Month: January 2016

УИХ–ын гишүүн, Байгаль орчин, ногоон хөгжил, аялал жуулчлалын сайд Н.Батцэрэгтэй ярилцлаа.

–Байгаль орчин, ногоон хөгжил, аялал жуулчлалын сайдаар ажиллаад хэдэн сар өнгөрлөө. Энэ хугацаанд ямар ажлууд дээр анхаарав?

-Байгаль орчин, ногоон хөгжил гэдэг бол өнөөдөр дэлхий даяар хамгийн том ажил хэрэг явж байгаа зүйл. Өөрөөр хэлбэл байшин барьсан ч байгаль экологийнхоо асуудалтай хэрхэн зохицох, ямар ээлтэй байх юм гэдэг асуудлыг шийдэх хэрэгтэй гэсэн үг. Зам, цахилгаан станц, эмнэлэг барихад ч ногоон хөгжлийн стандартыг барьдаг болсон. Жишээлбэл, орон сууц барилаа гэхэд хана, тааз, дээврээрээ дулаан алдахгүй байх технологийг нэвтрүүлсэн эсэх, цахилгаан станц дээр утааны шүүлтүүрүүдийг байрлуулсан уу, шинэ технологи нэвтрүүлсэн үү гэх мэтчилэн асуудлууд тавигдана. Эмнэлэг барихад хортой хог хаягдлаа хаана булшлах гэж байгаа юм гэх мэт бүхий л зүйл дээр дэлхий даяар ногоон хөгжлийн стандарт яригдаж байгаа.

Мөн аялал жуулчлалын салбар байна. Энэ салбар яг нарийн дээрээ Монголын эдийн засгийн нэг тулгуур болж эхэлж байна гэж хэлж болно. Олон жил монголчууд эдийн засгаа төрөлжүүлнэ гэж яриад байгаа боловч харамсалтай нь одоо болтол ганцхан уул уурхайгаас хамааралтай байна. Түүнийхээ муу үр дагаврыг ч заримдаа амсдаг. Уул уурхайн экспортын тодорхой нэрийн бүтээгдэхүүний үнэ унангуут эдийн засгийн өсөлт саараад, төсвийн орлогууд нь тасалдаж, хөгжлийн зорилтуудаа шийдэж чадахгүй байдалтай байгаа шүү дээ. Ер нь хөдөө аж ахуй, уул уурхай, аялал жуулчлал бол Монголын эдийн засгийн гурван тулгуур гээд хэлчихэд хол зөрөхгүй. Аялал жуулчлал гэсэн хоёрхон үгний ард маш олон оролцогчтой бизнес байдаг. Тодруулбал, жуулчныг татахын тулд өндөр зэрэглэлийн үйлчилгээтэй зочид буудлуудтай байх хэрэгтэй байна. Жуулчдад сайн тээврийн хэрэгслээр үйлчлэх учиртай. Түүнчлэн олон улсын нислэгүүд үйлдэж чаддаг байх хэрэгтэй. Дээрээс нь хот дотроо бол такси, хөдөөд жуулчдад үйлчилгээ үзүүлэх тээврийн хэрэгслүүдийн аюулгүй, бүрэн бүтэн байдал, жолооч нарын найрсаг харилцаа гээд олон юм байдаг.

Мөн хөтчүүдийн хэлний мэдлэг, жуулчдад тайлбар сайн хийдэг байх, аюулгүй байдлыг нь хангах чадвар зэрэг зүйлс бий. Компаниуд ч яг ямар аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг санал болгож байгаа нь тодорхой байх хэрэгтэй. Хөдөөгийн кэмпүүд наад зах нь боловсон ариун цэврийн өрөөтэй байх ёстой. Дээр дурдсан асуудлуудаар салбар бүрт тодорхой ажлууд хийгдээд явж байна.

–Дотоодын аялал жуучлал нэлээд сэргэх хандлагатай болчихлоо?

-Дотоодын аялал жуулчлал эрс сэргээд эхэлсэн. Хэдийгээр сэргэсэн боловч дотоодын аялал жуулчлалаа статистикийн тоогоор бүртгэж чаддаггүй. Захиалга авч чаддаггүй, аяллын маршрутаа зарлаж сураагүй зэрэг алдаа бий. Үүнээс болоод магадгүй ганцхан Хөвсгөл аймаг руу хоорондоо ярилцалгүй бүгдээрээ сайн зам тавигдсан гэнэ лээ гээд гарчихад замдаа гацчихаж байна шүү дээ. Хүмүүс машин тэргээ эвдэж, замын осол гарч, иргэд амь нас эрүүл мэндээрээ хохирсон, орон нутгийн үйлчилгээ хамгийн муу зэрэгтээ хүрсэн явдал бий. Очсон хүмүүс ч нуурын эрэгт, модны хаяанд гурван чулуу тулж, жаахан хоол хийж идчихээд яг хэрэг дээрээ орчноо баахан бохирдуулчихаад ирж байгаа шүү дээ. Эзэн байхгүй хэдэн тонн хог хаячихаад л ирж байгаа. Ингэхээр дотоодын аялал жуулчлалын маршрутаа зарладаг, захиалга авдаг байсансан бол үүнээс хамаагүй илүү үр дүн авчрах байсан.

–Усны бодлого дээр нэлээд ажил хийж байгаа юм билээ. Энэ талаар?

-Бид байгаль орчны талаар давын өмнө усны бодлогодоо нэлээд юм хийж байна. Усны тарифын бодлогодоо өөрчлөлт оруулахаар ажиллаж байгаа. Мөн говийн гүний усны нөөцөө хянадаг тэр систем рүү шилжиж орлоо. Бид яаман дээрээ нийт 119 цэгийн гүний усныхаа нөөцийн мэдээллийг авдаг болсон. Энэ бол том дэвшил. Улаанбаатар хотын гүний худгууд дээр усны тоолуур тавих, нийслэл орчмын гүний усны нөөцийн менежментээ бүрэн хийж чаддаг байх чиглэлээр “К water” гээд Солонгосын усны нөөцийн газартай санамж бичиг байгуулан ажиллаж байгаа. Одоо Солонгосын төлөөлөгчид ирчихсэн байна. Энэ долоо хоногт ажлын хэсэг гараад тэдэнтэй хамтран Улаанбаатар орчимд байгаа гүний усны цооногуудын тооллого хийх зэргээр олон ажил хийнэ.

Мөн ойг эдийн засгийн нүдээр харъя гээд Монгол Улс анх удаагаа ойн зорилтот тооллого хийлээ. Ойд байгаа бүх ургамлын төрөл болон ойг нарийвчлан тоолсон. Ойг эдийн засгийн нүдээр хараад ойг цэвэрлэх, ойн зураас татах, босоо хатсан мод болон унанги модоо цэвэрлэх замаар ажлын байр бий болгоно. Мод модон материалын бэлдэц хийдэг энэ чиглэл рүү нэлээд ажил зохион байгуулж эхэлж байна. Хавраас энэ ажил нэлээд идэвхжинэ. Түүнчлэн бид усны сав газруудын захиргаадын байршлуудыг оновчтой тогтоох, хүн хүч ажлын чиг үүргийг оновчтой болгох чиглэл рүү нэлээд ажил хийсэн. Манай тусгай хамгаалалттай нутгийн захиргаадын хүрээнд “TFW” гээд Германы банкны санхүүжилтээр томоохон төсөл эхлээд явж байна. Энэ сарын 22 гэхэд бид эхний төслүүдээ авч эхлэх гэж байна. Энэ хавартаа ажлууд эхэлнэ. Нэлээд том үнийн дүнтэй төсөл байгаа. Үүгээр бид биологийн олон янз байдлыг авч үлдэх, тусгай хамгаалалттай газар нутагт амьдардаг иргэдийн биологийн олон янз байдлаа авч үлдэх чиглэлд оролцдог оролцоог нэмэгдүүлэх, иргэдийн амьжиргааг дээшлүүлэх гээд их өргөн хүрээтэй төсөл хэрэгжих юм.

–Туул голыг түшиглэж усан сан байгуулна гээд байгаа. Энэ ажил ямар шатанд яваа бол?

-“Туул гол ус усан цогцолбор” гээд Тэрэлж орчимд усан сан байгуулах ажлын ТЭЗҮ одоо ид хийгдээд явж байна. Бид Мянганы сорилтын сангийн хоёрдугаар компакт гэрээнээс санхүүжилтийг босгоно гэсэн төлөвлөгөөтэй байгаа. Энэ талаар би АНУ-аас манай улсад суугаа Элчин сайдтай уулзаж албан ёсоор хэлсэн. Ерөнхий сайдтай ч уулзаж бид энэ чиглэлээр ажил хэргийн хувьд тохиролцоод ерөнхий бодлогоо гаргачихсан байгаа. Яг ямар бүтээн байгуулалт болох вэ гэхээр юун түрүүнд Тэрэлж орчимд Туул гол дээр том усан сан хийнэ. Мөн усан сангаа эрчим хүчний чиглэлээр ашиглаж бага оврын усан цахилгаан станц барих юм. Усан сан байгуулснаар орчны агаар, уур амьсгалыг ихээр зөөллөнө. Агаарын чийгшил нэлээд нэмэгдэнэ гэсэн тооцоо бий. Үүгээрээ бас агаарын бохирдлыг бууруулах нэг томоохон түлхэц болно гэж харж байгаа. Мөн Улаанбаатар хотынхоо гадаргуугийн усны балансыг сайжруулж усны нөөцөө нэмэгдүүлэхэд усан сан чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Энэ чиглэлийн ажил хийгдэж байгаа.

–Туул голын усан сан нэлээд өндөр төсвөөр хийгдэх том бүтээн байгуулалт болно. Манайд ер нь хэр ач холбогдолтой юм бол?

-Ач холбогдолтой. Тэр талаар хэлэх үг байхгүй. Дэлхийн томоохон бүх хотууд гол түшиглэж түүнийгээ ашиглаж усан сан бий болгосон байдаг. Эдийн засаг, нийгмийн утгаараа ч ач холбогдол ихтэй. Дэлхий даяар сэргээгдэх эрчим хүч ашиглах чиглэл рүү явж байна. Тиймээс усан цахилгаан станц хэрэгтэй. Мөн усан цахилгаан станц барих явцад байгуулсан усан сан нь өөрөө гадаргуугийн усны нөөцөө барих болоод эко системийн хувьд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Орчны агаарын чийгшлийг нэмэгдүүлэх сайн тал бий болгох юм.

–Төсвийн хувьд ямар вэ?

-Одоо ТЭЗҮ боловсрогдоод сүүлийн шатандаа орж байна. Би тодорхой тоо хэлээд хэрэггүй байх гэж бодож байна. Учир нь гадны санхүүжилттэй төсөл учраас сайд нь урьдчилаад тоо хэлэх нь зохимжгүй. ТЭЗҮ-г эцэслэсний дараа тодорхой өртгийг нь хэлье.

–Бүтээн байгуулалт нь хэзээнээс эхлэх бол?

-Бүтээн байгуулалтын хувьд том төсөл учраас цаасан дээр нэлээд хугацаа авна. Санхүүжилтээ босгох, хоёр талын гэрээ хэлцэлд бэлтгэхтэй холбоотой асуудлуудыг энэ жилийн эхний хагаст багтаахаар ажлаа шахаад явж байна.

–Хог хаягдлын менежментийн талаар их ярьдаг болсон. Энэ талаар танай яам хэр анхаарч байгаа вэ?

-Хогийг мөн эдийн засаг гэсэн нүдээр харъя гэж байгаа. Энэ үүднээс хогийг дахин боловсруулах чиглэл рүү нэлээд томоохон алхмууд хийж эхэлж байна. Бид Австрийн нэг компанитай концессын гэрээ байгуулсан. Энэ хавар ажил нь эхэлнэ. Хог хаягдлаас эрчим хүч гаргаж авах бага оврын эрчим хүчний станц барина. Мөн хогийг ангилдаг болгох, хогийг тоолох, хогийн журнал хөтөлдөг болох гээд шинэ зүйлүүд орж ирж байгаа.

–Солонгостой хамтарсан хог боловсруулах ганц нэг үйлдвэр барьж байсан. Гэвч төдийлөн нүдэнд үзэгдэх үр дүн гараагүй шүү дээ?

-Энэ ажил дээр тооцоо судалгаа нарийвчлан хийсэн. Гардан хэрэгжүүлэх компани нь ажлын туршлага ихтэй. Тийм болохоор амжилттай хэрэгжинэ гэж найдаж байна.

–Зарим газрыг тусгай хамгаалалтад авахаар зэхэж байгаа гэсэн?

-Бид дөрвөн газрыг шинээр улсын тусгай хамгаалалтад авъя. Мөн дөрвөн газрын улсын тусгай хамгаалалттай хэсгийг өргөтгөл хийе гэсэн чиглэл бариад ажиллаж байгаа. Засгийн газрын хуралдаанаар энэ сарын сүүлээр оруулахаар бэлтгэж байна.

Ж.БАЯРСАЙХАН

Өвлийн морин уралдааныг хориглоё гэж манай “Өдрийн сонин” сүүлийн 25 жил тэмцэж байна. Эхэндээ биднийг дэмждэггүй, буруутгадаг, шүүмжилдэг нь дийлэнх байв. Монгол ёс заншлаа уландаа гишгэгсэд гэж хараадаг. Хужаа хүн хуузын эрлийз гэх мэтийн элдэв доромж үг чулуудаж, ад үздэг байлаа. Харин сүүлийн арван жил манай тэмцэл төрийн бус байгууллага, олон түмний дэмжлэгийг авдаг боллоо. Өвлийн морин уралдааныг хориглоё, хүүхдийн эрхийг хамгаалъя гэсний төлөө зүхэж, харааж, элдвээр хэлж зүрхлэх хүн орчин үед алга болсон байна. Энэ нь цаг үе өөрчлөгдсөнийг, ард түмэн асуудлыг ойлгодог, төр засаг нь мэдэрдэг болсны илрэл юм. Жишээ нь өнгөрсөн 2013 онд Засгийн газраас өвлийн морин уралдааныг хориглох шийдвэр гаргаж байсныг санаж байна.

Гэхдээ өвөл морь уралдсан хэвээрээ байгаа нь асуудал. Уяачид, морь сонирхдог, морьд хайртай гэж өөрсдийгөө эрхлүүлэх дуртай баячууд юунд ч захирагдсангүй. Чөмөг царцаам тэсгим хүйтэнд нүүрэндээ үстэй адгуус уралдуулж зугаагаа гаргахдаа хүүхдийн эрхийг зөрчсөөр байна. Морьд уралдуулж хийморио сэргээх нь тэдэнд юу юунаас эрхэм гэнэ. Адгуус хурдлуулж бай шагналын их багыг хэмжиж, баярхаж суух нь хамгаас чухал юм байна. Хүүхдийн эрүүл мэнд, амь нас бол тэдэнд юу ч биш бололтой. Тийм учраас тэд сар шинийн баяраар далимдуулж морь уралдуулдаг. Амихандаа өвөл дуусангуут хаврын эхэн сард морь уралдуулж жудагтай загнаж байгаа царай нь. Гэвч манай сар шинийн баяр ихэвчлэн нэг, хоёрдугаар сард болдог.

Билгийн тооллоороо бол бидэнд хавар ирлээ гэдэг дохиог өгдөг нь үнэн. Гэхдээ тэр үед газар гэсч, халтиргаа гулгаа арилж, хүмүүс дан цамцтай гүймээр урин цаг ирсэн байдаг билүү гэвэл үгүй. Дүн хүйтэн өвлийн жавар тачигнаж, ид дагжруулдаг цаг. Ийм л үед хавар ирлээ гэж хөөрцөглөөд хурдан морины нуруун дээр хуруун чинээ хүүхдүүдийг хүлж тавиад ташуурддаг харгис хүмүүс.

Хөлдүү газар давхиж байгаа адгуус халтирна. Унаж яваа хүүхдээ унагаана, гэмтээнэ, гишгэнэ. Морины нуруун дээр баглуулсан нялх хүүхдүүд хүйтэн жавар залгиж, хацраа хайрч, гар хуруугаа хөлдөөнө. Эсвэл урд давхиа морины туучсан шавар ард яваа хүүхдийг нүүр нүдгүй “ороолгоно”. Шороотой цасанд нүдүүлж нүдүүлж барианд орсон хүүхдүүдийн нүүр царай танигдахын аргагүй шавар шавхай болсон байдгийг бид цөм мэднэ. Хамраас нь цус гарах, нүүрээ шалбалах зэрэг нь гэмтэлд тооцогддоггүй биз. Ер нь яаж ч бодсон алгын чинээ хүүхдэд ахадсан, санаанд багтамгүй хүнд хөдөлмөр гэж энэ. Наймхан настай балчир хүүхдийг хэл мэдэхгүй адгуусны нуруун дээр хүлж явуулчихаад эцэг, эх нь юу бодож хоцордог бол гэхээс гол зурмаар.

Мориноос унаж амиа алдсан хүүхдүүдийн тухай ярих ч юм биш. Хэдэн зуугаараа тоологдоно. Тэгж тархи нь цөмөрсөн гэнэ, ингэж элэг нь бяцарсан байна гэх мэтийн зүрх зүсэм яриа хүмүүсийн амнаас ам дамжин сонсогдоно. Эрэмдэг зэрэмдэг болж, эрүүл мэндээрээ хохирсон хүүхдүүд ч олон. Тал дундуур туучаад гарах адуун сүрэг дунд ойччихоод босч чадахгүй байсаар машинд дайруулж хорвоог орхисон бяцхан хүүгийн тухай ч шуугиж л байлаа. Энэ мэтээр яриад байвал хар дарсан зүүд шиг аймшигтай жишээ олон.

Харин морь уралдуулж таашаал авагчид даанч тоосон шинж үзүүлэхгүй. Энэ бол монгол ёс заншил, эртнээс уламжилсан өв соёл гэж хээвнэг хэлнэ. Бид ч морин дэл дээр өссөн. Хурдан морь унаж байгаа нь монгол хүүхэд болж төрсний бахархал гэх ухааны юм ярьж, өрөөлийг дэвэргэж, өөрсдийгөө хамгаална. Хүүхдээр морь унууллаа гэж зэмлэгсдийг морь мэдэхгүй монголоор нь дуудна. Хурдан морь унахын сайхныг та нар яаж мэдэх юм гэж загнах шахна. Өөрсдөө хээгүй, гүндүүгүй монголоороо үлдсэнээ шагшина. Тэрний морь тэнд түрүүллээ, тэдэн айраг авлаа, тийм бай шагнал хүртлээ, дэнж хотойтол сайхан наадлаа. Аймаг, улсын цол хэргэм авлаа гэдгээрээ сайрхахаас биш тэдэн хүүхэд бэртлээ. Ингэж хүүхдийн эрх зөрчлөө гэж ам ангайхгүй. Хурдан хүлэг хаа нэгтээ байна гэж дуулбал нутаг харгалзахгүй хайж, үнэ харамлахгүй шилж сонгоно. Найр наадмын цаг хүлээж тэсэхгүй бол өвөл ч хамаагүй морио уралдуулж, хүүхэд, мал зовоодог болжээ.

Нийгмээрээ ярьж, хэлж, төр засгийг шахаж шаардахаас нааш адгуус уралдуулан цэнгэлддэг баячууд хэзээ ч хүүхдийн эрхийг бодохгүй нь эндээс ойлгомжтой байна. Тиймээс өвлийн уралдааныг хориглох, бага насны хүүхдээр морь унуулахгүй байх талаар дорвитой өөрчлөлт хийе. Хурдан морины унаач хүүхдийн насны хязгаарыг нэмэх тухай байнга л ярьдаг. Гэлээ гээд ямар ч дорвитой өөрчлөлт гарсангүй. Хүүхдүүд морь унасан хэвээрээ байна. Тэгвэл хүүхдийг 16 нас хүрэхээр нь хурдан морь унуулдаг болгох шийдвэр гаргаж, ямар дүрэм, журам байдаг юм түүнд нь оруулъя. Бие жижигтэй том хүнээр хурдан морь унуулдаг болох дүрэм гаргая. Морин уралдаан зохион байгуулж ирсэн дэлхий дахины жишиг ийм л байдаг. Эхийнхээ өврөөс ч гараагүй шахам нялх үрээ адгуусны нуруун дээр тавиад явуулчихдаг бөх зүрхтэй ард түмэн дэлхий дээр манайхаас өөр хаана ч үгүй.

Дээрээс нь морин уралдааны замын уртыг наашлуулъя. Одоо бол манайхан нэг өртөө гаруй газар хурдан морио давхиулж байна. Ийм урт замд үхэн хатан давхисан морь барианд орохдоо шогшоод, зарим нь бахардаад унахаас өөр яах юм. Ингэж барианд орсон адуу, хүүхэд хоёрын аль алиныг өрөвдөхгүй, хамрын самсаа шархирахгүй байхын аргагүй. Энэ талаар Монголын хүүхдийн төлөө байгууллагууд олигтойхон тайлбар, таниулга хийж, гадны байгууллагуудад сурталчилмаар байна. Гэвч ийм хэмжээнд хүрч ажиллаж чадахгүй байгаагийн баталгаа нь өнөөдрийг хүртэл хүүхдүүд хурдан морь унасаар л байна.

Тэр дундаа ядуу айлын хүүхдүүд хурдан морь унадаг. Алдар цуутай уяачид, баячууд хүүхдээ морь унуулах нь байтугай Монголд ч ойртуулахаа байсан. Монгол шиг утаа, униартай, соёлгүй, бүдүүлэг, хөгжилгүй газар алга гэж үздэг учраас тэр. Хүүхдээ боловсролтой, соёлтой болгоё гэвэл гадаадад сурга гэдэг ганцхан бодолтой. Тийм учраас тэдний хүүхдүүд морь унах нь битгий хэл Монголоос дайжин зугтаж байна. Оронд нь бид мэтийн энгийн ардын хүүхдүүд амь өрссөн “дайнд” хатаагдаж, адгуусны нуруун дээр халуун хүйтэн аль ч улиралд гагнаастай мэт давхиж, амьтан хүнийг зугаацуулах үүргийг гүйцэтгэж явна.

Мөнгөтэй нь мөнгөгүйгээ тав, арван цаасаар аргалж, нялх үрсийнх нь нүдийг хуурч, наадам цэнгэлдээ ашиглаж байна. Гэтэл үүнийг нь дэлхийн соёлт ертөнцөд хүүхдийн тэвчишгүй хөдөлмөрт тооцчихсон байгаа. Хүний эрхийн үндэсний комисс ийм дүгнэлт хийчихсэн байдаг. Мэдээж алгын чинээ хүүхэд адгуус амьтны нуруун дээр хүлэгдээд нэг өртөө газар давхиж, барианд түрүүлэхийн тулд баруун солгойгүй ташуурдаж, гар хөлөө хөлдөөнө гэдэг байж боломгүй, тэвчишгүй хөдөлмөр гэдэг нь ойлгомжтой. Үүнийг таслан зогсооё. Насанд хүрээгүй хүүхдийг морь унуулж, малд ганцааранг нь явуулахыг хориглосон хатуу заалтыг Эрүүгийн хуульд оруулъя. Хориглосоор байтал зөрчөөд байвал эрүүгийн хэрэг үүсгэж, ял үүрүүлдэг байя. Ингэхээс нааш хүүхдээр хурдан морь унуулдаг байдлаа зогсохгүй юм байна.