэндийн Дамдинсүрэн Монголын зохиолчдын хорооны дарга байж байгаад Төв хорооны тогтоол эсэргүүцсэн хэргээр ажлаасаа халагдаж, их сургуулийн багшаар ирсэн байв.

-Ингээд та Дамдинсүрэн гуайн шавь болсон хэрэг үү?

-Тийм л аз тохиосон юм. Их сургуульд багш болонгуутаа бүр манай ангийн багш болдог юм. Да багш Их сургуульд ердөө дөрвөн жил л багшилсан. Биднийг нэгдүгээр ангид ороход дааж аваад, дөрөвдүгээр анги төгсөхөд Хэл зохиолын хүрээлэнгийн захирлаар томилогдоод явчихсан. Багш биднийг хариуцан ажиллаж байхдаа Ардын их хурлын тэргүүлэгч болж, Сүхбаатарын одонгоор шагнуулж байсан түүхтэй. Энх тайвны их хуралд байнга явна. Гэвч биднээс хараа салгана гэж үгүй. Эртний уран зохиолын хичээл голдуухан заадаг байв. Амьдралд хэрэг болохоор сургамжтай зүйлийн талаар хэлж, аминчхан ханддаг байсан сан. Одоо эргээд санах нь ээ, үнэхээр эрдэм оюунд нэвтэрсэн хүн байжээ. Би багшийгаа дагаад гэрт нь их очно. Их сургуулийн хажууханд. Гэргий нь орос хүн. Зан ааш их сайхантай хүн байсан. Анна Цендина гэж охин нь төрөөд удаагүй байсан. Багш гадаад явах бүртээ өөртөө шляп малгай авч ирнэ. Дэгжирхэж байгаа нь тэр байх. Их сургуулийн өлгүүрээс хоёр ч малгайгаа алдсан гэж өөрөө хэлдэг сэн. Да багштай тухайн үед их ойр Шанжмятавын Гаадамба багш байсан. Ёстой амь насаараа дэнчин тавьж багшийг минь хамгаалж байсан хүн. Га багш утга зохиолын онол, Бямбын Ринчен багш харшуулсан хэлний зүйн хичээл ордог байлаа. Монголын хэл шинжлэлд тэнгэр хурмастаас заяагдсан гэж хэлж болохоор нэрт эрдэмтэн Шадавын Лувсанвандан багшаар мөн хичээл заалгаж явжээ. Ингээд бодохоор би гэдэг молхи амьтан Монголын сор болсон эрдэмтдийн ном, лекцийг сонсож явжээ. Даваасамбуугийн Дашдорж гэж Багшийн сургуулийн хэл уран зохиолын багш мундаг хүн байлаа. Бид нэг ангийн хүүхдүүд юм. Дашдорждоо “Монголын аугаа их эрдэмтдээр хичээл заалгасан, бид азтай хүмүүс шүү” гэж хэлдэг байлаа. Шинжлэх ухааны доктор Жавзангийн Цолоо, зохиолч Гүрренчин, Монголын радиогийн сурвалжлагч байсан Архангайн Батсуурийн Халтар гээд ангийн нөхөд байна. Биднийг дөрөвдүгээр курсэд байхад нэгдүгээр ангид хэдэн авьяастай хүүхэд орж ирсэн нь Шаравын Сүрэнжав, Дожоогийн Цэдэв, Жамбын Дашдондог энэ хэд. Дугуйланг хариуцдаг хүн нь Га багш. Дамдинсүрэн багш, Ринчен гуай нартай уулзуулна. Дугуйланд авьяасаараа гайхагдаж байсан нь Галсангийн Жамъян, Тангадын Галсан хоёр юм. Жамьян “Халхын талд” хэмээх шүлэглэсэн роман бичнэ гэж хүртэл гайхуулдаг байлаа. Мөн хэлний авьяас билигтэй эрдэмтэй айхтар хэдэн оюутан байсны нэг нь академич, төрийн шагналт нэрт эрдэмтэн Далантайн Цэрэнсодном. Домийн Төмөртогоо гэх нэртэй академич ч тэр үед оюутан байсан.

-Хэдэн онд их сургууль дүүргэсэн бэ. Ажил амьдралын гараагаа хаанаас эхэлсэн бол?

-Төгсөх үеэр их сургуульдаа үлдээд багшил гэсэн санал ирлээ. Би болохоор хөдөө явна гээд Булган руугаа зүтгээд байдаг. Тэгтэл Гэгээрлийн яамны Энхийн Бадарч гэж хүн “Их сургуульд багшил гэхэд үгүй гэж хэлдэг хүн чамаас өөр байна уу. За яахав, хөдөөгийн уул талаар соёлын үрийг тарина гэдэг чинь зөв байх. Гэхдээ чамайг Булган руу явуулахгүй. Хөвсгөл явуулна” гэдэг юм. Тэгээд ижий ааваа дагуулаад Хөвсгөлийн Мөрөнд очсон. Тэндээсээ Хатгал руу явлаа. Хоёр жил болж байтал хөдөлмөрийн баатар Дашцэдэн багшийн гарын үсэгтэй “Хотод яаралтай ир” гэсэн захидал дээд боловсролын хорооны Санжмятаваар очдог юм. Гэвч би хотын хүн болоогүй ээ. Хатгалд байхдаа Бадамын Базарханд гэж насны ханьтайгаа учирсан. Хөгшин маань Их сургуулийн орос хэлний ангийг төгсөөд 42 жил орос хэл заасан хүн.

-Зохиолчдын тухай дурсамжаасаа ярихгүй юу. Та утгын их мэргэдийг бүгдийг нь таньж мэдэх хүн?

-Одоогоос жаран жилийн өмнө буюу 1955 оны хавар Дэндэвийн Пүрэвдоржтой анх уулзаж байлаа. Хөвсгөл, Булганаар явж байхад нь таарсан хэрэг. Пүрэвдорж тэр үед 22 настай Дуурийн театрт зохиолч, редактороор ажиллаж байсан үе. Эргэлдсэн алаг нүдтэй гоё залуу, мөн ч хийморьтой харагдаж билээ. Цэцэлж хэлэхийн гайхамшгийг мэдрүүлсэн, Цоодолын хэлснээр Монголын яруу найргийн дархан цэц юм даа. Оюутан ахуй цагтаа Дашзэвэгийн Сэнгээ гуайг харж байлаа. Зохиолчдын хорооны дарга байсан. Монголын утга зохиолын нэгэн хүчирхэг үе гарч ирэхэд гол нөлөө болсон хүн юм. Дондогдоржийн Дашдондог гэж Хишиг-Өндөрийн авьяас билигт нэгэн байлаа. Төрийн шагналт Зундуйн Хангалын хөгжим “Аяны шувууд” гэж алдартай дууны шүлгийг бичсэн найрагч. “Гооёо” Дашдондог гэдэг байсан юм. Их гоё залуу байсан учир тэгж хэлдэг байж. Их сургуулийн математикийн ангийн дөрөвдүгээр курсээс Сандагдорж тэр хоёрыг хөөж байсан түүх бий. “Тууврын замд”, “Депутатын зоог” гэсэн хоёр өгүүллэг бичээд буруудсан нөхдүүд. “Тууврын замд” гэдэг өгүүллэгийг нь сайн санаж байна. Монголчууд малаа орос руу туугаад мал хуй нь майлалдаад хил давж байхад зөрөөд оросоос вагон дүүрэн резинэн тоглоомнууд ирж байгаа тухай зохиол. Үүнийг улс төрийн утга агуулгатай, Монгол Зөвлөлтийн найрамдлыг шүүмжиллээ гэж үзжээ. Түүнийг Сандагдорж бичсэн юм. Д.Дашдондог болохоор “Би Монголын том зохиолч” гэж архи дарс уугаад буруудсан. Мөн л оюутан ахуй үед минь Лодонгийн Түдэв, Сормууниршийн Дашдооров, Доржийн Гомбожав, Мишигийн Ширчинсүрэн гээд авьяас билиг нь гайхагдсан нэг үеийн суутнууд Их сургуулийн босго алхаж байлаа. Тэр тухай бодоход сайхан байдаг. Их утга зохиолын гол түүчээ болсон идэр нөхөдтэй нэгэн цагт хамт суралцаж, шүлэг зохиолыг нь сонсч явна гэдэг үсэн буурал болсон хойноо эргээд бодоход үгээр өгүүлшгүй сайхан юм даа. Дашдооров гэж духандаа сорвитой монгол зохиолчийг би залуугаас нь сайн танина. Багшийн институт гэдэгт Түдэв, Маам хоёртой хамт орж байсан санагдана. Маам ахаараа овоглосон, бокс тоглодог жижигхэн хөдөлгөөнтэй нөхөр байлаа. “Ард Аюуш”-ийн дүрээр мөнхөрсөн Лхамсүрэнгийн Чойжилсүрэн гэж өндөр нөхөр багшийн сургуульд байсан. Бид бас л нэг үеийн оюутнууд. Тэр цагт Сэнгийн Эрдэнийн “Тал нутгаар явахад” гэсэн шүлгийн түүвэр хэвлэгдэж байв. Эрдэнэ чинь шүлгээр эхэлсэн хүн шүү дээ. Их сургуулийн анагаахын ангийн оюутан байсан байх.

-Дашзэвэгийн Сэнгээгийн тухай дахиад тодруулах гэсэн юм?

-Сэнгээг дарга байхад Зохиолчдын хороо Засгийн газрын зүүн үзүүрт байлаа. Сэлэнгийн Хушаатын хүн шүү дээ. Сэнгээ гуайтай уулзаж, үг яриаг нь сонсч явах тэр цагт “Аюуш” тууж нь хэвлэгдчихсэн байв. 1954 онд шиг санагдана. Ч.Лодойдамба, Д.Сэнгээ хоёр хамт төрийн шагнал хүртсэн. Сэнгээ “Тагтаа”, шүлэг, “Өвгөн партизаны яриа”-гаар, Лодойдамба гуай “Алтайд” роман, “Манай сургуулийнхан” туужаар авсан юм. Бид хоёр хамт төрийн шагнал хүртлээ. Их бэлгэшээлтэй санагдлаа. Хамтарч уран бүтээл хийнэ гээд удаа ч үгүй “Үүрийн замаар” жүжиг хамтарч бичсэн. Сэнгээ гуайгаас гадна Намдаг гуайтай уулзаж, яриаг нь сонсч явсан минь бас л эргэн санахад гайхалтай. Намдаг гуай тамхи татаад л яриад байна. Яг л жүжгийг нь үзэж байгаа юм шиг сэтгэгдэл төрүүлэхээр ярьдаг сан. Маш дэврүүн сэтгэлтэй хүн байжээ. Бидний хэсэг нөхөд Намдаг гуайгаас Нацагдоржийн тухай, “Учиртай гурван толгой” дуурийг хэрхэн бичсэн талаар асууна. “Амьдралын замд” гэж роман бичиж буйгаа ярьж байсан. Тэр нь “Цаг төрийн үймээн” байжээ. Уг романы Оюундарийн дүрийг Пагмадуламаас санаа авсан гэж хэлж билээ. Пагмадулам орос, герман, манж хэлтэй, дээд боловсролтой Амгалангийн гоё хүүхнүүдийн нэг байсан тухай сүүрс алдан ярьдаг сан.

-Таны дотны нөхөд гэвэл утга зохиолоос хэн хэн байна?

-Бавуугийн Лхагвасүрэн, Тангадын Галсан энэ хэдийгээ нэрлэнэ. Лхагвасүрэн миний анхны “Ухаарлын чагтага”-д өмнөтгөл бичиж байв. Бид хоёр дотнын найзууд. 1963 онд Лхагвасүрэнг Лениний ботийг Улсын хэвлэх үйлдвэрт хэвлэж байхад нь танилцаж байлаа. Тэрээр

“Олон олон он жилд

Ойрхон байжээ, бидэн хоёр

Олон олон тохиолд

Цуг байжээ, бидэн хоёр

Анд би чамтайгаа

Алтан хором олныг өнгөрөөв

Авсанд хоёр хүн багтдаггүй болохоор

Арга буюу салах л байх даа

Согоо чичрүүлсэн буга шиг

Сортолзож явлаа бидэн хоёр

Согтуу хорвоод эрүүл байж

Солгой заяаг тэгшилж явлаа” гэж тэмдэглэлийн дэвтэрт минь бичиж үлдээсэн байдаг. Бид хоёрт ижил нэг зүйл байдаг юм, тэр нь архи уугаагүй явдал. Лхагвасүрэн Хүүхэлдэйн театрын дарга байхдаа хэдэн “хүүхэлдэйнүүд”-тэйгээ Булганд хүрээд ирнэ. Би тосч аваад зусландаа аваачиж амраана даа. Намайг хүмүүс “Та огт хөгшрөхгүй юм” гэдэг. Мэдээж би хөгширч байгаа. Харин залуу харагдаад байгаагийн нууц энэ шүлэг найраг, ном зохиолтой холбоотой болов уу гэж боддог.

-Дамдинсүрэнгийн Баянтунгалаг, Нанзадын Хишигдорж, Цэрэндоржийн Чинбат, Банзрагчийн Цэрэнжамц гээд таны шавь нар их утга зохиолд өөр өөрийн орон зайг бий болгосон. Мандахсан багш та хоёрын “школ” гэж нэг том юм бий?

-Баянтунгалаг, Хишигдорж, Цэрэнжамц, Чинбат энэ хэд намайг багшаа гэж хүндэтгэдэг. Манайхаар үргэлж ирнэ, шүлэг найргаа уншина. Нэгийгээ энэ хорвоогоос явчихаар жигтэйхэн үгүйлэн гансарч, өнчирч хоцордог. Баянтунгалаг бол байгалиасаа заяасан авьяас билигт найрагч юм. Би түүнийг сэрэл мэдрэмжийн маш том найрагч хэмээн хайрладаг. Саяхан их зохиолч Д.Нацагдоржийн шагналыг хүртэж, буурал намайг болоод уншигч олноо баярлууллаа.

“Таныг ирэхэд би бүтэн болдог

Тавилан болоод заяа минь тэнгис мэт давалгаалдаг” гэж надад зориулж шүлэг бичсэн. Түүнийг нь уншаад “Монголын нэгэн авьяас билигт найрагчийн дутаж байгаа юмыг нөхөх нэг юм надад байна. Тиймээс би хэдэн жил амьд мэнд явахсан” гэж боддог юм. Манай Чинбат хүүхдүүдийнхээ төлөө амиа тавьдаг хүн байлаа. Тиймдээ ч хүүхдийн зохиолын гол төлөөлөгч нь болсон биз ээ. Хөдөөгийн амьдрал, аж байдлын нарийн чухал анзаарагдамгүй зүйлүүдийг маш сайн тусгаж чадсанаараа түүний шүлгүүдийн агуулга санаа нь хүүхдийн оюун ухаан, сэтгэхүйд их ойрхон байдаг. Түүний илэрхийлэл нь “Аарцны чулуу” шүлэг юм. Хишигдорж маань Монголын хүүхэд багачуудын төлөө бас л сэтгэл зүрхээ үнэнээсээ зориулсан, утгын их өглөгч байлаа. Харахад нүд дүүрэн дэлхийг донсолгом ханагар эр. Гэвч цээжин цаанаа жигтэйхэн өр ниймгэн, маш зөөлөн элгэмсүү, тийм л хүний хайлан байлаа. Хишигдоржоо, Чинбатаа бодоод буурал багш нь хааяа сэтгэлдээ чимээгүй мэлмэрдэг. Гэхдээ надад нэг сайхан бодол бий. Би бол Булганыхаа уул хангайн дунд дандаа хүний дээдтэй учирч, хэдэн шавь нарынхаа халуун сэтгэлд бүүвэйлэгдэн өдий хүрсэн хүн. Тэд нарын шүлэг найргийн онгод намайг ямагт залуу болгож, шүлэг зохиол бичихийн гэгээн хүсэлд хөтөлдөг билээ. “Уул усны шивнээ” зэрэг олон туурвилууд минь тийм л нандин яруу сэтгэлээс ундарсан байж таарна.

“Шонхор” дээд сургуулийн Үндэсний бөхийн багш дасгалжуулагчийн
ангид 2004 оны намар 52 шижигнэсэн залуу нэг анги болон орж ирсэн байдаг. Бие бялдар
илтэд хөгжиж, бөхийн эрдэм хар бага наснаасаа заалгачихсан, аймаг, сумынхаа зааланд
бэлтгэл хийж, хөлс гаргаад үзчихсэн, ширмэл зодогны сэнжигнээс атгаж, даваа унааг
үзсэн “аймаар” хүүхдүүд нэг анги болсон байна. Сум сумынхаа өсвөрийн барилдаанд
түрүүлчихсэн. Аймаг, улсад үндэсний болоод бусад төрлийн бөхөөр амжилт гаргачихсан.
Дээд сургуулиа амжилттай төгсөж, нэрд гарах хүсэл тэмүүлэлтэй 52 хүүхэдтэй ангийн
багш нь аймгийн начин Баасанхүүгийн Батбаатар.

Төв, Сэлэнгэ, Дарханд нэр алдар
нь түгчихсэн. Өсвөрийн аварга шалгаруулах тэмцээнд хэдэн удаа түрүүлчихсэн Ө.Даваабаатар
гэх улаан хацартай хүү байх. Баянхонгор аймгийн Баянговь сумын аймгийн арслан Баяраагийн
хоёр хүү болох Баянмөнх, Буянмөнх нар ороод ирчихсэн. Бүр Тувагаас Хурак Александр,
К.Эрес нар бөхийн эрдэмд суралцахаар ирчихсэн байсан гэнэ. Б.Батбаатар багш ангийнхаа
хүүхдүүдийн талаар “Манай ангийн хүүхдүүд бөх болно гэдгээ бүгд мэдэрчихсэн. Үүрэг
хариуцлагатай болчихсон, бэлтгэл сургуулилт тасална гэсэн зүйл огт байхгүй. Бэлтгэл
дээр бие биенийхээ дээр гарах гээд үзэж тарна. Тэр тийм мэх сурчихсан байна лээ.
Би сурна. Тэр мэхийг тэгж хамгаална гэнэ. Эхний жилүүдэд бие биенийхээ барилдааны
онцлогийг мэдчихэж байгаа юм. Дараа нь тэрийг тийм мэхээр давах боломжтой гээд тус
тусдаа мэх боловсруулчихсан байдаг. Тийм ч болохоороо оюутан байхдаа аймгийнхаа
наадамд түрүүлчихдэг болсон. Бүгд цолонд хүрцгээсэн” гэж ярьж байна лээ. Монгол
Улсын харцага Ө.Даваабаатар ангийнхаа хүүхдүүдийн талаар “Манай ангийнхан хоорондоо
өрсөлдөөд бэлтгэл дээр үзэж тарна. Хэн хэнтэйгээ даваа өгөөтэй болохоор аль их бэлтгэл
сургуулилт хийсэн нь ангийн аварга болно гэдгийг мэдэрчихсэн. Өдөржин хөлсөө асгаруулаад
л барилдаад байна. Тэгээд орой цүнхээ дааж ядсан амьтад гэр гэртээ харьдаг байсан.
Бэлтгэл хийлгүй цалгардах юм бол бусдаасаа хоцорчих гээд мөн аймаар байсан шүү”
гэж ярив.

“Шонхор” дээд сургуульд ийм идэвхтэй
оюутнууд нэг анги болж ирж байсан нь ховор гэнэ. 50 гаруй хүүхэд нэг ангид орсон
ч өвлийн эхний амралтын үеэс зарим нь сургуулиасаа гарч эхэлсэн байна. Сайн барилддаг
хүүхдүүд тунаж үлдээд байсан гэнэ. Өдөржин бэлтгэл сургуулилт хийгээд хөлсөө гаргачихаар
хамаг хоол унд нь шингэчихдэг. Өглөө хичээлдээ ирэхдээ цайгаа уулгүй ирдэг болохоор
их өлсдөг. Тэр болгондоо сургуулийнхаа ойр хавийн цайны газруудад очно. Мөнгөтэй
хүүхдүүдээс мөнгөгүй нь олон. Тиймээс цайны газрын эгч нарыг панаалдаж хоол идэх
гэж янз бүрийн арга чарга хэрэглэж байсан гэнэ. Нэгдүгээр курсийн намар ангийнх
нь Бадамбаяр гэх нөхөр оюутны нийтийн тээвэрт хөнгөлөлттэй үнээр зорчдог виза карт
аваагүй байсан гэнэ. Тэгсэн автобусны мөнгө хэдэн төгрөг байдгийг мэдэхгүй кондукторт
нь мянган төгрөг өгчихдөг. Автобусны кондуктор ч хариулт мөнгийг нь өгөлгүй сар
орчим явчихсан байжээ. Тэгж байгаад автобусны тасалбарын үнэ 200 төгрөг гэдгийг
мэдэж байсан гэнэ. Мөн ангийнх нь нэг хүү виза карт авчихсан байжээ. Тэгсэн ангийнх
нь хүүхдүүд хоорондоо “За ингээд нийтийн унаанд үнэгүй явдаг болж байгаа юм даа”
гэж хэлжээ. Тэгсэн нөхөр таксинд үнэгүй явж болох юм байна гэж ойлгоод таксинд суугаад
гэр рүүгээ явчихсан гэнэ. Таксины жолооч гэрийнх нь гадаа ирээд “За 4500 төгрөг”
гэхэд өөдөөс нь виза картаа үзүүлсэн гэнэ. Картаа яагаад үзүүлж байгаа юм гэсэн
үнэгүй явдаг гэсэн биз дээ” гээд таксины жолоочтой хэрэлдэж гарсан гэнэ.

Ангид нь нэг ч охин байхгүй болохоор
ойр хавийнхаа сургуулийн охид дээр очдог гэнэ. Сургуулийнх нь үүдэнд бөөнөөрөө зогсчихоод
таалагдсан охидоо эргүүлэх гэдэг. Том цүнх үүрсэн, хулгар чихтэй нөхдүүдээс сургуулийнх
нь хөвгүүд айж зугтаад охид нь тоохгүй зовоодог байжээ. Нэгдүгээр дамжаагаа төгссөн
зунаа сумынхаа наадамд очиж барилдаад ихэнх нь түрүүлжээ. Намар нь сумынхаа наадамд
түрүүлж, сумын заан цол хүртсэн гэнэ. Хоёрдугаар дамжаа төгссөн зунаасаа эхэлж аймгийнхаа
наадмын түрүү, үзүүр болж шөвгөрч эхэлжээ. Тэд өндөр хэмжээний бэлтгэл сургуулилтыг
оюутан байхдаа хийж, бие биенийгээ ирлэж байсны үр шимийг хүртсэн байна. Ясныхаа
хөлсийг гартал ширмэл зодогныхоо сэнжигнээс атгалцаж явсан нэг ангийнхан одоо аймаг,
улсын нэртэй бөхчүүд болцгоожээ. Оюутны дөрвөн жилийг ардаа орхиж сургуулиа төгссөн
2008 он энэ ангийнхны хувьд амжилт дагуулсан жил байсан гэнэ.

2008 оны хавар үндэсний бөхийн дуулианы
эзэн болж явсан улсын харцага Өлзийбаатарын Даваабаатар энэ ангийн манлай хүчтэн
гэнэ. 2008 оны хавар аймаг, цэргийн болон улсын цолтнуудын дөрвөн барилдаанд түрүүлж,
улсын наадмаар шууд харцага цолонд хүрсэн хүчит бөх юм. Б.Ганзориг. Тэсийн тэнхээт
эрсийн нэг цэргийн арслан Б.Ганзориг даян аваргын “Ирээдүйн бөхийн аварга” шагналыг
залуу бөх байхдаа хүртэж, уран сайхан барилдаанаар үзэгч олноо баясгаж байна. Сонирхолтой
нь Б.Ганзоригийн урьд жил Ө.Даваабаатар тус шагналыг гардаж байсан гэнэ. Баян-Өлгий
аймгийн шилдэг хүчтэн Б.Баатарцол аймагтаа 2008 онд түрүүлж, түүний урьд болоод
дараа жил нь үзүүрлэж байсан. Хэнтий аймгийн арслан Загдсүрэнгийн Наранбаатар Хэнтий
аймгийн ойд түрүүлсэн билээ. Баянхонгор аймгийн Баянговь сумын харьяат аймгийн арслан
Баяраагийн Баянмөнх. Энэ ангид ах дүү хоёр суралцаж төгссөн бөгөөд дүү нь аймгийн
шилдэг заан Б.Буянмөнх юм. Төрийн их баяр наадамд гурав давж явсан бөгөөд Пауэрлифтингийн
улсын аварга цолтой гэнэ. Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын харьяат аймгийн заан
Жамъяангийн Батчимэг. 2007 онд аймгийнхаа баяр наадамд их шөвөгт үлдэж аймгийн начин
цол хүртсэн байна. Төв аймгийн Баянхангай сумын харьяат Ц.Отгонбаатар аймгийн начин
цол хүртсэн юм. Өдгөө Төв аймгийн Эрдэнэсант суманд аж төрж байгаа билээ. Тува улсын
бөх Хурак Александр. 2013 оны монгол туургатны наадамд гаднаас ирж барилдаад хамгийн
өндөр амжилтыг үзүүлж явсан бөх.Тува улсын бөх К.Эрес. Карасалын Эрес 2011 оны намар
Увс аймгийн аваргуудын нэрэмжит тойргийн барилдаанд Баатарын Бадарч 40 даваатай
түрүүлэхэд 39 даваагаар хоёрдугаар байр эзэлсэн, Тува улсдаа том цолтой бөх юм.

Ө.Даваабаатар харцагын ангийнхан
хоорондоо байнга холбоотой байдаг гэсэн. Хэнтий аймгийн ойд түрүүлсэн З.Наранбаатар
Баянмөнх сумандаа наадам хийхэд ангийнхан нь очиж хүндэтгэл үзүүлжээ. Аймгийн арслангийн
наадамд ангийн анд Ө.Даваабатар түрүүлж, Б.Баатарцол үзүүрлэсэн гэнэ. Хэдхэн хоногийн
өмнө болсон харцага цолны хүндэтгэл үзүүлэх барилдаанд урамтай сайхан барилдсан
Ө.Даваабаатар найздаа ангийнхан нь сар шинийн барилдаанд сайн барилдахыг хүсэн ерөөж
амжилт хүсч байна лээ.

Э.БААТАР