Month: January 2016

УИХ–ын гишүүн, Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга С.Баярцогттой Үндсэн хуулийн өдрийн хүрээнд ярилцлаа. Тэрбээр 23 насандаа АИХ–ын депутат болж 24 насандаа ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг батлалцаж байсан. Өнөөдөр шинэ Үндсэн хуулийн 24 жилийн ой тохиож байна. Түүнээс 24 асуултад хариулт авснаа хүргэе.

–Ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг баталж байхдаа хэдэн настай байсан бэ?

-24-тэй байсан.

–Одоо та хэдэн настай вэ?

-48 хүрч байна. Ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг 24 настайдаа батлалцсанаас хойш 24 жил өнгөрчээ.

–АИХ–ын депутатад нэр дэвшихдээ хаанаас өрсөлдөж байв?

-АИХ-ын депутатуудаар сонгоход намуудаас нэр дэвшүүлдэггүй, байгууллага нэр дэвшүүлдэг байсан. Тухайн үед би Монголын Хувьсгалт Залуучуудын эвлэл гээд 240 мянган гишүүнтэй байгууллагын дэд даргын албан тушаалтай байлаа. Би хотод амьдардаг байсан ч намайг Сэлэнгэ аймгийн МХЗЭ-ээс аймгийн төв Сүхбаатар суманд буюу 288 дугаар тойрогт нэр дэвшүүлсэн.

–Өдгөөгөөс яг 24 жилийн өмнөх энэ өдөр та Үндсэн хуулийг батлалцаж байлаа. Тэр өдрийг эргэн дурсахгүй юу?

-1992 оны нэгдүгээр сарын 13-ны өдрийн сэтгэгдэл гэвэл их л баяртай байсан. Тэр үед ардчилсан улс болно гэдэг урт хугацааны процесс гэж бодож байсангүй. Үндсэн хуулиа баталчихад л ардчилсан улс болчихно гэсэн ойлголттой явсан. Харин Үндсэн хуулиа баталсны дараа Б.Чимид гуай дээр гүйж очоод “Манай улс ардчилсан улс болчихлоо шүү дээ” гэж баярласан сэтгэлээ хуваалцахад надад нэг зүйлийг хэлсэн юм.

–Б.Чимид гуай танд юу гэж хэлсэн юм бэ?

-“Манайх ардчилсан улс болтол 4-5 сонгуулийн нүүр үзнэ. Үүнийг би үзэхгүй байх. Харин чи үзэх байх” гэсэн. Түүнээс хойш зургаан сонгууль өнгөрсөн байна. Амжилтад хүрсэн зүйл байгаа ч илүү амжилтад хүрэх боломжуудаа ашиглаж чадаагүй.

–УИХ–ын гишүүний нас 25-аас эхэлдэг. Гэтэл та 24-тэйдээ нэр дэвших гээд танд зориулан нэр дэвшигчийн насны доод хязгаарыг 25 гэж тогтоосон гэдэг юм билээ?

-Тийм ээ. Яагаад гэвэл Үндсэн хууль баталж байхад би 24-тэй байсан. Би гуравдугаар сард төрсөн учраас зургадугаар сард сонгууль болоход би 25 хүрчих байсан юм. Манайхан насыг 30 байхаар хийе гэж байлаа. Тэгээд “Энийг бүлтэлзүүлсээр байгаад сонгуульд оролцуулахгүй байх юм уу” гээд 25 болгож байсан тийм нэг түүх бий.

–Та УБХ дотроо хэнтэй илүү ойр дотно нөхөрлөж явсан бэ?

-Би П.Улаанхүү, Баабар хоёртой ойр байсан.

–УБХ–ын гишүүн С.Баярцогтыг хоёр удаа цэрэгт татсан гэдэг байх аа?

-Би УБХ-д байхдаа хоёр удаа цэрэгт татагдаж байсан. Үүнийг нь зохицуулсан хууль байхгүй байлаа. Намайг бүр бунхны цэрэг бол гэж байсан юм.

–Бунхны цэрэг гэдэг нь?

-Төрийн ордны урд бунхан байсан юм. Манай Улсын бага хурлын гишүүд “Чи цэрэгт татагдчих. Бунхны хажууд зогсож байгаад үг хэлмээр байвал гүйж орж ирээд үгээ хэлчихээд тэндээ очоод зогсож байхгүй юу” гэж хүртэл хэлж байсан шүү.

–Та нам бус байхдаа Нагаржунайн нам гээд МАХН–аас нэр дэвшээгүй гэдэг бил үү?

-Би 1992 онд нэр дэвшихдээ нам бус байв. Намайг тухайн үед МАХН, Ардчилсан нам аль аль нь нэр дэвшээч гэсэн юм. 1992 онд МАХН-ын Удирдах зөвлөл намайг дуудаад “Манай намын нэр дээр дэвш” гэсэн. Талийгаач С.Зориг манай сургуулийн хүүхэд байсан тул “Манай намаас дэвш” гэж байлаа. Би МАХН дээр очоод “Би танай намаас дэвшихгүй” гэсэн. Тэр үед төв ёсны үзэлтэй нам гээд Нагаржунайн нам гэдэг байсан юм.

–МАХН–ыг уу?

-МАХН чинь төв ёсны үзэлтэй байж байгаад Нагаржунайн нам болсон. Би залуу байсан болохоор төв үзэлтэй Нагаржунайн нам гэж яриад явж чадахгүй байсан. МАХН, АН-ын саналыг хүлээж авалгүй итгэл үнэмшил арай ойр юм гээд Социал демократ намыг сонгосон. Хөдөө очоод Социал демократ нам гээд ярихаар хэн ч ойлгодоггүй байлаа.

-1992 оны сонгуульд нэр дэвшээд яасан юм?

-Манай Сэлэнгээс гурван гишүүн гарах ёстой байсан юм. Би дөрвөөр гарч ирээд чадаагүй. Унасныгаа ч зөв зүйл болсон гэж боддог. Тэр хугацаанд би МУИС-д сурч, Германд очиж худалдааны академи төгссөн.

–Үндсэн хуулийг батлахад 70 гаруй хоног зарцуулсан. Удаан хуралдсан байгаа юм шүү?

-Үнэнийг хэлэхэд АИХ-ын хоёрдугаар чуулган эхлэхэд үсрээд л 14 хоног хуралдаад баталчихна гэж бодож байлаа. Гэтэл 76 хоног хуралдсан. Эцэс төгсгөлгүй процесс яваад эхлэхээр “Үндсэн хуулиа баталж чадах юм уу” гэх сэтгэгдэл төрдөг юм билээ.

–Үндсэн хууль батлалцаж байсан хүмүүсийн талаарх таны бодол?

-Улс орны өнцөг булан бүрт ажиллаж, амьдарч байгаа АИХ-ын депутатууд, Улсын бага хурлын гишүүдийг Их дээд сургуулиуд уриад Үндсэн хууль баталсан нэгдүгээр сарын 13-ны өдөр залуучуудын дунд яриа хийлгэдэг байвал зөв байх. Тэр үеийн уур амьсгал ямар байсныг одоогийн залуучууд тэр бүр мэддэггүй. 1990-1992 он гэхээр хоёр жил гээд урт хугацаа мэт санагдавч 1992 нэгдүгээр сарын 13-ны өдөр Үндсэн хуулийг баталсан. 1990 оны долдугаар сард АИХ-ын сонгууль болсон. Үндсэндээ 17 сарын дотор бүх зүйлээ хийсэн.

–Хоёр нийгэм солигдоод ороо бусгаа байсан цаг. Хүмүүсийн сэтгэхүй Үндсэн хууль батлахад бэлэн байсан уу?

-АИХ-ын депутатууд, УБХ-ын гишүүд өөрсдийн үндсэн үүргээ маш сайн ойлгож байсан. АИХ, УБХ-ынхан маань таван жилээр сонгогдсон ч Үндсэн хуулиа баталчихаад зургадугаар сард УИХ-ын сонгууль явуулъя гэж шийдэж байсан. Өөрсдийнхөө бүрэн эрхийн хугацааг таван жил байсныг хоёр жил болгон хязгаарлаад шинэ Үндсэн хууль дээр суурилсан сонгууль явуулах нь зүйтэй гэж үзсэн. Ингээд бодохоор УБХ-ын гишүүдийг идеалист хүмүүс байжээ гэж боддог. Тухайн үед МАХН-ынх, ардчилсан хүчнийх гэж хуваалгүйгээр “Бид л энэ улсыг ардчилсан улс болгоно” гэж бодож байсан. Мэдээж зөрчилтэй хурал хаяж явах зүйл байсан ч бүгдээрээ Монголд ардчиллыг бий болгож байна гэсэн сэтгэлээр хандсан.

–Үндсэн хуулийг батлахад гол үүрэгтэй оролцсон хүмүүс нь хэн хэн байв?

-429 депутатдаа Үндсэн хуулийг зөв тайлбарлах үүргийг гүйцэтгэж байсан Б.Чимид, Г.Очирбат, Б.Даш-Ёндон, С.Зориг, Э.Бат-Үүл, Ц.Элбэгдорж гээд гол хүмүүсээ дурсах ёстой. Үндсэн хууль гэдэг чинь маш олон хүний хамтын бүтээл. Түүхийн нэг харамсалтай нь ялсан хүмүүсээр түүх бичигдээд байдаг юм. Түүх бодитой байх ёстой. Энэ өдрийг эргэн дурсахаар Үндсэн хууль баталсан чухал өдрийг цөөхөн депутатын хүрээнд тэмдэглэдэг баяр шиг болгоод байна. Миний хувьд орон даяар Үндсэн хуулиа сурталчилдаг өдөр болоосой гэж боддог.

–ЗХУ–ын нийгэм, улс төрийн нөлөөлөл манайд Үндсэн хуулиа өөрчлөхөд хэр нөлөөлсөн юм бэ?

-ЗХУ-д хийгдэж байсан өөрчлөлт шинэчлэлт хамгийн их нөлөөтэй байсан. 1985 оны дөрөвдүгээр сард престройка эхэлсэн. Намайг Моксвагийн Их сургуулийн нэгдүгээр курсээ төгсөж байхад эхэлж байлаа. Энэ престройка 1989 он хүртэл яваад 1989 онд ЗХУ-д анх удаа хагас чөлөөт сонгууль болсон. Сахаров, Ельцин гээд энэ хүмүүс хамгийн анх тойргоос гарсан депутатууд. Би 1989 оны наймдугаар сард сургуулиа төгсөөд Монголд ирсэн. Харин 1989 оны арванхоёрдугаар сарын 10-нд МоАХ байгуулагдсанаар албан ёсоор манайд ардчилсан хөдөлгөөн эхэлсэн. Энэ үйл явц чинь Монголд 4-5 жил бэлтгэгдчихсэн байлаа.

–Ардчилсан хөдөлгөөн үүссэнээр эрх чөлөөний салхи сэвэлзэж эхэлсэн цаг мэдээж 1989 оны сүүл 1990 оны эхэн үе. Эрх чөлөөний талаарх таны бодол?

-Монголчуудын цусанд нь эрх чөлөө гэдэг зүйл байдаг гэж боддог. Бусдаас хамааралгүй амьдраад сурчихсан учраас биеэ даагаад явчихдаг. Монголчууд боломжийг маш сайн ашиглаж чаддаг ард түмэн. Энэ нь нүүдэлчдийн соёл дээр суурилсан зүйл. Түүгээрээ ч бахархдаг.

Тухайн цаг үед монголчуудын хувьд ЗХУ-аас жинхэнэ утгаараа тусгаарлаж бие даасан улсаа байгуулах хүсэл эрмэлзэл байсан. Тэр үед хамгийн их мэдрэгдэж байсан зүйл гэвэл социалист системд бүхэлдээ орж байгаа өөрчлөлт байлаа. Социализмын үеийн эдийн засаг бүхэлдээ маш өндөр өсөлттэй байж байгаад уналтын үе нь 1980-аад оны сүүл үе болж таарсан. Өөрөөр хэлбэл монголчууд эрхэм дээд эрмэлзэл дээрээ хүртэл эргэлзсэн цаг үе байлаа. Шинэчлэлийн хөрс нь бүхэлдээ маш томоор бүрдсэнийг монголчууд маш сайн ашигласан. Тэгснээрээ эдийн засаг, улс төрийн өөрчлөлт шинэчлэлтээ цуг хийж чадсан юм. Энэ бол хамгийн сайн боломж байсан.

–Ямар эдийн засгаар явах вэ гэдэг нь өөрөө маргааны гол сэдэв болж байсан гэдэг?

-Бид процессоо маш сайн ойлгох хэрэгтэй. УБХ чинь 1990 оны есдүгээр сард байгуулагдсан юм. Үүний өмнө буюу тавдугаар сард нь 1960 оны Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт хийсэн. “МАХН нийгмийн удирдан чиглүүлэгч” гэдэг үгийг авч, олон намын тогтолцоогоор сонгууль явуулна гэдгээ баталчихсан, парламент нь дээд, доод танхимтай, өмчийн хэлбэрийг ижил тэгш хэмжээнд аваачна гэдгийг тунхаглачихсан учраас Үндсэн хуулийн хажуугаар Хөдөлмөрийн хууль, Өмч хувьчлалын хууль гээд реформын шинжтэй хуулиудаа давхар батлаад явсан. Энэ нь маш хүчтэй эргэлдэж байсан процессыг эхлүүлсэн. Дунд нь алдаа оноо бий ч зах зээлийн эдийн засагт эргэлт буцалтгүй оръё, хувийн өмч гэдгийг хүлээн зөвшөөрье, шашны эрх чөлөөг олгоё гэсэн юм. Залууст энэ талаар ярихаар “Ямар сонин юм бэ. Цаанаасаа өгөгдчихсөн шүү дээ” гэж магадгүй. Өдөр бүхэн эсэргүүцэлтэй тулгарч, өдөр бүр л нээлт хийж байсан юм. Тиймээс энэ өөрчлөлт шинэчлэлтийг хийсэн хүмүүст Монголын ард түмэн хүндэтгэлтэй хандах учиртай.

-1989-1990 оны ардчилсан хувьсгалыг 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалтай дүйцүүлдэг. Энэ тал дээр ямар бодолтой байна вэ?

-1911 он гэдэг бол Манжийн дарлалаас гараад автономит улс байгуулж байсан үе. 1990 онд Монгол Улс НҮБ-д бүртгэлтэй бүгд найрамдах улс байсан ч гэсэн бүрэн биеэ даасан гадаад, дотоод бодлого чөлөөтэй явуулахыг тодорхойлсноороо маш том амжилт.

-1992 оны Үндсэн хууль тухайн үеийнхээ хүлээлтийг хангаж чадаж байсан байх. Энэ 24 жилийн хугацаанд нийгэмд ямар томоохон өөрчлөлт авч ирсэн юм бэ?

-Үндсэн хууль нь өөрөө тухайн улсын тогтолцоо, суурь зарчмуудыг тодорхойлсон баримт бичгээс гадна төрийн тогтолцоог тодорхойлсон баримт бичиг юм. Ямар засаглалтай улс байх вэ гэдэг зохицолдлогоог нь хангасан байдаг. Бид Үндсэн хууль батлахдаа символ зүйлс дээр нь анхаарал хандуулж ирсэн юм билээ. Тухайлбал, төрийн сүлд ямар байх вэ, төрийн далбаа ямар байх вэ гэдэг дээр маргаан олон хоног үргэлжилсэн. Сонгодог парламентын, Ерөнхийлөгчийн, холимог засаглал уу гэдгээ тодорхойлж улс төр, эдийн засгийн өөрчлөлт дээр хэдий үед нь нэмэр болоод хэдий үед нь саад болох вэ гэдэг бодлогыг тухайн үед тодорхойлж чадаагүй гэж боддог.

–Тэгээд одоо л хэлж байгаа юм уу?

-Тухайн үед яагаад хэлж чадаагүй юм бэ гэхээр нэг улстөрч хувь хүнийхээ хувьд Үндсэн хууль батлагдсанаас хойших 24 жилийн хугацаанд урт удаан хугацаанд лидерийн үүрэг гүйцэтгэсэн үү гэвэл тийм. Н.Багабанди гуай гэхэд дөрвөн жил УИХ-ын дарга, найман жил Ерөнхийлөгч гээд нийтдээ 12 жил Монгол Улсын удирдах албан тушаалыг хашсан байна. Н.Энхбаяр гуай гэхэд дөрвөн жил Ерөнхий сайд, нэг жил УИХ-ын дарга, дөрвөн жил Ерөнхийлөгч гээд есөн жил болчихсон. Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч нэг жил Ерөнхий сайд, дараа нь хоёр жил мөн Ерөнхий сайд, найман жил Ерөнхийлөгчөөр ажилласан гээд нийтдээ 11 жил лидерийн үүрэг гүйцэтгэсэн. Үүнийг харахаар нэг зүйл буруу байгаа юм. Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга, Ерөнхийлөгч гээд гурван албан тушаалыг дамжаад байгаа биз. Меркелийг хар л даа. Дөрөв дэх удаагаа сонгогдоод 10 гаруй жил Ерөнхий сайд хийж байна. Засгийн газар тогтворгүй байгаа, манай лидерүүд нэг голлох албан тушаал дээр удаан хугацаагаар ажиллахгүйгээр дамжаад байгаа нь Үндсэн хууль дотор төрийн салаа мөчир хоорондын уялдаа сул байгаатай шууд холбоотой.

–Засгийн газрын дундаж нас ч гэсэн тийм ч урт биш. Энэ ч мөн Үндсэн хуультай хамаатай байх?

-П.Жасрай, Н.Энхбаяр гуай хоёрын Засгийн газрыг хасчихвал бусад Засгийн газрын ажилласан хугацаа нь дунджаар 1.3 жил байна. Үндсэн хуулийн өөрийнх нь зарчим төр нь тогтвортой, бүтээлч байж засаглалын суурийг нь бий болгож өгөх ёстой. Үндсэн хууль нь өөрөө учир дутагдалтай болсон байна гэдгийг өнөөдөр хүн бүр хүлээн зөвшөөрч байгаа. Тиймээс Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг яриад байгаа юм.

–Үндсэн хууль үүргээ биелүүлж чадсан уу?

-Үндсэн хууль тогтвортойгоор нийгмийнхээ үйл ажиллагааг зохицуулах ёстой. Мөн зөрчлийг зохицуулах ёстой юм. Анхны Үндсэн хуулийн суурь нь тийм. Парламент гэдэг ойлголт байгаагүй. Харин төр гэдэг ойлголт байсан. Түүнийгээ л гүйцэтгэх засаглал гэж үздэг.

Аливаа улсын хөгжлийг улс төрийн тогтвортой байдал, бодлогын залгамж чанараар тодорхойлдог. Манай орны хувьд улс төрийн байдал нь тогтвортой байгаа ч бодлогын залгамж чанар нь байхгүй болчихсон. Нэг Засгийн газар 1.3 жил ажиллаад дараагийн Засгийн газар нь гарч ирээд тодрох ёстой болдог. Тэгээд л өмнөх Засгийн газраа муулдаг. Тийм болохоор 1.3 жил болоод дараагийн Засгийн газар нь өмнөхийгөө давтаад яваад байгаа юм. Энэ нь богино хугацаанд бид өндөр хөгжилтэй улс болох боломжийг хаагаад байна. Бодлогын залгамж чанар үндсэндээ байхгүй байгаа болохоор Урт хугацааны баримт бичгийн тухай хууль гээд ярьж байна. Үндсэн хуульдаа бид бодлогын залгамж чанарыг суулгаж чадаагүй. Үндсэн хууль өөрөө суурь баримт бичгийнхээ хувьд баталгаажуулах ёстой.

Гэрэл зургуудыг Ц.Мягмарсүрэн

Д.Нацагдоржийн болон МЗЭ–ийн шагналт яруу найрагч Ламжавын Мягмарсүрэнтэй уулзаж хөөрөлдлөө.

–Зохиолчдынхоо байгууллагын үүсэн байгуулагдсан өдөр их зохиолч Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналаар энгэрээ мялаалгасанд баяр хүргэе. Манай уншигчидтай сэтгэгдлээ хуваалцаач?

-Хөх мөнх тэнгэр аав минь, хөрст этүгэн эх газар минь, наран аав минь, саран ээж минь, одон гараг ахан дүүс минь, долоон бурхан, нар, ус, агаар чандмань эрдэнэ минь миний хүн болж төрсний их хувь заяа юм. Тэргүүлшгүй, эгнэшгүй, сэтгэшгүйгээс төрөл аваагүй хүн гэж энэ орчлонд нэгээхэн ч үгүй юм гэнэ лээ. Ааваас өдөөгдөөд, ээжээс бүрэлдээд хүний их хувь заяанд энэ сайхан цаг үед аж төрөөд, урлаг яруу найргийн сайханд сэтгэлээ ариусгах шиг гайхамшиг үгүй. Үүнийгээ түмэн олноороо хүлээн зөвшөөрүүлэх шиг сайхан юм гэж хаа байх билээ.

–Та “Урины шувуу” анхны түүврээсээ хойш өнөөг хүртэл жил бүхэн оюуны шандас чангарч ирсэн уран бүтээлч. Сүүлийн жилүүдэд гэхэд “Хас сар”, “Тэнгэрийн нутаг” зэрэг чансаатай бүтээлүүд туурвихдаа нэг ч шүлэг давхардуулахгүй бичсээр ирсэн онгод билигтэн. Зарим хүн “Яруу найраг бол залуу насны үйл” гэлцдэг. Тийн атал та ийм их онгод билиглүүн байдгийн нууц юундаа байна?

-Уран бүтээлч хүнд уншиж мэдэхийн их далай, туулсан аж төрөл, үүрсэн насаараа ухаажиж, мэргэжихийн гайхамшиг заяадаг. Жар хүрсэн энэхэн наснаас харахад би чин сэтгэл зүрхнээсээ аж төржээ. Маш шударга, үнэнч, харгүй аж төрөх шиг сайхан юм байдаггүй. Хүн том эрх тушаалтай болж болно, мөнгөжиж хөрөнгөжиж болно. Хамгийн гайхамшиг нь л хүний бүтээсэн туурвил юм. Их сайхан сэтгэл зүрхтэй хүний голоор улаан цус, цагаан атаа урсдаггүй. Цагаан сүү урсдаг гэж л боддог. Оюун ухаан гэдэг бол газар дэлхий, сэтгэл зүрх бол тэнгэр огторгуй. Оюун ухаан хөлдүү, залхуудуу зүйл. Энийг гэсгээж байдаг зүйл бол сэтгэл зүрх. Хүн аливааг бодож хийдэггүй, сэрж мэдэрч хийдэг.

–Тэнгэрлиг найргийн бурхан болсон сайхан багш нарынхаа тухай дурсаач?

-Миний багш Мишигийн Цэдэндорж бол Монголын яруу найргийн үзэгдэл байлаа. Өнөөдөр би нэрэмжит шагналыг нь хүртээд байгаа их Нацаг багш, Явуу найрагч, Нямдорж багш, дорнын яруу найрагч Данзангийн Нямсүрэн нар бол дээдийн дээд ямар л тэнгэрээс ирсэн нь бүү мэд, тусгай тавилттай элчин хүмүүнүүд. Цэдэндорж багш бол номоор их эрдэмжсэн, цаг үеэсээ түрүүлж төрсөн хүн. Өөрийн цаг үеэсээ илүү хойч үеийнхээ цагийг эзлээд төрчихдөг.

–Бэгзийн Явуухулан багш тань таны анхны номыг өндрөөр үнэлсэн гэдэг байх аа?

-Явуу багш “Урины шувуу” номын маань өмнө “Энэ хүүгийн авьяас эхнийхээ шүлгээс авахуулаад сүүлийн шүлгээ хүртэл улаан шугам нэвт гэрэлтэж байна” гэж урмын сайхан үгээ хэлсэн. “Хүргэн хүү” кинон дээр “Юм үзээгүй юм болохоор Дэмбэрэл их баярлаж байна лээ” гэдэг шиг багшийн үгэнд би магнай хагартлаа баярласан. “Мягмарсүрэн эмч мэргэжлийг шилэн сонгож авсан. Харин Мягмарсүрэнг сэтгэл зүрхний оройн чимэг яруу найраг гэдэг мэргэжил сонгож авчээ” гэсэн нь надад их урам хайрласан. М.Цэдэндорж багш болохоор “Миний хүү хүний түрүүнд явна гэж битгий бодоорой. Сүүлд нь явна гэж бүү гундаарай. Дунд нь яваарай” гэж захиж байсан. Цэдэндорж багш минь “Өөрийн үеийн сайхан хүмүүстэй нэгэн цаг үед нэр төртэй аж төрөх шиг гайхамшигтай зүйл үгүй. Амьд хүнд хайр хэрэгтэй, тэнгэрт одсон хүнд алдар хэрэгтэй” гэдэг хүн байсан. Ямар ч агуу ухаантай хүн байсан юм. Нямбуугийн Нямдорж багш “Мягаа миний дүү, агуу их Сартр чамайг хүлээж байна. Хүн ууланд мацсаар байгаад гарч болно. Уулнаас буух л хүнд байдаг юм шүү. Цэцгээ сайн услаарай. Чимэгээгээ сайхан хайрлаарай” гэсэн юм. Мунхаг юм чинь би тэр үедээ сайн ойлгохгүй шүү дээ. Сүүлд бодоод үзэхэд “Шүлгээ сайн бичээрэй, ханиа сольж болохгүй шүү” гэсэн үг байсан юм билээ. Энэ гурван багшдаа мөргөж залбирч, шүлэг найргийг нь биширч явах юм. Их газарч хүн бол дандаа эргэж харж явдаг юм гэнэ лээ. Түүн шиг монгол эх хэл, соёлоо эргэж харж явсан хүн л мэргэдийн газарч болдог юм байна. Хүн өөрийгөө ачих нэг хэрэг. Үзэж туулсан, үетэн чацуутнаа авч явна гэдэг том юм байдаг юм байна. Хүн сэтгэл зүрхээ дарж бас асааж явах хэрэгтэй.

–Аав чинь ер нь юу хийдэг хүн байв?

-Миний аав дөрөвдүгээр ангиа төгсөөд аймгийн сургуульд явах гэтэл өндөр эмээ маань бурхан болоод зургаан өнчин дүүтэйгээ хоцорсон юм билээ. Ээж нь гучин зургаахан насандаа бурхан болсон. Ингэж аав минь амьдралын төлөө зүтгэсэн байдаг. Өвгөн аав минь улаан бурхантсаны улмаас цоохор болсон нүүртэй Чулуун гэж хүн байсан. Сумандаа олон жил түрүүлсэн бөх хүн байж. Манай өвөөгийнх эвэр нь хөхөрсөн ямаатай, тав зургаан мянган малтай айл байсан гэдэг. Хожим хөдөлмөрийн баатар болсон Тувааннайдан гэдэг хүний уруу татсанаар аав өвөөгийн тасалж өгсөн гурав, дөрвөн мянган малыг орхин жолооч болохоор шийдсэн юм билээ. Би, миний бүсгүй дүү хоёр төрчихсөн үе. Тэр үед жолооч болно гэдэг жил зургаан сар сурдаг байж. Өвгөн аав аавыг шилдэн, адууны хомоол аманд бариад “Ламжав аа, чам шиг ардаа нүдгүй хүн жолооч болдоггүй юм” гэж байсан байдаг. Аав сумын начин цолтой хүн байсан мөртлөө аавдаа тэгж шилдүүлж байсан гээд бод доо. Би хөгшин аавтайгаа мал маллана. Бичгийн нуруу гээд зөөлөн баргилттай сайхан ууланд хүйтэнд хөмөн гуталтай, хөдсөн дээлтэй хүн болж өслөө. Тэр үед бээлий ч байхгүй. Үнэгэн сүүл ханцуйндаа хийгээд малд явна. Билүүний зөөлөн баргилтаар юм сийлэх дуртай хүүхэд байлаа. Өнөөдөр хөдөөнийхөн мотоциклиор малаа хариулж байна. Монгол хүн морьтойгоо байж байж л монголоороо үлдэнэ.

–Таны гадаад төрх европжуу шүү. Арай гадны цус хольцтой юм биш биз?

-Манай өвгөн аав холын цустай хүн байсан байж магадгүй. Миний удамд зэрэг зиндаа өндөр тайж угсаатай хүмүүс ч байсан. Бас орос, герман хэлтэй хүн ч байсан юм билээ. Миний удамд Сономын Лочин, генерал Пүрэвдорж, Санжийн Пүрэв баавай нар бүгд орно. Манай удмынхнаас хамгийн алдартай хүн бол ээжийн хамаатан Ама Бямбадорж байна. Бөхчүүд олон байдаг. Би ч бас залуудаа барилдаж, уулын спортоор хичээллэдэг байлаа.

–Хүүхэд байхад чинь юу гэж хочилдог байв?

-Намайг “Ногоон муур” гэдэг байсан. Энэ хочиндоо их дургүй байсан. Чимэгээ эгч нь яаж намайг тоосон юм бол одоо ч гайхаж л байдаг юм.

–Чимэгээ эгчид та “Болор чулуунд туссан сарны гэрэл адил” хэмээх алдарт шүлгээ уншиж өгсөөр байгаад уяраагаад аваад суучихсан юм биш үү?

-Тэр шүлэг чинь яах аргагүй миний залуу насны сэтгэл зүрх шингэсэн бүтээл л дээ. Залуучууд цээжээр их унших юм билээ.

–Та тэр шүлгээ нэг сайхан бүтэн уншаад өгөөч?

–“Болор чулуунд туссан сарны гэрэл адил үнэн болоод хуурмаг

Үзэсгэлэн гоог чинь тэнгэрт өргөн биширч

Чамтай дэр хуваан үсийг чинь илбэх хайр, хүсэлдээ уягдан

Цонхны чинь доор тамхи татан, татан холхиход

Сүүдэр минь надаас уйдаж шөнийн харанхуйд нөхцөн алдарнам.

Чиний инээд үдшийн агаараар улаалан ирж

Миний сэрэхүй бүхнийг гижигдэн эрхэлнэ.

Чиний инээдний сайханд өрөөний чинь цонх ч

Өөрийн эрхгүй баясан инээх шиг санагдана.

Чамайг элэгдэшгүй хайраараа өлгийдөн тэвэрч

Чиний инээдийг салхинаас булаан газарт хүргэлгүй

Зүрхэндээ тосон авч, сэтгэлийнхээ хөрсөнд цацлаа.

Чанад итгэлээ өвөртлөн, үдшийн гэгээг уяртал

Чамайг бодлоороо энхрийлэн дурлалыг амталлаа.

Энэхэн биений минь эснээс нэг нэгээр нь тээн

Эргэлтгүй одох цагийг үрснээ би цагаатгалаа.

Болор чулуунд туссан сарны гэрэл адил үнэн болоод хуурмаг

Үзэсгэлэн гоог чинь тэнгэрт өргөн биширч

Чамтай дэр хуваан үсийг чинь илбэх хайр, хүсэлдээ уягдан

Цонхны чинь доор тамхи татан, татан холхиход

Сүүдэр минь надаас уйдаж шөнийн харанхуйд нөхцөн алдарнам” гэсэн шүлэг л дээ. Чимэгээдээ залуудаа үүнээс ч сайхан шүлэг олныг зориулж явсан даа.

–Зураач Шүнгийн Тэнгисболд таныг “Зуун–Айлын атаман байсан” гэж байсан. Уг нь таныг харахад их л зөөлөн хүн шиг санагддаг даа?

-Аравдугаар ангиа онц төгсөөд Анагаахын сургуульд орж, цэрэгт татагдан Цог генералын хүү Геннадийгийн удирддаг О65 дугаар ангид алба хаасан юм. Хүүхэд насанд хүн бүхэн л зүггүй байдаг даа. Харин сургууль соёл, цэрэг цуухаар явахаар томоождог юм байгаа биз дээ. Эрдэм номын гэрэлт багш нарын минь ч ач гавьяа байсан байж таараа. Анагаахын дээдэд сурч байхдаа Одончимэг гэж бүсгүйд дурлалаа.

–Та одоо анхны хайраа тэгж шулуухан ярьж болж байгаа юм уу?

-Одончимэг гэж одоо Дарханд их сайхан бүсгүй байгаа. Залуу насны гэрэлт учрал сайхан л даа. Түүнээс хойш Чимэгээ эгчид нь үнэн голоосоо дурлаж, өдөр бүхэн тэмдэглэл хөтөлж, шүлгээ зориулсаар авч суусан даа. Ийм сайхан бүсгүй миний хань болно гэж залуудаа итгэж чадахгүй л явсан даа. Өнөөдөр хэдэн сайхан үрийн эжий аав болоод сайхан л амьдарч явна.

-“Гал” нэгдлийнхээ талаар дурсаач?

-Манай “Гал”-ынхан Гомбожавын Мэнд-Ооёогийнхоо хадам аав, ээж хоёрт насаараа баярлаж явах сэтгэлийн өртэй хүмүүс. Бат-Очирын Сундуй гэж сайхан яруу найрагч байлаа. Яруу найрагч Дагвадоржийн Цогт, Очирбатын Дашбалбар, Данзангийн Нямсүрэн, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Жүмпэрэлийн Саруулбуян, Үржингийн Хүрэлбаатар, Шагдарсүрэнгийн Гүрбазар, төрийн сүлдний зураач Ойдов, доктор Ядамбатын Баатар, яруу найрагч Оюунцэцэг бид “Гал” бүлгэмдээ бие биеэ сайхан ирлэж өдий зэрэгтэй болцгоосон. Шүлгийг өдөрт арав хориор нь бичдэг байлаа. Нэгнийгээ урамшуулахдаа ч урамшуулж, шүүмжлэхдээ ч зад шүүмжилнэ. Бид ийм л найзууд байсан даа.

“The Lemons” хамтлагийн соло гитарчин А.Энхтулгатай ярилцлаа.

–Танай хамтлаг дуугаа ямар төрөл жанраар туурвидаг вэ?

-Ер нь “Indefendent” рок урсгалаар уран бүтээлээ туурвидаг.

–Дууныхаа үгийг өөрсдөө бичдэг үү. Юунаас сэдэвлэж бичдэг вэ?

-Дууны үгийг манай дуучин Одноо бид хоёр бичдэг. Зүгээр л өдөр тутмын амьдралыг энгийнээр илэрхийлдэг. Аяыг нь ч бас өөрсдөө зохионо.

–Хамтлагийн анхны цомгоо хэзээ гаргаж байв?

-Анхны цомог маань 2006 онд гарсан. “Хайртай”, “Цэнхэр нүд”, “Харах дуртай”, “Элэг бөөр” гэх мэт дуунуудтай. Тэр оныхоо шилдэг цомог гээд бүх сэтгүүлд гарч байлаа. 2007 онд “Пентатоник” наадмаас гурван шагнал авч байсан. Одоо ч бас хүмүүс тэр цомгийг маань хамгийн шилдэг гэж ярьдаг юм билээ. Тэрнээс хойш гурван цомог гаргасан байна. Бүгд “Indefendent” рок урсгалаар гаргасан дуунуудтай. Сүүлийн цомог маань “Гурав” гэсэн нэртэй. Гурав дахь цомог маань учраас тэгж нэрлэсэн юм. Цомгон дээрээ гурвалжин дүрс тавихыг хүсч байсан хүслээ биелүүлсэн дээ. Их сайн болсон гэж бодож байгаа.

–Хоёр дахь болон гурав дахь цомгуудын ялгаа юу вэ?

-Хоёр дахь цомог маань задгай, хайнга дуунуудтай. Санаа нь бол өнөөгийн амьдралын нууц зүйлийг харуулах гэж зорьсон. Харин шинэ цомог маань хайрын тухай л даа. Хүмүүс хэлэхдээ арай буурьтай, суурьтай болсон гэж байсан. Амьдрал ийм байдаг гэдгийг л харуулсан. Өмнөх цомгуудаасаа өөр дуугаралтууд оруулснаараа онцлог. Үг, аялгуу нь уянгын юм шиг мөртлөө бүжиглэж болохоор хэмнэлтэй хийсэн.

–Өнгөрсөн оны аравдугаар сард хамтлагийнхаа 11 жилийн ойг тэмдэглэж тоглолт хийсэн байх аа?

-“Crocus event hall”-д “The Lemons III” цомог болон хамтлагийн 11 жилийн ойн арга хэмжээг нийлүүлж тоглолт хийсэн байгаа. Энэ цомгоо удахгүй DVD болгож гаргах төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна.

–Танай цомгууд борлуулалтаар хэр байдаг вэ?

-Борлуулалт их сайн байдаг. Зун жагсаалтаар гурав дахь цомгоороо сүүлийн хоёр сар нэгдүгээр байрт орсон. Хүмүүс энэ цомгийг маань дөрөв, таван жил хүлээсэн учраас сүүлийн цомог маань их сайн болсон. Сүүлийн цомог яагаад их хүлээгдсэн гэхээр аяа бид аль эрт зохиочихоод үгээ зохиох гэж удсан юм. Хоёр цомог гаргасны дараа бидний стиль тогтсон юм шиг санагддаг. Бид дууны үгэн дээр дуучин Одноогоо яаруулахгүй хүлээвэл сэтгэлээсээ их гоё бичдэг л дээ.

–Танай хамтлагийнхан бүгд мэргэжлийн хүмүүс үү?

-Д.Анар Хөгжим бүжгийн Үлээвэр хөгжмийн ангийг төгссөн. Би түүх угсаатан судлал, худалдаа маркетингийн менежер. Соло гитараа сонирхлоороо сурч байлаа. Одноо, Өөжгий ч бас сонирхлоороо сурсан. Би 1997 онд долдугаар ангид байхдаа нэг сар хүнээр гитар тоглохыг заалгаад л анх Нирванагийн unplugged-ийг тоглож сурсан юм. Тэрнээс хойш бэлтгэл хийж байсангүй. Би өөрийгөө Монголын муу гитарчин гэж боддог юм. Зарим дууныхаа аяыг гитарынхаа ганцхан барилтаар дараад явчих үе ч байдаг. Энэ нь сүүлдээ миний стиль болоод байна. Ер нь рок хөгжмийг мэргэжлийн хүмүүс хийдэггүй. Энгийн хүмүүс л рок хөгжимд орсон байдаг. Сонгодог мэргэжлийн хүмүүс дүрэмд баригдаад өөрийгөө өөрчилж чаддаггүй юм.

–Та хамтлагтаа уран бүтээл хийхээс гадна мэргэжлээрээ ажилладаг гэсэн байх аа?

-“Gandan life house”-ийн маркетингийн менежер хийдэг.

–Танай хамтлагийн “Цэнхэр нүд”, “Мэлхий гүнж” гэсэн дуунууд хэрхэн бүтсэн бэ. The Lemons гэхээр эдгээр дуунууд сэтгэлд буудаг?

-“Мэлхий гүнж”-ийн аяыг Д.Анар хийсэн. Хоолойны аяыг Одноо. Үгийг нь манай найз Одноотой хамтарч бичсэн. “Мэлхий гүнж” бол манай хамтлагийн стиль шингэсэн анхны дуу. Тухайн үед дэлхийд моодонд орж байсан стиль л дээ. “Цэнхэр нүд” дууны үгийг “Гоодаль” сэтгүүлийн Энх-Амгалан эгч бичиж, аяыг бид өөрсдөө зохиож байлаа.

–Хүмүүс ямар дууг чинь илүү сонирхдог вэ?

-Клиптэй дуу хүнд их хүрдэг юм шиг байна лээ. Хараад байхад “Хүсэл” гээд дууг youtube дээр хамгийн их үзсэн байсан. Тэр дуунд рок сонсдоггүй хүн ч дуртай юм шиг санагддаг. Электро парти, рок тоглолт дээр очоод дуулсан ч мэдэж байдаг. Метал рокууд дээр очоод дуулсан ч бүгд дагаад дуулах жишээтэй байдаг шүү. Хуучны дуунуудаас гэвэл “Мэлхий гүнж”, “Цаг агаар”, “Хайртай” гэх дуунуудыг хүмүүс илүү сонсдог юм билээ. Хамгийн сүүлд харж байхад манай “Сүүлийн уянга” дуу маань онлайнаар хамгийн их татаж сонссон дуугаар шалгарсан харагдсан.

–Танай хамтлагийг анх хүмүүс яаж хүлээж авч байсан бэ?

-Хамтлаг маань гарч ирэх үед хүмүүс рок гэхээр л урт үстэй, гинж, савхи өмссөн хүмүүс гэж ойлгодог байсан даа. Рок гэхээр л гитарын ур чадвартай үзүүлбэртэй байхаар төсөөлнө. Энэ үед бид хүмүүсийн төсөөлдгөөс өөрөөр, энгийн хувцастай гарч ирсэн. Би ямар ч хүний тоглож чадахаар гурван гитарын барилтанд дуу нийлүүлдэг байлаа. Бүр болж өгвөл ганц барилтаар дуу хийхийг зорьж байсан. Тухайн үед залуус “Сonverse” кетийг мэддэггүй пүүз сонирхдог байхад манай хамтлаг “Мэлхий гүнж” дууны клипэндээ бүгд жигдэрч өмссөн юм. Манай тэр клипнээс хойш “Сonverse” кетийг залуус өмсдөг болсон. Бидний стиль энгийн, байгаа хувцастайгаа гарч тоглоход оршдог байлаа.

–Танай хамтлагийн дууг хэдэн насны хүмүүс сонсдог вэ. Судалгаа хийж үзэж байсан уу?

-Биднийг хамтлагаа байгуулаад анх гарч ирж байхад арван жилийнхэн болоод 20-30 насныхан илүү сонсдог байсан. Одоо 11 жил өнгөрчихлөө шүү дээ. Анх сонсдог байсан 20, 30 насны хүмүүс маань 30, 40 гарчихлаа. Тэд одоог болтол сонсч байгаа. Дээрээс нь залуус нэмэгдэж сонсдог болсон. Энэ байдлаас харахад 20-40 насныхан манай хамтлагийн дууг сонсдог гэж болно.

–Өнгөрсөн онд гадаадад очиж тоглолт хийж байсан. Хүмүүс яаж хүлээж авдаг байв. Олон хүн үздэг үү. Энэ жил дахиад гадаад руу явах уу?

-Бидэнд гадаадад байгаа монголчууд хүсэлт ирүүлдэг юм. Түүний дагуу хамтлагийн төлөвлөгөөт ажлаа харж байгаад өнгөрсөн жил гадаадад байгаа монголчуудад зориулж тоглолт хийсэн. Сүүлийн хоёр, гурван жил Америк, Европоор явсан. Ихэнхдээ оюутнуудтай хотод очиж тоглоно. Нэг тоглолтыг 200-300 орчим хүн үзнэ гэдэг бас их тоо шүү. Гадаадад тэгж бөөнөөрөө цуглах тохиолдол ховор. Энэ жил Орос, Австрали, Солонгос, Өвөр Монголоос ирж тоглолт хийгээч гэсэн хүсэлт ирүүлээд байгаа. Ирэх гуравдугаар сард “Unplugged” тоглолт хийснийхээ дараа гадаад руу тоглолтоор явах байх.

–Танай хамтлагийн “Сүүлийн уянга” дуу шагнал авсан байсан. Чухам ямар шагнал авсан юм бэ?

-Энэ шинэ жилийн баяраар манай хамтлагийн дуунууд онлайнаар таталт сайн байгаа номинацийг тэргүүлсэн. Мөн “Сүүлийн уянга” дуу маань онлайн таталтаар хоёрт орсон байна. Мөн хамгийн шилдэг цомог, шилдэг тоглолт хийсэн хамтлагаар тодорсон. Өнгөрсөн онд манай хамтлаг амжилт бүтээл дүүрэн байлаа.

–Энэ онд ямар ажил хийх төлөвлөгөөтэй байна?

-Ирэх гуравдугаар сард “Unplugged” тоглолт хийнэ. Гаргасан гурван цомгоосоо дөрөв, дөрвөн дуу сонгоод нийт 12 дуутай тоглолт хийх бодолтой байна. Мөн энэ жилд багтаж дөрөв дэх цомгоо гаргана.

–Шинэ гаргах цомгоо панк рок урсгалаар гаргана гэж ярьж байсан?

-Энэ удаагийнхаа цомгийг электро чиглэлээр гаргах байх. Цомгийнхоо ажилд орчихсон явж байна. Үг, аян дээрээ ажиллаад эхэлчихсэн.