Month: October 2015

Барилга байгууламжийн гадна, дотор хана өнгөлгөө болон өө сэвийг дарж тэгшлэх, чигжих зориулалттай чанар стандарт техникийн шаардлагын дагуу хуурай хольцын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг “Баяргүүш ХХК”-ийн захирал Б.Амартүвшинтэй ярилцлаа. “Баяргүүш” ХХК Монголын анхны өнгөт замаскыг үйлдвэрлэн гаргасан нь тэдний давуу тал болж байгаа аж.

-Үйлдвэр байгуулах санаагаа анх яаж олж байв. Барилгын мэргэжилтэй хүн үү?

-Би малчин хүн л дээ. 1990 онд анх малчин болоод 1999 онд мянгат малчин болж байсан. Дөрвөн охинтой учраас хот руу шилжихээс өөр арга байсангүй.Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумаас 2006 онд малаа зарж хотод шилжин ирж байлаа. 2008 онд газар аваад 2012 онд шашны бизнес хийж эхэлж Гандантэгчинлэн хийдийн урд шашны дэлгүүр нээсэн юм. Хөдөлмөрлөж зүтгэсний эцэст далайцаараа нэг номер дэлгүүр болгосон. Харьцангуй сүүлд нээгдсэн учраас хамрах хүрээгээрээ эхний тавд оруулж чадсан шүү. 2012 оноос хойш давхар юу хийх вэ гэж бодож байгаад барилгын салбарт оръё гэж шийдсэн. 2013 онд барилгын салбарын талаар урд хөрш руу явж их судалгааг хийсэн дээ. Тэгээд 2014 онд шийдвэрээ гаргаж бүтээгдэхүүнийхээ туршилтыг хийсэн. Нэг жил болсны дараа буюу саяхан бүтээгдэхүүнээ олонд танилцуулаад байна.

-Нэг жил хийсэн судалгаагаар ямар үр дүнд хүрэв?

-Судалгаа хийх явцад Хятад улсад “Beliеve” компани хар замаскыг хамгийн өндөр түвшинд чанартайгаар хийж байсан. Шууд л “Beliеve”-ын хар замаскнаас нэг уутыг авчираад яг үүнтэй л адилхан стандартын бүтээгдэхүүн хийвэл би Монголд зарна гэж шийдсэн. Нэг жил туршиж үзээд энэ жил “Beliеve”-ийн чанарт аваачиж чадлаа. Тэр хугацаандаа яагаад өнгөт замаск байж болохгүй гэж бодсон. Туршилтынхаа хугацаанд стандартад нийцсэн хар замаскнаас гадна өнгөт замаск хийчихээд байна. Одоогоор барилгын компаниуд хар замаск татсаны дараа өнгө тавьдаг юм. Харин манай өнгөт замаскыг шууд татчихаар өнгө тавина гэж хугацаа алдахгүй. Нөгөө талаас эдийн засгийн тал дээр ихээхэн хэмнэлт хийх юм.

-Үйлдвэр байгуулах санхүүжилтээ яаж олсон бэ?

-Эдийн засгийн хямрал болж байгаа зах зээлээ мэдэрч чадалгүй энэ бизнесээ эхэлчихжээ. Үйлдвэрээ 100 хувь зээл авч эхэлсэн. Тоног төхөөрөмж, газар, түүхий эд авах гээд тооцвол 220 сая төгрөг зарцуулчихсан шүү. Олон жижиг зээл авсан учраас сард дөрвөн удаа зээлээ төлдөг юм. Одоогоор санхүүжилтийн хувьд бэрхшээлтэй байгаа. Шинэ бүтээгдэхүүн хүмүүст хүрэх нь бага байдаг юм байна. Ашгаа өгч эхлээгүй л байна. Энэ хооронд чанартай бараа гаргахын тулд нэг жил алдчихлаа. Барилгын компаниуд манай бүтээгдэхүүнийг аваад хэрэглээд эхлэх үед чанар сайтай гэдгийг ойлгоод удахгүй үйлдвэрлэл маань сэргэх байх. Миний хувьд судалгаа хийх хугацаандаа Монголд номер нэг хуурай хольц хийх аргыг сурлаа.

-Зах зээлд борлуулж эхэлсэн юм уу?

-Хамгийн анх “Их хотын барилга-2015” үзэсгэлэнд оролцсоны дараа Хэнтий аймагт барилга барьж байгаа “Хар чонот” ХХК-д 10 тонн шар замаск худалдсан. Манай борлуулалт ерөөсөө л энэ. Өөр борлуулалт хараахан хийгээгүй байна.

-Хэдэн өнгийн замаск хийх боломжтой вэ. Одоогоор шар өнгө гаргачихаад байгаа юм байна?

-Улаан, улаан хүрэн, шар, цэнхэр голдуу барилгуудын хэрэглэдэг үндсэн өнгөнүүдийг гаргачихаад байна. Цаашдаа өнгөө хөгжүүлээд явна. Одоогоо 10 өнгөний дундажтай байна.

-Замаскаа зах зээл дээр хэдэн төгрөгөөр борлуулуулах вэ?

-Би хамгийн сайн чанартай бүтээгдэхүүнийг барилгад хэрэглэх ёстой гэж үздэг. Яаж ч хямарсан муу бүтээгдэхүүн хийхгүй. Чанар дагаж үнэ байдаг шүү дээ. Бид бүтээгдэхүүнээ зах зээлд хямд борлуулах гэхээр хийж байгаа өртөг маань өндөр байна. Манайхан хятадад зарагдаж байгаа хямд замаск аваад байдаг. Тэр нь өнгөлгөө хийсний дараа жил ч болохгүй хуулраад халтартчихдаг шүү дээ. Бас хананд хүрэхээр хувцас цагаан болгоод байдаг сул талууд бий. Мөн замаск татаад цагаан өнгө өгөхөөр ойгоод байдаг тал ч байна. Манай замасканд энэ хоёр эрсдэл байхгүй гэсэн үг. Манай бүтээгдэхүүний онцлог барилгыг ус, чийгний нөлөөллөөс хамгаалж, хананы өөг арилгадаг.

Манайх замаскаа 25 кг тутмыг 12 мянган төгрөгөөр борлуулахаар тооцоолсон. “Believe”-ийн замаск монголд 17 мянган төгрөгөөр борлуулагдаж байгаа. Манайх энэ бүтээгдэхүүнтэй чанарын хувьд адилхан ч 60 хувиар бага үнэтэй байна гэсэн үг. Манайхан Хятадад 3500 төгрөгөөр зарагддаг замаскыг энд 7000 болгоод зарж байхад аваад байж, тэнд 20 мянган төгрөгөөр зарагдаж байгаа бүтээгдэхүүнийг энд 10 мянгаар зарж байхад л авахгүй байна. Чанарын хувьд асар их ялгаатай шүү дээ.

-Замаск хийхдээ түүхий эдээ хаанаас авч байна вэ?

-Үндсэн гол түүхий эд болох цементээ Хөтөлөөс авч байгаа. Төв аймгийн манхан элсийг авдаг. Холигч полимер, цавуулаг, бүтээгдэхүүнүүд болоод бусад хэрэгслийг урдаас татаж байгаа. Манайх стандартын замаск хийхийн тулд 50 гаруй бүтээгдэхүүн хийдэг учраас өртөг өндөр гарах нь тодорхой. Бусад замаскны үйлдвэрүүд 10 хүрэхгүй л түүхий эд хэрэглэдэг учраас хямд байх нь аргагүй.

-Замаскандаа хэдэн жилийн баталгаа өгөх вэ?

-Тухайн барилга хэзээ нурна тэр үед л дуусна даа. Барилгын настайгаа чацуу байна гэж би үзэж байгаа. Хятадад хийсэн “Believe”-ийн замаскаар өнгөлсөн барилга одоо 30 жил болчихсон ямар ч өөрчлөлтгүй л байна. Манайх энэ тал дээр чанарын хувьд 100 хувь баталгаа өгнө.

-Өнгөт замаск өөр оронд байдаг уу?

-Хятад, Орос хоёрт лав өнгөт замаск байдаггүй юм билээ. Монголд өнгөт замаск оруулж ирдэг компани бас байхгүй. Би бүтээгдэхүүнээ хийчихээд “Believe” компанитай очиж уулзсан юм. Миний хийсэн бүтээгдэхүүнийг хараад үнэхээр стандартад нийцсэн сайн замаск хийчихсэн байна гэж хүлээн зөвшөөрсөн. Миний хийсэн хар замаскыг хүлээн зөвшөөрөхөөр нь би танайх өнгөт замаск хийе гэж бодож байсан уу гэж асуусан юм. Тэгсэн манайх дандаа л хар замаск хийдэг. Өнгөтэй хийе гэж ерөөсөө бодож байгаагүй юм байна гэсэн. Тэдний талаас өнгөт замаск хийхэд манайхтай хамтарч ажиллах тал дээр нааштай хариу хэлсэн шүү. Ер нь одоогоор өнгөт замаск хийсэн нь бараг анхдагч болох болов уу.

-Тоног төхөөрөмжөө хаанаас авч байв. Хоногт хэдэн тонн замаск үйлдвэрлэх хүчин чадалтай вэ?

-Хятадаас авсан. Хоногт нэг машин нь 16 тонн замаск үйлдвэрлэх хүчин чадалтай. Одоогоор үйлдвэр дээрээ хоёр машинтай байна. Нэг нь цагаан, нэг нь хар байгаа. Цаашдаа өнгөт замаск хийхэд нэг өнгөн дээр нэг машинаар авах бодол байна. Өнгийг машинд хольж хийхээр захиалагчийн хүссэн өнгө гарахгүй байх магадлал их учраас тийм шийдвэр гаргаад байгаа. Одоогоор санхүүжилт бага байна. Эхний ээлжинд нэг тонноор үйлдвэрлэдэг машин захиална. Хоногт найман тонн замаск үйлдвэрлэнэ гэдэг бага үзүүлэлт биш. Ямар ч том барилга оргил үедээ хоногт таван тонноос илүү шавар хийдэггүй юм. Манайх хоногт найман тонноор үйлдвэрлэхэд л хоёр барилга өөр өнгө сонгоход өдөрт нь хийх боломжтой.

-Танайх одоо нөөцтэй юу?

-Одоогоор складанд 200 тонн бэлэн бүтээгдэхүүн бий. 30 тонн хар замаск хийчихсэн байгаа. Хэрэв барилгын компани болоод хувь хүн өнгөт замаск авахыг хүсвэл хийж өгөхөд бэлэн байна. Одоогоор нэг машинаа шараар будчихсан байгаа. Дараагийн захиалга магадгүй улаан байвал нөгөө машинаа будаад шинэ машинаа захиална.

-Танайх өөр ямар ажил хийж байна?

-Гандантэгчинлэн хийдийн шавар хөшөөнүүд өнгө алдсан байна лээ. Үүнийг боломжийн үнээр засан сэргээе гэсэн юм. Өөрийн бүтээгдэхүүнээр хэрэмний гадна талыг өнгөлөхөөр болоод байна. Мөн саяхан нэг компани замаскаа жаахан зузаан тавихад чулуут өнгөлгөө хийж болох уу гэж асуусан. Одоо нарийн ширхэгтэй Дарханы 0.8-ын угаасан хайргыг замасктайгаа холиод өнгөлгөө хийж болох нь уу үгүй юу гэдгийг туршиж үзэх гэж байна. Чулуут өнгөлгөө хийх нь баталгаатай болчихвол тэр компанитай хамтарч ажиллахаар болоод байгаа юм.

-Танай бүтээгдэхүүн ямар давуу талтай вэ?

-Хүйтэрч байгаа энэ үед барилгын компаниуд ажлаа хурдан хийхээр яардаг. Барилгын ажил хийж байхад замаскаа татчихаад хатахыг нь хүлээдэг шүү дээ. Манай замаск тэгж цаг алдахгүй маш хурдан хатдаг. Мөн замаск татах үед гулгамтгай учраас 10 өдөрт хийх ажлыг зургаан хоногт хийх боломжтой юм. Энэ нь ажлыг 40 хувь хөнгөвчлөх бүрэн боломжтой гэсэн үг. Манай өнгөт замаскыг хэрэглэснээр эдийн засгийн болоод цаг хугацааны асар их үр дүнг мэдрэх болно. Бид монголдоо өндөр чанартай бараа бүтээгдэхүүнийг нийлүүлж байна.

Гэрэл зургуудыг Ц.Мягмарсүрэн

Түрүүч нь №243 (5195) дугаарт

Төв аймаг газар тариалангийн гол бүс нутгийн нэг. Аймгийн баруун болон хойд талын хэдэн сумаас өнөө жилийн ургац улсын хэмжээнд ямархуу байгаа ерөнхий дүр зургийг харж болно. Ингэж бодоод Баянцогтыг зорилоо. Сумын төвийн урд руу тариалангийн талбай ихтэй. Газар тариалангийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг ихэнх аж ахуйн нэгж Сарлаг бригадын нутагт харьяалагддаг юм байна. Талбай дээр очин ургац ямархуу байгааг бодит байдал дээрээс нь сонирхов. Сэлэнгийг бодвол эндхийн тариа өвдөг хүрэхээр ургажээ. Гэвч тарианы болц оройтсоноос ногооноороо байлаа. Нийт 1600 га талбайд тариалалт хийсэн “Жагро” компанийнхантай уулзахад “Энэ жил 200 га талбайгаасаа л ургац авч байна даа. Үлдсэн талбайгаасаа ургац авах ямар ч боломжгүй болсон. Хагасыг нь ногоон тэжээлд шилжүүлнэ” гэлээ. Энэ хавиар тавдугаар сараас долдугаар сар хүртэл нэг ч удаа бороо ороогүй ажээ. Хөрсөн доорхи будаа 70 хоног чийггүй байсан болохоор тарианы болц хойшилсон гэнэ. Улмаар хурааж авах боломжгүй болж ногоон тэжээлд өгөхөөр зорьж байгаа юм байна. Уг нь тав болон зургадугаар сарын дунд үеэр учиргүй үүлшиж юу юугүй бороо орох нь уу гэмээр болжээ. Манайхан тэр үүлийг задалж хур бороо оруулж чадаагүй гэнэ. Манайхаас урагшаа нүүсэн үүлийг хятадууд тосож аваад тав хоног бороо оруулжээ. Харин анхны бороо долдугаар сарын 7-нд орсон ч улаан буудайд эерэг нөлөө үзүүлээгүй байна. Ийн ярих зуур ургацынхаа дийлэнхийг алдсан “Жагро” ХХК-ийн тариалангийн талбайд хоёр комбайн нааш цааш эргэлдсээр цаг хэртэй болов. Хэрэв ургац жигдхэн байвал нэг захаас нөгөө хүртэл тасралтгүй явах ёстой. Гэвч ургацын болцоос хамааран нэг дороо л эргэлдэж байлаа. Энэ үед Цээл суманд үйл ажиллагаа явуулдаг “Алаг түрүү” ХХК-ийн захирал У.Дамбийсүрэн хүрч ирлээ. Тэрээр хураах ч тариагүй болсон болохоор ойр хавийнхаа хэдэн сумын тариаланчидтай уулзаж яваа ажээ. Цээл, Угтаалцайдам сумынхан ургацынхаа дийлэнхийг алдсан гэж дуулгалаа. “Тариаланчид байгалийн хишгийг хүртэж байгаа болохоор дандаа сайхан зүйл бодож, бэлгэшээж явдаг. Есдүгээр сар гартал ургац арвин авна гэж ярьж байлаа. Байдал бишидсэн гэдгийг мэдэж байгаа мөртлөө амны бэлгээ бодсон хэрэг. Гэвч дуугарахгүй бол болохгүй болчихоод байна” гэв. Тариаланчид яг л хурдан мориныхоо уяа сойлгыг тааруулж буй уяач шиг тариалалтын үеэр аливаа муу, муухайг цээрлэдэг ажээ. Ургац алдаж байгаа хэдий ч монгол хүний амны бэлгийг бодон сайн сайхныг зөгнөн ярьдаг гэнэ. Тиймээс хий дэмий л ургац арвин байна гэж өөрсдийгөө хуурсан хүмүүсээр газар тариалангийн бүс нутаг дүүрчээ.

Тариаланчид зуны эхэн үеэс байдал хүндрэх нь гэдгийг мэдээд харьяа яамандаа хандсан боловч авч хэлэлцээгүй гэнэ. Түүгээр ч үл барам “Энэ жил улсын хэмжээнд нийт 170-180 мянган тонн буудай авахаар байна шүү” гэж тооцоолсныгоо олон нийтэд мэдээлжээ. Төв аймгийн хэмжээнд л гэхэд 58 мянган га талбайд тариалалт хийснээс ургацынхаа талаас илүүг алдаад байгаа гэсэн. Одоогоор ургац хураалт хэдэн хувьтай байгааг нарийн хэлэх боломжгүй. Мөн өдийд тариагаа хураагаад дуусчихсан байх ёстой атал мөндөр, цас ороод улаан буудайгаа хураах боломж гарахгүй байгаа гэнэ. Ерөнхийдөө л тариа нов ногооноороо байна лээ. Энэ нь ургац оройтож байна гэсэн үг. Боловсорч дуустал хэд хоног байлгая гэхээр шөнөдөө хайрагдчих гээд болохгүй. Бас түрүүлж ургасан буудай эхнээсээ хатаад хог болж байгаа ажээ. Сарлаг бригадын тариаланчид “Ганцхан манай энэ хавиар иймэрхүү байдалтай байгаа юм биш. Та нар өөрсдөө яваад үз. Ургац алдаагүй хувь хүн, аж ахуйн нэгж нэг ч байхгүй дээ. Хамгийн багадаа 50 хувийн ургац алдсан” гэж байлаа.

Өнгөрөгч хавар тариаланчид нийт 150 тэрбум төгрөгөөр тариалалт хийсэн байна. Энэ мөнгө бол зөвхөн хаврын эхэн сард тариаланчдын халааснаас гарсан дүн. Түүнээс хойш бордоо, машин механизм, цалин хөлс, хоол унданд зарцуулсан мөнгийг бодвол багагүй тооцоо гарна. Энэ мөнгийг дийлэнх нь банкны зээлээр босгожээ. Одоо харин зээлээ төлж чадахгүйд хүрээд байгаа юм байна. “Алаг түрүү” ХХК-ийн захирал У.Дамбийсүрэн “Тариаланчид гэлтгүй бусад салбарт бизнес эрхлэгчид банкны зээлээр л үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Би ч гэсэн зээлтэй. Намар буудайгаа хураагаад зээлээ төлж эхэлнэ гэж тооцоолсон. Гэвч өнөөдөр хураах ч ургацгүй сууж байна. Банкныхан ирээд унаж явсан машиныг минь хураасан. Эхнэр, хүүхдийг минь гаргаж байгаад манай гэрийг битүүмжлээд явсан. Бодит байдал дээр бид ингэж л амьдарч байгаа. Гэхдээ би ганцаараа иймэрхүү байдалтай байгаа юм биш. Над шиг байдалд орсон олон тариаланч бий” гэлээ. Мөн тэрээр “Бид энэ намар 50-80 хувийн ургац алдах нь нууц биш болсон. Болдог бол тариаланчдын банкнаас авсан зээлийг хойшлуулж өгөөсэй. Ирэх жилийнхээ ургацаас зээл төлөх боломж гарч ирвэл олон компани амьтай голтой үлдэх байх” гэсэн юм.

Дундаж аж ахуйн нэгж хавар тариалалтаа эхлэхдээ 800 саяас нэг тэрбум төгрөг зарцуулдаг ажээ. Энэ жилийн хувьд зардлынхаа 50 хувийг тэр чигт нь алдаж байгаа гэнэ. Нэг ёсондоо ирэх хавар тариалалт эхлэх үед 800 сая төгрөг хэрэг болохоос 400 сая нь сох дутна гэсэн үг. Иймэрхүү хүнд байдалд орсон тариаланчид буудайны үнийг чөлөөлж өгөөч гэж хүсэж байгаа ажээ. “Буудайн үнэ зах зээлийнхээ жамаар яваг. Төр засаг оролцохоо боль” гэж байна. Хэрэв үнийг чөлөөлөөд өгчихвөл зах зээлийнхээ голдрилоор хөгжих боломж байгаа гэнэ. Өнөөдөр зах зээлд 0.33 литрийн цэвэр ус 700 төгрөгөөр зарагдаж байхад нэг тонн улаан буудай 550 мянган төгрөг. Тэгэхээр нэг кг улаан буудай 550 төгрөгийн үнэтэй. Ингэж уснаас хямд үнэлэгдэж байгааг тариаланчид эсэргүүцэж байлаа. Түүнчлэн нэг үеэ бодвол улаан буудайгаа тариад сурчихсан учраас чанаргүй гэх ойлголт алга болжээ. “Царвантай буудай идэж, улсынхаа хэмжээнд нийт 70 мянган тонн буудай хурааж байсан түүх бий. Тэр үед ясны гурил идэж дотоодынхоо хэрэгцээг импортын буудайгаар хангадаг байлаа. Одоо тэр үе ард хоцорсон. Бид барууны түвшинд хүрсэн техник, технологи ашиглаж байгаа. Зардал өндөр гарч байгаа нь аргагүй. Бид ганцхан комбайн авахдаа хэдэн зуун сая төгрөг зарцуулж байна” гэж ярилаа. Бас гурилын үнэд тариланчид нөлөөлөхгүй гэдгийг хэлж байв. Тэдний ярьж буйгаар гурилын компаниуд үнэ дээр тоглолт хийдэг ажээ.

Атрын гуравдугаар аян эхэлж газар тариалан цэцэглэх үед нэг тонн улаан буудайг 550 мянган төгрөгөөр үнэлсэн. Тариаланчид нэг тонн буудай тарихдаа дээрх үнээс илүү зардал гаргаж байсан болохоор төрөөс 100 мянган төгрөгийн урамшуулал олгох болсон. Төрөөс өгч буй энэ мөнгө угтаа урамшуулал биш. Тариаланчид зах зээлд нийлүүлэх бодит үнийнхээ зөрүүг авч байгаа хэрэг. Угтаа буудайн үнийг чөлөөлөөд урамшууллыг бүр болих хэрэгтэй гэнэ. Учир нь урамшуулал авч чадахгүй байгаа тариаланч олон байдаг гэсэн.

Төв аймгийн Баянцогт сумын Сарлаг бригадад үйл ажиллагаа эрхэлдэг тариаланчид иймэрхүү л зүйл ярьж байна. Ихэнх ургацаа малын тэжээлд боож, талбайгаа уриншилжээ. Тариан талбай нам гүмхэн агаад сүргүй. Уг нь бол өдийд намрын ажилд дайчлагдсан оюутан залуус шаагилдан гүйлдэж Монголын тал нутагт ажил, амьдрал буцалж байдагсан. Намар, намрын ийм дүр зураг өнөө жил харагдсангүй. Юу ч үгүй цасанд дарагдаж гулдайсан тариа, эзгүй шахуу тариалангийн талбай л угтана. Угтаа мянга гаруй га талбайд тариа тарьсан хүмүүс урдах ажлаа дийлэхгүй ажиллаж байх ёстой. Гэтэл бодит байдал дээр тариалангийн талбайд комбайны дуугүй уйтай намар болж байна.

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

Монгол Улсын төрийн шагналт, ардын уран зохиолч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч Бавуугийн Лхагвасүрэнтэй уулзаж хөөрөлдлөө.

-Монголын төрийн эрхэм дээдэст хаяглан бичсэн захидлыг тань харсан. Жаахан бухимдаад байх шиг санагдсан…

-Би төр гэдэг үгэнд их хүндэтгэлтэй ханддаг юм. Төр гэдэг өөрөө хоосон чанар. “Ээ, төрийн сүлд минь өршөө” гэж уулга алддаг өвгөдийн өвөр дээр өссөн болохоор би төр гэдэг үгэнд маш их хайртай. Өнөө цагт төрийн сайн, муу байгаа нь төрийн түшээдээс шалтгаалдаг. Тиймээс ойрд төрийн түшээдэд жаахан гомдонгуй байгаа даа. Тэд сонгосон санаанд минь хүрсэнгүй, итгэсний дайтай байсангүй. Ард түмнийг ийм байлгана гэж санасангүй.

-Төр бол хоосон чанартай гэж хэллээ. Төрийн түшээ гэгдэж байгаа далан зургаан нөхөр чинь бодит хүмүүс. Та гэхэд хэнийг Их хурлын гишүүнээр сонгов?

-Манайх гэр бүлээрээ сонгуульд санал өгөөгүй. Ирэх сонгуульд ч санал өгөхгүй. Би эрхээ эдлэх ёстой.

-Тэгэхээр иргэн таны төлөөлөл Монголын төрд байхгүй гэсэн үг үү?

-Эд нар Монголын ард түмний төлөөлөл юм чинь миний ч төлөөлөл яах аргагүй мөн л дөө. Төрд гарч ирж байгаа улсыг худлаа яриад байхаар л гомдоод байх юм. Гудамж талбайгүй хашгичаад шал худлаа зан гаргаад байхаар санал өгөхөөс ч дур гутах юм байна шүү дээ. Би сонгуулиа өгөөгүй байлаа гэхэд эд нар гарахгүй гэсэн хууль байхгүй. Тэгэхээр саналаа өгсөн ч, өгөөгүй ч ялгаагүй. Над шиг настай хүн үр хүүхэдтэйгээ амар жимэр байж байгаад үхэлтэй уулзах юмсан гэж боддог боллоо. -Та уран бүтээлээрээ омог бадрангуй, өөдрөг гэгээн, бас ч шазруун омголон хүн. Анзаараад байхад та жаахан гундуухан байх шиг санагдах юм. Үхэл мөхөл ч ярьж байх шиг…

-Хамгийн ухаантай хүн өглөө болгон үхлийн тухай боддог гэдэг юм. Гэлээ гэхдээ би өнөө маргаашгүй үхье гэж дуудаад байгаа юм алга. Үхэл намайг дуудсан дуудаагүй тэртэй тэргүй ирэх болно. Үхэл ирэхэд би гомдохооргүй л амьдарч байна. Үхэл ч ер нь гомдохоор юм биш.

-Жам юм чинь гэж үү?

-Баярлууштай юм шүү дээ. Миний гутаж байгаа

юм бол хүн гэдэг амьтан хүн байж чаддаггүй юм байна. Хүн дэлхий, уул уус, мод чулуу гээд байгалийн сайхнаас ер уйддаггүй. Хүн гутранги амьдралаас уйдаж байгаа бол хүн хүнээсээ л уйддаг юм байна. Би саяхан “Хүмүүн гэгч аугаа их болж чадна. Хүн адгийн новш байж чадна. Мөрөөрөө хүн байх гэж л мэрийгээд мэрийгээд бага чадна” гэж нэг шүлэг бичсэн. Мөрөөрөө амьдрах гэдгийн утгыг нэг ойлгох юмсан. Харамсалтай нь хаа хаанаа тийм биш болчихлоо л доо. Би хормой дороосоо, хажуунаасаа амар амгаланг эрдэг, нэхдэг хүн шиг байгаа юм. Муухай юм бага сонсохсон. Чих уг нь дуу чимээний хогийн сав болохоос хов жив, новшны сав биш. Чих, нүд хоёр хог цуглуулж байхад заяасан эрхтэн биш. Элдвийн муу юм үзэж, сонсож байхад зориулагдсан эд биш болохоор чих, нүд, тархи гурваа өнөөгийн тэнэглэлээс их харамлаж байна. Харамлах ёстой ч гэж бодож байна.

-Мөрөөрөө амьдрах, жудагтай байх гэдэг монгол хүний гайхамшигтай чанарууд өдрөөс өдөрт л алга болоод байна уу даа?

-Уламжлалыг их мартаж байгаа үед жудаг, заншил хоёр гээгдэж байна. Төр ч гэсэн уламжлалгүй л явж байгаа. Уламжлалгүй, зорилгогүй төрийн доор хүн жудаг, заншил хоёроо гээх юу ч биш. Эх орноо гээчихгүй л бол барав болж.

-Зарим хүмүүс ч эх орноо бараг гээчихээд байгаа юм биш үү?

-Би ч муу юм нэг их сонсохгүй “Энэ худлаа байгаасай” л гэж сэтгэлээ цайруулж суух юм. Энэ цуурхал байх гэсэн үг л ойрын үед миний дархлаа болж байна. Дэндүү мэдрэмтгий төрсөндөө хаа хамаагүй юманд сэтгэл их зовох юм.

-Монголын зохиолчдоос герман хэлээр зохиолоо туурвидаг Чинагийн Галсан, дорнын сайхан найрагтай та хоёрын бүтээлийг л Нобелийн шагнал авна гэж мэтгэх хүн байдаг. Танай хүүхдүүд Франц зэрэг барууны орнуудад амьдарч байна. Уран бүтээлээ өрнийн олон хүн ярьдаг хэлнээ хөрвүүлж хэвлүүлээд тэр нэр хүндтэй шагналд нэр дэвшүүлж болдоггүй юм уу?

-“Саваагүй нохой саранд хуцна” гэдэг. Хүн “Би ямар дайны хүн билээ, би хэн билээ” гэдгээ эхлээд таньдаг байх хэрэгтэй. Нобелийн шагнал гэдгийг би боддог ч үгүй. Миний ном герман хэлээр гарсан. Хоёр жилийн өмнө шүлгийн томоохон түүвэр Бээжинд хятад хэлээр хэвлэгдсэн. Солонгос хэлээр бас гарсан. Солонгосууд маш их уншдаг. Хятадад олон мянган хувь хэвлэгдсэн мөртлөө дороо байхгүй болсон. Миний номыг орчуулсан хүн хятадын орчуулгын дээд шагнал хүртсэн. Энэ онд герман хэлээр гарлаа. Японд хайку шүлгүүд маань зөндөө гарсан. Гадаадын улс орны хэлнээ бүтээл минь гарсаар байгаа. Анх Ази-Африкийн зохиолчдын “Лотос” сэтгүүлд МУИС-ийн багш Гомбосүрэнгийн орчуулгаар миний хоёр гурван шүлэг хэвлэгдсэн. Бага залуу насандаа сонссон миний хамгийн том баяр тэр байлаа. Одоо бол миний нас шагналаас илүү үхэл бодож байх нас. Би шагналынхаа тэмдгүүдийг тэгтлээ их зүүдэг ч үгүй. Би шагнал авчихаад “Төр намайг үнслээ” гэж хэлдэг байсан. Үнссэнийх нь төлөө би төрдөө баярладаг. Гэлээ гэхдээ тэмдгээ гялалзуулаад зүүгээд гүйгээд байх сонирхол надад байдаггүй. Тэмдэг байтугай зангиа ховорхон зүүдэг хүн шүү дээ, би. Тиймээс тэр том Нобелийн шагналыг надтай хамаатуулж ойлгох хэрэггүй. Тэр Ч.Галсан, Д.Урианхай эд нар л авах учиртай уран бүтээлчид. Би энэ тухай мөрөөддөг ч үгүй. Миний хүлээж байгаа шагнал минь юу байна гэвэл үр хүүхэд маань нүдэнд маань харагдаад амар амгалан байж байвал, ач зээ нар маань сургууль соёлын босго даваад, ойр орчмын хүмүүс эрүүл энх, элдвийн ёс бусын юманд өртчихгүй байвал хамгийн том шагнал минь юм даа.

-Та тайван амгалан байх л хамгаас том шагнал гэлээ. Таны “Энх тайван, амар амгалан, эв найрамдал гэдэг оршуулгын газарт л хэрэгждэг” гэсэн афоризмтой зөрчилдөөд байх шиг санагдах юм. Ер нь хүн төрөлхтөн ийм эв найрамдалгүй байх заяатай юм уу, эсвэл монголчууд л эв түнжин муутай үндэстэн юм уу?

-Эвдрэлийн шалтаг заавал хоёр юмны дундаас үүсдэг. Юм хоёр биш нэг байвал эвдрэлийн шалтаг огт байхгүй байх болно. Худал, үнэн гэж саармагжуулаад биднийг их үймүүлж байх шиг байна. Хүн болгон өөртөө үнэн. Төр-үнэн, ард түмэн-үнэн хоёрын хоорондох үнэний зай холдоод байна. Хүн бол сүүдэртэй, дэлхийн чулуу болгон сүүдэртэй. Алдахгүй юм гэж орчлонд яаж байхав. Алдаа их олон болбол айхавтар. Мэдээлэл эрхэлж байгаа сэтгүүлчид та нар ямагт үнэний эрэлчид байх ёстой. Сэтгүүлчид бол тохиолдлын олзоор юм уу, аливаа сонирхолтой юмаар гэдсээ цатгадаг улс биш, гэрэл гэгээгээр хооллодог үнэний эрэлчин гэж би хэчнээн олон хэлдэг гээч.

-Лхагвасүрэн ах аа, та бид хоёр улаан нүүрээ харж урд урдаасаа хараад ярилцаж суугаа мөртлөө нэг л хөндийхөн нэгнээ хянасан цэнэсэн мэт байдалтай харилцаад байх шиг. Танд нэг л гоморхол байгаад байна даа?

-Насны бөгсөнд тэтгэвэрт гарлаа. Эх орондоо нэмэргүй нэг муу өвгөн үр хүүхдийнхээ гарыг хараад яахав гээд “Монгол тулгатны зуун эрхэм” нэвтрүүлэг хийж байгаа улстай хамтран зөвлөх редактороор ажиллаж байгааг та бүхэн мэднэ. Монголын ард түмэн үзээд байдаг сайхан нэвтрүүлэг дээ. Тэгсэн танай сонинд “Монголын сэтгүүл зүйг гутаасан этгээд” гэж хэрэгт орсон. Би бичсэн хүнийг багцаалдаж байна. Би сонинд нь гомдохгүй байгаа. Сонин бол юуг ч үмхэж, зажилж, залгиж байдаг том амтай амьтан. Би залуу зандан насандаа “Утга зохиол, урлаг” сонинд ажиллаж л байсан. Би өөрөө буруу юм хийгээгүй байж ингэж хэлүүлсэндээ гомдож байгаа юм. Өдий насандаа учраа олоогүй хүүхдээр гоочлуулаад суумааргүй санагдаж байна. Энэ цаагуураа муухай хагсуургатай юм даа. Үхэхийнх нь өмнө гомдоож үхүүлье гэсэн бодлого явуулахгүй л байх. Харин үхсэний минь дараа авсанд минь амар байлгахгүй гэсэн бодлого юм болов уу даа гэж холын юм бодож сууна.

-“Монгол хүн хэчнээн их зовж гунилаа ч уудаг аягандаа нулимс дусаадаггүй” гэж та их сайхан хэлсэн байдаг даа?

-Тийм болохоор л би хамт байдаг, өрөвдөж явдаг хүүхдүүд дээрээ шүлсээ хаяж, тэд нарыг зүхмээргүй байна. Намайг хайрлаагүйнх нь төлөө, хүн хайрладаггүй хүн болж өсч байгаагийнх нь төлөө би хайрлаад байна. Би Монгол Улсад гэм тарьснаа ер мэдэхгүй юм. Би архи уудаггүй, айлаар ордоггүй, тэнээд явчихдаггүй, амиа л дөнгөж борлуулж явдаг амьтан шүү дээ. Би Монголын утга зохиолын хаяаг тавиад жил дэрлэж, уран бүтээлээ хийж, арваад настайгаасаа ажил төрөлд орон гаран амьдарч ирсэн хүн. Би ажлаас зөндөө халагдаж л байсан. Хэнд ч хорсож занаж явсангүй. Мөрөөрөө өтөлчихөөд уран бүтээл хийж явахад минь ингэж зүхээд яах нь вэ дээ. Хүнийг өөдлүүлэх юмаа байг гэхэд гутаах юмаа хийж чаддаг болчихоод хүн рүү нулимж сураасай гэж ойрын үед их гутранги байна даа.

-Та зурагтаар хөөрөлдөхдөө “Чойном бол сэтгэлгээний яруу найрагч биш” гэж хэлээд багагүй зэм хүртэх шиг болов уу?

-Би хэний ч тухай ил, далд “Тэр сайн найрагч, тэр муу найрагч” гэж хэлж явдаггүй. Чойномын тухай сэтгүүлч асуухаар нь “Найрагч мөн, сэтгэлгээний яруу найрагч биш” гэж хэлсэн. Гарцаагүй үнэнийг хэлж байгаа юм. Америкт амьдарч байгаа Хулганайн Тэргэл гэдэг яруу найрагч бий. Би Монголын зохиолчдын хорооны дарга байхдаа сонгож Утга зохиолын ангид оруулсан авьяаслаг арван гурван хүүхдийн л нэг байгаа юм. Х.Тэргэл фейсбүүк дээрээ “Г.Аюурзана, Б.Лхагвасүрэн хоёр Р.Чойном, О.Дашбалбар хоёрын дэргэд юу ч биш” гэж бичсэн байна лээ. Г.Аюурзана бид хоёр хамтдаа хэрэгтэн болж байгаа юм шиг байна.

-Олон нийтийн сүлжээнд таны овог нэр бүхий цахим хаяг байна лээ. Та өөрөө хөтөлдөг юм уу?

-Би цахимд ерөөсөө ордоггүй. Утсаараа мессеж ч бичиж чадахгүй. Нэг хүн л миний өмнөөс уран бүтээлийг минь туж л хийгээд байх юм. Миний хүүхдүүд ч шүлгийг минь цахимд хийдэггүй.

-Би таныг нарийн бичгийн даргаараа л цахим хаягаа хөтлүүлдэг юм байна гэж ойлгоод байсан юм…

-Надад юуных нь нарийн бичгийн дарга байхав. Надад хоол унд, амь амьдралын минь нарийн бичиг гэргий Баасан маань л байна.

-“Паанан”, “Соёо” туужийг бичсэн зохиолч Доржзовдын Энхболд, “Их хөлгөн туульс” бүтээлээрээ алдаршсан зураач Ш.Тэнгисболд нарын оюун санааны эцэг нь таныг байсан гэх юм билээ?

-Залуу зандан насанд минь сүүдэр шиг л дагадаг байсан хүүхдүүд. Сайхан өсөж өндийцгөөсөн. Шүнгийн Болд (Тэнгисболд)-доо, Доржзовдын Энхболд, Шагдарсүрэнгийн Гүрбазар, Цэндийн Чимэддорж, дуучин Намдагийн Төмөрхуяг нарын намайг дагадаг байсан муусайн дүү нарынхаа алдаанд нь ч хайртай. Хэрвээ сүнс гэж юм байдаг бол би үхсэн хойноо ч хар нялхаас нь мэдэх энэ дүү нараа хайрлана. Дуучин Төмөрхуяг Хан Хэнтийгээсээ дөнгөж ирээд манай хашаанд бууж байсан. Хөгжмийн зохиолч Ц.Чинзоригтойгоо уран бүтээлээ хийгээд туж л хамт байсан.

-Чинжиг та хоёр “Үүлэн цэнхэр хангай” дуу анхлан хийснээс хойш олон ч уран бүтээл дээр хамтран ажилласан даа?

-“Зүүдний говь”, “Хожуу хайрын дуу”, “Эх орондоо дуулах бүүвэйн дуу” гээд маш олон уран бүтээл хамтарч хийсэн. Бид хоёрын “Илдэн уулын цуурай” хэмээх хөгжмийн томоохон бүтээл Монголоос анх удаа ЮНЕСКО-гийн алтан санд орсон. Би хэзээ ч хар багын найз, уран бүтээлийн нөхөд, сайхан дүү нараасаа урваж хөрвөж байгаагүй. Бүгд мэднэ дээ. Жагдалын Лхагваа, Дарма Батбаяр, Урианхай, Лувсандамбын Дашням бид хар залуугаасаа 1968 оноос эхэлж үерхсэн. Биднийг “гарын таван хуруу” гэдэг, шинэ цагийн хэлээр гэр бүлийн найзууд байсан даа. Насны эрхээр найзуудтайгаа ч ховорхон уулзах болж.

>>Үргэлжлэл бий>>