Month: October 2015

Саяхан БНХАУ-ын Хэбэй мужийн
Шижиажуан хотод “ВУЧИАО” олон улсын циркийн фестиваль болж манай циркчид мөнгөн
цом хүртсэн билээ. Энэхүү тэмцээн нь олон улсын хэмжээнд “А” буюу нэгдүгээр
зэрэглэлийн гэгдэх цөөхөн тэмцээний нэг юм байна. Тус тэмцээнд Герман, Орос,
Хятад, Мексик, Канад, Америк, Франц, Хойд Солонгос, Монгол зэрэг 20 гаруй орны
шилдэг циркчид ур чадвар, авхаалж самбаагаа сорьсон байна. Монголын циркчид
шидэх банзны төрөлд гайхамшигтай үзүүлбэрийг толилуулж анх удаа эмэгтэй циркчин
агаарт гурван удаа эргэлт хийж буусан нь дэлхийн циркийн түүхэнд тэмдэглэгдэн
үлдлээ. Ингээд тус эргэлтийг гүйцэтгэж дэлхий нийтийг шуугиулсан жүжигчин
Б.Үржиндуламтай ярилцлаа.

-Таны хувьд хоёр ч үзүүлэлтээр
дэлхийн циркийн урлагийн түүхэн амжилтыг эвдсэн гэсэн. Энэ талаараа
тодруулахгүй юу?

-Бидний энэ удаагийн үзүүлбэр
болон трүкний тавилт үнэхээр гоё болсон. Манай уран бүтээлчид Монголын болоод
дэлхийн циркийн урлагийн олон дээд амжилтыг тогтоогоод ирлээ. Миний хувьд
дэлхийн дээд амжилт буюу зургаан давхар хүн дээр эмэгтэй хүн анх удаа дан
эргэлт хийж гарсан бөгөөд анх удаа агаарт гурван удаа эргэлт хийсэн гээд олон
сайхан амжилт гаргалаа.

-Агаарт гурван удаа бүтэн эргэх
үзүүлбэр өмнө нь дэлхийн циркийн урлагт тохиолдож байгаагүй юм уу?

-Эрэгтэй циркчдийн хувьд агаарт
гурав эргэсэн тохиолдол бий. Гэхдээ ховор. Харин би дэлхийд анх удаа агаарт
гурван удаа эргэлт хийсэн эмэгтэй хүн боллоо. Эмэгтэй циркчдийн хувьд ихэнхдээ
дээд тал нь хоёр эргэсэн амжилтыг үзүүлсэн байдаг юм билээ.

-Тэгэхээр та нэлээд эрсдэлтэй
хэрнээ зоригтой алхмыг хийжээ?

-Агаарт гурван удаа бүтэн
эргэнэ гэдэг маш амаргүй л дээ. Ганц, хоёр бол эргэчиж болох зүйл. Энэ амжилт
хамтлагийн уран бүтээлчдийн амжилт. Шидэх банзны үзүүлбэр бол багийн тоглолт.
Бүх хүний үүрэг, гүйцэтгэл нэгнийхээ амжилтад нөлөөлж байдаг. Тиймээс
хамтлагийн уран бүтээлчдэд баярлалаа. Та нар ч гэсэн мундаг байсан шүү гэдгийг
хэлэх байна.

-Гурав эргэж сурахад хэцүү
байсан уу. Биеийн жин зэрэг нөлөөлөх хүчин зүйлүүд бий юу?

-Хэцүү. Эхлээд нэг эргэдэг
байсан бол хоёр эргэж сурна. Хоёр эргээд сурчихаар гурав эргэх боломж байгаа
гэдэгт итгэл төрөөд ирнэ. Агаарт гурван удаа эргэхэд мэдээж маш чадвар
хэрэгтэй. Миний биеийн жин 55 кг. Байнга бэлтгэл хийж байгаа болохоор яг л энэ
жингээ барьдаг. Агаарт хүчтэй шидэгдээд гурван метрийн өндөрт байрлах сандал
дээр суухын тулд бүх зүйл тооцооллын дагуу явагддаг. Тухайлбал, агаарт хүчтэй
шидэгдээд гурван метрийн сандал дээр 55 кг жинтэй хүн дунжаар 160 кг жингээр
бууна гэж тооцоолж үзүүлбэрээ бэлдэх жишээтэй. Ерөнхийдөө дүүжин бүхий банзны
нэг өнцгөөс агаарт шидэгдэж буухдаа гурван метрийн өндөрт байрлах сандалд ямар
ч өөгүй буух нь чухал. Энэ хооронд л би гурван удаа бүтэн эргэх ёстой.

-Хэзээ гурав эргэж сурсан бэ?

-Сүүлийн гурван сар тасралтгүй
бэлтгэл хийж сурсан.

-Та хэзээнээс эхэлж циркийн
урлагт хөл тавив?

-Би 21 дүгээр сургуулийг
төгсөөд Монголын үндэсний циркт жүжигчнээр орсон. 21 дүгээр сургуулийн
нэгдүгээр ангид орохдоо л спортын гимнастикийн гүнзгийрүүлсэн ангид суралцсан.
Тиймээс төгсөөд шууд циркийн урлагийг сонгосон гэж болно.

-Өөр ямар үзүүлбэр үзүүлж чадах
вэ?

-Өнгөрсөн хугацаанд агаарын
цагариг, газрын цагариг зэрэг олон үзүүлбэрийг хийж ирсэн. Харин шидэх банзны
төрлөөр хичээллээд жил болж байна.

-Та нэлээд эрсдэлтэй
үзүүлбэрээр хичээллэдэг санагдлаа. Ер нь бэртэж гэмтэнэ биз. Бэлтгэлийн үед
хамгаалалтын хэрэгсэлтэй байдаг уу?

-Бэлтгэл хийхдээ хамгаалалтын
бүстэй ажилладаг. Гэмтэж бэртэх тохиолдол бол зөндөө ш дээ. Ялангуяа өндрөөс
өндөрт байрлуулсан сандал дээр сууж буухад нуруу, хөл, гуя хавьцаа их гэмтэнэ.
Хөхөрнө, хавдана, няцарна. Заримдаа бүр мэдээгүй болчихдог байсан.

-Тэгээд шантрахгүй ээ?

-Үгүй. (инээв) Тэр болгонд
манай уран бүтээлчид зүгээр ээ, хурдан эдгэчихнэ, эдгэнэ гэж урам өгдөг.

-Танай гэр бүлийн хүн бас
циркийн жүжигчин гэв үү?

-Тийм ээ. Д.Пүрэвсамбуу гээд
Монголын үндэсний циркийн жүжигчин. “Есөн өрлөг” хамтлагийн уран бүтээлч
байгаа. Сая тэмцээнд хамт оролцоод ирсэн. Бид 2010 онд Тайванд гэрээгээр
тоглолт хийх үеэр танилцсан. Одоо бидний гүнж гурван настай. Манай нөхөр Модон хөлт
өмсөөд дээрээ сандал авч байгаад өндрөөс хүн тосч авдаг гэх үү дээ. Үзүүлбэрийг
нь энгийнээр тайлбарлавал.

-Гэр бүлээрээ циркийн урлагт
хүчин зүтгэж яваа гээд бодохоор бахархмаар. Нөгөөтэйгүүр хэзээ ч эрсдэл учирч
болох үзүүлбэрийг хийдэг гээд бодохоор халширмаар санадаг юм…

-Зарим хүмүүс үнэхээр тэгж
хэлдэг. Гэхдээ аав, ээж, гэр бүлийнхэн маань биднийг их сайхан дэмждэг.
Тоглолтоор гадагшаа явах бүрт л санаа тавьдаг. Гэхдээ эрсдэл амьдралыг илүү
амттай болгодог юм шиг. Үзүүлбэрээ үзэгчдэд сонирхолтой болгохын тулд илүү
эрсдэл рүү л тэмүүлдэг. Энэ нь бидний мэргэжлийн онцлог. Бас гайхамшиг.

-Монголд иймэрхүү үзүүлбэрийг
хийдэг циркчид бий юу?

-Саяхан ОХУ-ын Москва хотноо
зохиогдсон “ИДОЛ” олон улсын тэмцээнээс мөнгөн цом хүртсэн шидэх банзны
Т.Номуунбаатар ахлагчтай Монголын үндэсний циркийн жүжигчид байна.

-Таны хэтийн зорилго юу вэ.
Магадгүй агаарт дөрөв эргэх үү?

-Магадгүй. “Монти Карло” гээд
циркчдийн хувьд олимп гэж болохоор тэмцээний алтын төлөө манай хамтлагийнхан
зүтгэж байна.

Б.Золбаяр:
Биднийгмаш олонхэвлэл, мэдээллийнхэнонцолж байсан

Монголын үндэсний циркийн
дэргэдэх “Есөн өрлөг” хамтлагийн ахлагч, Соёлын тэргүүний ажилтан Б.Золбаяраас
зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Юуны өмнө танай уран
бүтээлчдэд дэлхийн циркийн урлагт олон дээд амжилт тогтоосонд баяр хүргэе?

-Баярлалаа.

-Хичнээн төрлөөр дээд амжилт
тогтоосон юм бэ?

-Энэ удаа манай уран бүтээлчид
шидэх банзны төрлөөр олон сайхан амжилтад хүрлээ. Тодруулбал, Монголын циркийн
түүхэнд анх удаа жүжигчин Л.Тэлмэн агаарт 1080 градусаар давхар гурван эргэлт
хийж бичигдсэн. Мөн Тэлмэн дэлхийн хэмжээнд хамгийн хүнд үзүүлбэрт тооцогддог
хөндлөн перштэй сандал руу агаарт хойшоо гурав эргэж гарсан. Бас Тэлмэн маань
урагшаа стеркасат дөрөв салито хийсэн. Б.Үржиндулам Монголын циркийн түүхэнд
анх удаа колон руу 720 градусаар бланш хийсэн байгаа. Дэлхийн дээд амжилт буюу
зургаан давхар хүн дээр эмэгтэй хүн анх удаа гарсан гээд үнэхээр сайхан
амжилттай оролцлоо.

-Ерөнхий продюсероор ямар хүн
ажилласан бэ?

-Т.Буд найруулагч продюсероор
ажилласан. Манай уран бүтээлчид 12 хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр энэхүү тэмцээнд
оролцсон байгаа.

-Яг хичнээн орны циркчид
өрсөлдсөн бэ?

-Давхацсан тоогоор 36 орны
циркийн уран бүтээлчид хоорондоо өрсөлдсөн байгаа. Ерөнхийдөө төрөл төрлөөрөө
хоорондоо өрсөлддөг л дөө. Шидэх банзны үзүүлбэрийнхэн бусад орны шидэх банзны
үзүүлбэртэй өрсөлддөг гэсэн үг. Бүх зүйлийг төгс гүйцэтгэх ёстой. Ялимгүй алдаа
ч гаргаж болохгүй. Энэ бүхэн оноотой холбоотой. Ер нь фонограмм хэрэглэж
болдоггүй ганц урлаг шүү дээ.

-Бэлтгэлээ хэрхэн хангасан бэ?

-Бид таван сарын өмнө Хятадын
нэг хотод гэрээгээр тоглолт хийж байсан. Зөвхөн нэг үзүүлбэрээр өдөрт нэг удаа
тоглолтод оролцож байсан. Тиймээс Хятад улсад бэлтгэлээ хангасан байгаа.

-Үзүүлбэрт ашиглах эд материал
нь зориулалтынх байдаг уу. Монголд байдаг уу?

-Зориулалтын хулс модоор хийсэн
банз ашигладаг. Гаднаас захиалж авдаг. Нимгэн зузаан нь ямар байх уу гээд
захиална л даа.

-Ер нь циркийн агаарын
үзүүлбэрийн төрөлд аль орны циркчид чадварлаг вэ?

-Шидэх банзны төрөлд
чадвараараа манай улс дэлхийд гуравт бичигдэж байна. Орос, Хятад, Хойд Солонгос
гээд маш олон улс энэ төрлөөр чадварлаг л даа.

-Тэмцээний үзүүлбэр тийм байх
ёстой гэсэн шаардлага тавьдаг уу?

-Сэдэв бол чөлөөтэй. Хугацааны
хувьд манай хамтлагт есөн минут өгсөн. Тиймээс есөн минутын дотор гүйцэтгэлээ
сайн хийх ёстой. Гол нь үзэгчдээс оноо авах нь чухал. Хувцаслалт, нүүр будалт,
үзэгчидтэй хэрхэн харилцах гээд олон шалгуурыг хардаг.

-Гадныхан та бүхний үзүүлбэрийг
үнэхээр шагшиж байсан гэсэн?

-Үзэгчид, шүүгчид ийм гайхалтай
үзүүлбэрийг яаж гүйцэтгэж чадаж байнаа гэж магтаж байсан. Өдөр болгон 2-3
телевиз ирж ярилцлага авч байлаа. Бүр бэлтгэл хийж байхад хүртэл монголын
циркчид ингэж бэлтгэл хийдэг гэж харуулсан нэвтрүүлэг хүртэл бэлтгэж байгаа. Ер
нь Хятадын сонин, сайтууд нэг хэсэгтээ л манай уран бүтээлчдээр амьсгалж байлаа
шүү дээ. Алтан цом хүртсэн Оросын багаас ердөө хоёрхон онооны зөрүүтэй байсан.

Сэргэн мандалтын үеэс хойших дэлхийн хөгжлийг бид тодорхойлсон, бидний хийж бүтээж зохиосон намтраар энэ замбуулин хөгжиж байгаа гэж англичууд боддог, ярьдаг юм билээ. Зарим зүйлтэй нь санал нийлж болохын нэг жишээ нь хөлбөмбөг ба регби юм. Дэлхийн номер нэг спорт болох хөлбөмбөг, түүнтэй адил төстэй дүрэмтэй регби нь яах аргагүй Англиас үүсэлтэй, тэнд л анхных нь дүрэм батлагдаж эхний тоглогчид, анхны мэргэжлийн баг, клубууд нь бүрэлдсэн түүхтэй. Түүх гэснээс регби яаж хөлбөмбөгөөс салж өөрийн давтагдашгүй замналаараа хөгжсөн тухай батлагдаагүй баримтыг жаахан өгүүлье. Англид Rugby гэдэг жижигхэн хот байдаг юм байна. Энэ хотын дунд сургуулийн сурагч Уильям Уэбб Эллис 1823 онд хөлбөмбөг тоглож байгаад өөрт ирсэн бөмбөгийг хөлөөрөө өшиглөлгүй гараараа тэвэрч гүйн эсрэг талынхаа хаалганд оруулснаар регби гэдэг спортын эхлэлийг тавьсан гэлцэх юм. Үнэн худал нь 100 хувь батлагдаагүй ч тэр залууг яах аргагүй регби хэмээх спортын эцэг гэж үздэг нь үнэн тул одоо зохиогдож байгаа ДАШТ-ий түрүүлсэн багт олгодог шаргал цомыг Уэбб Эллисийн цом хэмээн өргөмжилдөг. Регбиний үүсэл хөгжил хөл бөмбөгөөс гаралтай боловч түүнээс ялгарах нэлээн хэдэн онцлог бий. Юуны өмнө эдгээр ялгаануудаас нүдэнд тусах онцгой онцлог нь нөгөө зуйван бөмбөг бөлгөө. Аливаа том хэмжээний ойдог бөмбөгнүүд дотроо хийлдэг хаймран хүүдийтэй, гадна талаараа ширэн гэртэй байдаг гэдгийг хүн бүхэн мэднэ. Тэгвэл регбиний бөмбөгийг холын тэртээх XIX зуунд тэр бүр резинэн хаймраар хийх боломж байсангүй. Хийлж болох нийтэд хүртээлтэй хямдхан материал нь тэр үедээ гахайн давсагны хүүдий байсан тул түүнийг цэвэрлэж үлээгээд ширэн уутанд хийж тоглодог байжээ. Ийм уут мэдээж давсагны хүүдийгээ дагаад бөөрөнхий биш зуйвандуу хэлбэр үүсгэдэг байж л дээ. Гэхдээ ийм зуйван бөмбөгийг тэвэрч гүйхэд гараас мултардаггүй, эвтэйхэн байсан нь хожмоо дасал болж улмаар өөр ямар ч хэлбэртэй бус ийм л зуйван байх шинж рүү шилжсэн гэнэ. Бас нэмээд бичихэд регбинээс хуулбарлаж өөрийн ая жаягаа шингээсэн Америкийн хөлбөмбөг бас ийм зуйван бөмбөгөөр тоглодог.

Регби дотроо Регби-15, Регби-7, Регбилиг гэх мэтчилэн бага сага бүрэлдэхүүний өөрчлөлттэй хувилбаруудтай бөгөөд эдгээр нь бүгд Олон Улсын Регбиний зөвлөл (IRB)-д харьяалагдана. IRB-ийн ивээл дор зохиогддог тэмцээнүүдийн оргил нь одоо Их Британид болж байгаа ДАШТ (найм дахь удаагийн) билээ. Энэ тэмцээн дөрвөн жилд нэг удаа зохиогддог, 1987 онд анхных нь болж, Шинэ Зеландын шигшээ баг аваргалж байжээ. Регби хэдийгээр Английн “салбар” улсууд болон Английн колони байсан орнуудад илүү идэвхтэй хөгжсөн ч гэлээ Гүрж, Япон, Аргентин, Румын зэрэг улсуудад англи-саксон уламжлалтай улсуудаас дутахааргүй өргөн дэлгэрсэн спорт юм билээ. Дэлхийн бөмбөрцгийн өмнөд хэсгийн улсууд болох ӨАБНУ, Австрали, Шинэ Зеланд, Номхон далайн арал-улсуудад “галзуурлын” хэмжээнд хүртлээ дэлгэрсэн спорт бол яах аргагүй регби юм. Шинэ Зеландад амьдардаг танил маань тэднийд яг одоо тус улсын шигшээ баг тоглох үед улс нь хоёр цагийн хугацаанд “Халтар царайт” үзэж байгаа адил чимээгүй болж байгаа хэмээн хэлсэн. Арлынхан энэ спортоос жинхэнэ эрчүүдийг олж хардаг, бага сага бэртлийг үл харгалзан бух мэт мөргөлдөж, шаардлагатай үед нударга зөрүүлчихдэг эдгээр залуус тухайн спортыг эр хүн шиг эрчүүдийн наадам болгож байна хэмээн үздэг юм билээ. Дүрмийн хувьд нэг их нарийн ширийн зүйл үгүй, зуйван бөмбөгөө хөлөөрөө, гараараа зөөж гүйсээр эсрэг багийнхаа нүүрний шугам давуулж чадвал оноогоо авдаг учиртай.

Зарим үндсэн дүрмийг дурдвал:

*100х70 метрийн талбайд тоглох бөгөөд Н маягийн хаалгатай, хаалганы хэмжээ нь 5,6 метрийн зайтай хоёр шон гурван метрийн өндөрт хөндлөн холбогддог.

*Нэг үедээ 40 минутын хугацаатай хоёр үе тоглодог. Энэхүү 80 минут нь “цэврээр“ тооцогдох бөгөөд хөлбөмбөгөөс ялгаатай нь ямар нэгэн байдлаар тоглогч гэмтэх, будлиан гарах үед талбайн шүүгч үндсэн цагийг зогсоодог.

*Хасагдах шатны тоглолтын үед үндсэн цаг тэнцээнээр дуусвал нэмэлт хоёр үеийг 10, 10 минутаар сунгаж тоглодог.

*Талбай дээр ерөнхий шүүгчээс гадна хоёр туслах шүүгч ажиллана. Томоохон тэмцээний үед бичлэг үзэж хяналтыг давхар явуулдаг дөрөв дэх шүүгч ажиллана.

*Нийт 15 регбичин талбайд тоглодог бөгөөд тоглолтын явцад долоон удаа сэлгээ хийхийг зөвшөөрдөг.

*Довтолж байгаа багийн тоглогч бөмбөгөө зөвхөн өөрийнхөө шугамаас хойно байгаа хүнд гараараа шидэж дамжуулдаг бөгөөд урагш дамжуулсан тохиолдолд отон тоглолт хэмээн үзэж эсрэг багт бөмбөгийг шилжүүлдэг.

*Урагш дамжуулахдаа гараараа биш хөлөөрөө өшиглөхийг зөвшөөрдөг.

*Хэрвээ довтолж буй багийн тоглогч эсрэг багийнхаа нүүрний шугамыг бөмбөгтэйгөө давж чадвал таван оноо авна. Нэмээд торгуулийн цохилтоор хоёр оноо авах боломж бүрдүүлнэ.

*Тоглолтын явцад, шүүгч чөлөөт цохилт хийх боломж олгоход газар тавьсан бөмбөгийг хаалганы хөндлөвч дээгүүр давуулсан тохиолдолд гурван оноо авдаг бөгөөд тоглолтын явцад шууд бас өшиглөж гурван оноо авах боломж бий.

*Хамгаалж буй багийн тоглогч, довтолж буй багийн тоглогчийг зогсоохдоо хүзүү, толгойн хэсгээс бусад биетээс тэвэрч саатуулах боломжтой ба хөлөөрөө дэгээдэх, түлхэх зэргийг хориглоно.

*Рак буюу хоёр багийн хэсэг тоглогчид мөрөөрөө тулж түлхэлцэх үед бөмбөгийг зөвхөн хөлөөрөө арагшаагаа дамжуулах ёстой

Үндсэндээ гол дүрмүүд нь ийм бөгөөд тоглох явцад бэртсэн тоглогч эмнэлгийн тусламж аваад буцаж талбайд гарч болно, бөмбөгөө газар буулгалгүй удсан тохиолдолд рак буюу тулах байрлалыг заана гэх мэтчилэн өөр дүрмүүд бас бий.

Үүнээс гадна улаан хуудас авбал талбайгаас хөөгдөнө, шар хуудас авбал арван минутын хугацаатайгаар талбайг орхино, тоглогч ойчсон тохиолдолд шууд л бөмбөгөө газар тавих ёстой, бөмбөгөө газардуулалгүй удсан тохиолдолд бөмбөг эсрэг багт шилжинэ гэх мэт дүрмүүд бий. Ер нь ганц хоёр удаа тэмцээнийг нь үзээд дүрэм журмыг нь ойлгочихоор энгийн спорт шүү дээ. Бөх, бокс, хөлбөмбөг зэргийг холиод дундаас нь гаргачихсан мэт энэ спорт сүүлийн үед дэлхийд их алдаршиж хүрээгээ тэлж байгаа гэдэг. 1987 онд зохиогдсон анхны ДАШТ-ийг давхардсан тоогоор 300 сая орчим хүн телевизээр үзсэн гэдэг бол сүүлчийн 2011 оны Шинэ Зеландын ДАШТ-ий дээрх тоо баримт дөрвөн тэрбум болтлоо өөрчлөгдсөн байх юм. Регби 1900-1924 онуудын хооронд зуны олимпийн хөтөлбөрт багтан аваргаа шалгаруулж байсан ч өргөн олныг хамарч чадалгүй хасагдсан түүхтэй. Гэхдээ дараа жилээс дахин олимпийн наадмын эгнээнд багтана.

Регбиг үзээд байхад монголчууд тоглож болохоор бидэнд нэлээн ойр дөхүү байж магадгүй спорт санагддаг. Монголд регбиг хөгжүүлэх гэж гарьд Цэрэнпунцаг нэг хэсэг оролдсон ч хол явалгүй чимээ алдарсан гэж байгаа. Уг нь манайханд зохиж магадгүй мэт харагддаг ч гэлээ багийн спорт Монголд хэзээ ч хөгжихгүй гэдэг үнэн болж үлдэх болов уу.

Д.Бат-Эрдэнэ