Month: October 2015

Урт цагааны баруун урд талд “Хөөрөг” нэртэй урлангийн газар бий. Энд олноо уран Пүүжээ гэж алдаршсан Д.Пүрэвсүрэн ажилладаг. Түүнтэй уулзаж хөөрөг, алт мөнгөн аяга, даалин тэргүүтэй уламжлалт эд зүйлстэй холбоотой яриа өрнүүлэхээр гэрт нь очлоо. Эднийх Нүхтийн аманд хоёр давхар хувийн орон сууцанд амьдардаг ажээ. Гэрийн эзэгтэй үүдээ нээж өгөөд зочны өрөө рүүгээ дагуулан оров. Мэнд усаа мэдэлцэн ширээний ард сууж байтал Д.Пүрэвсүрэн дээд давхраасаа бууж ирээд мэндэлж байна. Гэхдээ зүгээр нэг “За сайн байцгаана уу. Ажил төрөл өндөр үү” гэсэнгүй. Монгол түмний эртнээс нааш уламжилж ирсэн ёсоор хөөрөглөж “Тарган тавтай сайхан намаржиж байна уу” гэж мэндчилэв. Мэнд усаа мэдэлцэх хооронд гэргий нь цай аягалж тавгийн идээ тавьжээ.

Д.Пүрэвсүрэн Архангай аймгийн Эрдэнэбулган уулын өвөрт төржээ. Бага байхад нь гэрийнхэн нь хот руу нүүж ирснээр Дарь-Эхийн хүүхэд болсон байна. Хүүхэд байхын л юм юманд гарын уртай байсан бөгөөд дархан болоход ээжийнх нь нөлөө их байсан гэнэ. Түүний ээж гар урлалын үйлдвэрт чимэглэгч хийдэг байж. Хааяа нэг ээжийгээ дагаж ажил дээр нь очих үед монголын шилдэг дархчуул гайхалтай бүтээл туурвин суудаг байсан гэнэ.

Түүнийг нь харж сонирхсоор дархан болох мөрөөдөлд автжээ. Тухайн үед дунд сургуулийн сурагч байсан хэдий ч алх, дөшний чимээ дотно санагдах болсон байна. Улмаар наймдугаар ангиа төгсөөд 16-хан настай байхдаа Монгол Улсын начин, улсын алдарт уяач Гарамжавын Ганхүүгийн гарын шавь болжээ. Дархан хүмүүс аливаа зүйлд тун хүндэтгэлтэй ханддаг учраас билигт сайн өдрийг хүлээн алд цэнхэр хадагтай очиж байсан нь Д.Пүрэвсүрэнгийн сэтгэлд өнөө хэр тод дурсагддаг гэсэн. Урт цагаанд байрлалтай багшийнхаа ажлын өрөөнд анх очиж уулзахад “Гартаа овоо эвтэй хүүхэд байна” гэсээр шавиа болгожээ. Багшийнхаа өгсөн үүрэг даалгаврыг түргэн шуурхай мөртлөө нягт нямбай гүйцэтгэдэг байсан болохоор овоо тоогддог байж. Ажилд ороод удаагүй байхад багш нь өрөө цэвэрлэх, хоол хийлгэх, дэлгүүр явуулах гэхчилэн ойр зуурын ажилд байнга дайчилна. Тэгэхээр нь дотроо “Хар бор ажилд л зараад байх юм” гэж дурамжхан маягтай боддог байсан ч энэ нь цаагуураа аливаа зүйлд тууштай, шантрахгүй байхыг сургасан нэг төрлийн хичээл байсныг ухаарчээ. Ингэж ойр зуурын ажилд дайчлахын зэрэгцээ мөнгө давтах, эд зүйл өнгөлүүлэх зэргээр сургаж эхэлсэн байна. Хамт ажиллаж байх үедээ “Дархан хүн алх, дөшөө эрхэмлэх хэрэгтэй” гэх юмуу “Дархан хүнийг мөнгөө хэрхэн давтаж буйгаар нь шинждэг” гэхчилэн сургааль хэлнэ. Тэгсэн нэг өдөр 80 ширхэг мөнгөн бугуйвч хийх захиалга орж иржээ. Мөнгөө хайлаад ажлаа эхлүүлж байтал захиалагч талынхан “Бугуйвчаа болилоо. Аяга хийлгүүлье” гэжээ. Ингээд хамгийн анхныхаа мөнгөн аягыг хийж байсан түүхтэй. Энэ цагаас хойш мөнгөн аягаар мэргэшин нэг хэсэг “аяганы” Пүүжээ гэдэг хочтой болсон гэнэ. Гэтэл удалгүй Монголын үндэсний бөхийн холбооноос бөхчүүдийн малгайн оройг титэмтэй болгож цолоор нь ялгая гэсэн санал гарчээ. Улмаар бөхчүүдийн малгайн титмийг хийж эхэлжээ. Анхны малгайн титэм О.Балжинням аваргынх байсан гэнэ. Тухайн үед О.Балжинням аварга арслан цолтой байж. Бөхчүүд ч аварга, арслан гэлтгүй бүгд нэг ижил загвартай жанжин малгай өмсдөг байв. Үүнийг шинэчлэн аваргууд дөрвөн талдаа хангарьдтай малгай өмсдөг байя гэж тогтжээ. Улмаар эрийн гурван наадамд алдар суугаа бадруулан цолонд хүрсэн хүмүүсийн малгайн оройны титэм хийж эхэлсэн байна. Энэхүү ажлыг Г.Ганхүү багш нь санаачилж, загварыг нь гаргаж байсан гэнэ. Тэр цагаас хойш “Хөөрөг” урлангийн дархчуулаар улсын цолонд хүрч байгаа бөхчүүд, уяачид, сур, шагайнхан бүгдээрээ эднийд ирж малгайн титмээ хийлгэх болжээ. Улсын баяр наадам дууслаа л бол бөхчүүд, сур, шагайнхан хамгийн түрүүнд эднийхийг зорьдог юм байна. Тэрээр аливаа зүйлд нухацтай, нягт нямбай, шударга ханддагаа гэр бүлийнхээ хүмүүжилтэй холбон тайлбарлаж байна лээ. Түүний өвөө нь Лхагвасүрэн гэж нутаг усандаа нягт нямбай, цэвэрч, шударгаараа алдартай хүн байсан гэнэ. Дээл хувцсаа цэвэрхэн өмсдөг болохооор нутгийнхан нь ганган Лхагвасүрэн гэж хүндэтгэдэг байжээ. Өвөө нь Д.Пүрэвсүрэнгээр гуулин данхаа байнга өнгөлүүлнэ. Нүүрээ тольдож болох хэмжээнд өнгөлүүлдэг байсан нь түүнийг дархан болоход нөлөө үзүүлсэн гэж ярьж байна лээ. Бас хүүхэд байхын л гар хурдтай, аливаа зүйлийн эвийг олохдоо чадамгай байж. Тиймээс багш нь яаралтай, эсхүл нарийн хийцтэй аливаа ажлыг Д.Пүрэвсүрэнд даатгадаг байсан гэнэ. Тухайн үед багшийнх нь өрөөгөөр халхын сайхан аваргууд байнга зочилдог байжээ. Тэд малгай, бүснээс эхлээд хөөрөг, мөнгөн аяга хийлгэхээр ирнэ. Ирэх бүртээ сайхан яриа хөөрөө дэлгэн сууна. Дарийн Дамдин, Жигжидийн Мөнхбат тэргүүтэй аваргууд багшийнх нь өрөөнд хүрч ирээд идээ будаа, архи дарс болно. Аваргууд нэг уухаараа ганц, хоёр шил архиар тогтохгүй. Арав, хорин шилээр нь уудаг байж. Өглөө нь ирээд багшийнхаа өрөөг цэвэрлэн хоосон архины шилийг тушаахад ямартай ч хоолны мөнгөтэй болчихдог байжээ. Бас банкны захирал тэргүүтэй алдар цуутнууд байнга хүрч ирнэ. Өрөөгөөр шагайхад дүүрэн хүнтэй л сууж байдаг байжээ. Тэр хэрээр өдөрт л нэг бүтээл төрдөг байсан гэнэ. Түүнийг нь харсаар багш шигээ олонтойгоо байдаг дархан хүн болох юм шүү гэсэн бодол Д.Пүрэвсүрэнд суужээ.

Ийн хуучлах хооронд гэргий Б.Гэрэлчимэг борцтой будаатай цай чанав. Эднийх дөрвөн хүүхэдтэй өнөр өтгөн айл. Том охин П.Номинчимэг арваннэгдүгээр анги. Аав ээжийгээ эзгүйд дүү нарынхаа хичээлийг давтуулах, гэр орноо цэвэрлэх зэрэг үүрэг хүлээнэ. Дүү нарыг нь П.Түмэндэмбэрэл, П.Энхномин, П.Отгонтэнгэр гэдэг ажээ. Гурван том нь ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчид бол отгон хүү П.Отгонтэнгэр цэцэрлэгт явдаг юм байна. Тэрээр аавынхаа улаан фэн гэсэн. Аав нь хөх өнгөтэй дээл өмсвөл яг ижлийг хийлгээд өг гэж ээжээсээ гуйна. Хар өнгийн хослол өмссөн өдөр нь бас л дуурайж хувцасладаг гэсэн. Аавынхаа урлан дээр хааяа нэг очихоороо “Би яг тан шиг ийм мундаг хүн болно” гэдэг ажээ. Гэргий Б.Гэрэлчимэг нь нөхөртэйгөө хамт “Хөөрөг” урландаа ажилладаг юм байна. Тэрээр урлангийнхаа менежерээр ажилладаг гэсэн. Д.Пүрэвсүрэн, Б.Гэрэлчимэг хоёрын танилцсан түүх ч ажил, мэргэжилтэй нь холбоотой. Б.Гэрэлчимэг өөрийнхөө төрсөн өдрөөр ээмэг хийлгүүлэхээр Д.Пүрэвсүрэн дээр иржээ. Захиалсан ээмэг нь түүний сэтгэлд ихэд нийцсэн болохоор төрсөн өдрийнхөө баярт Д.Пүрэвсүрэнг урьжээ. Улмаар нэг нэгэндээ сэтгэл алдарч Д.Пүрэвсүрэнгийнх гэх айлын өрхийг хамтдаа татсан түүхтэй. Гэр бүл зохиогоод удаагүй байхдаа хоёр талынхаа аав ээжийнд нэг хэсэг амьдарч байгаад Дарь-Эхэд гэр барьж тусдаа гарчээ. Гэрт амьдарч байхдаа өвлийн хүйтэнд “Чи орондоо хэвтэж бай, би босож галаа түлье” гэлцэн даарч хөрч байсан хөгжилтэй түүхээсээ хуваалцлаа. Дарь-Эхэд тав, зургаан жил амьдарч байгаад банкны зээлээр “Баянмонгол” хороололд орон сууц худалдан авч нэг хэсэг амьдарч байгаад өнгөрсөн жил одоогийн амьдарч буй газраа нүүн иржээ. Анх айл гэр болон гал голомтоо бадрааж байхад нэгэн ахынх нь бэлэглэсэн морин хуур эдний гэрийн нандин өв болж хойморт нь залагджээ. Д.Пүрэвсүрэн “Үнэтэй цайтай эд зүйл гэхээсээ хүний сэтгэл шингэсэн бэлэг эрхэм санагддаг” гэж байв.

Дархан хүн аливаа нэгэн бүтээл эхлэхдээ луу өдрийг сонгодог ажээ. Луу өдөр дарх хийхэд сайн гэсэн лусын буулттай байдаг юм байна. Тиймээс чухал, нандин зүйл урлахдаа өдөр судраа нарийн хардаг гэсэн. Бас сэтгэл зөвтэй байж гэмээнэ сайн бүтээл төрдөг гэнэ. Бүтээл урлаад эхэлсэн л бол муу зүйл ярихгүй, хүнтэй муудалцахгүй байхыг эрхэмлэнэ. Бас багшийнхаа захьсан “Хүнд эд зүйл хийж өгөхдөө нүнжигтэй хандаж байгаарай. Эдэлгээ даахгүй, хэтэрхий нимгэн зүйл хийвэл буян заяанд чинь муу” гэх захиасыг байнга дагадаг гэсэн. Түүнчлэн хүний эд зүйл хийж өгөхдөө материалыг нь хольж сольж болохгүй гэх зарчмыг хатуу баримталдаг юм байна. “Манай ээжийн алтан ээмэгний өрөөсөн нь энэ. Үүгээр хөөрөгний нуух хийлгэе” гэх зэргээр ирэх хүн олон. Тэр бүрт тухайн хүний авчирсан материалыг заавал өөрийнх нь захиалсан зүйлд шингээнэ. Учир нь үнэт эдлэл маш их энерги дагуулж байдаг болохоор тун хариуцлагатай хандахгүй бол болдоггүй гэсэн.

Д.Пүрэвсүрэн эхээс тавуул. Нэг ах, хоёр эрэгтэй, нэг эмэгтэй дүүтэй. Тэд бүгдээрээ “Хөөрөг” урланд ажилладаг юм байна. Эднийхэн бүгдээрээ нийлж олон сайхан бүтээл туурвиснаас өнгөрсөн цагаан сараар Хакухо аваргад зориулан хийсэн аягыг онцлон ярив. Мэргэжлийн сумогийн их аварга Хакухо М.Даваажаргал хөдөлмөрийн баатар болоход Ч.Санжаадамба тэргүүтэй үеийн найзууд нь хаш аяга хийлгэжээ. Уг аягыг Д.Пүрэвсүрэн “Монгол дархны ур ухаан харагдахаар хийнэ” гэж тооцоолжээ. Ингээд Их наран улсын бэлгэ тэмдэг нарыг бадмаараг эрдэнийн чулуугаар төлөөлүүлж, 69 дэх аварга болсон бэлгэдэлт тоог нь арга, билгээр хослуулан танаар хийжээ. Монгол төрийнхөө алтан соёмбыг алтан дээр суулган, мөнхөд ноён байхын бэлгэдэлтэй ноён сэврээ хийцтэй сүүн цагаан сэтгэл, найз нөхдийн бэлгэдэл болсон хаш аяга урлажээ. Энэ мэт олон бүтээл туурвисан. Өнгөрсөн зун гэхэд дархан аварга Х.Баянмөнхийн малгайн чимгийг бүтээж өгчээ. Х.Баянаа аварга Увс аймгийнхаа 90 жилийн ойд зориулан дөрвөн хүчтэнтэй малгай хийлгэсэн байна. “Увсын 90 жилийн ойн үеэр Баянаа аваргын хөшөөний нээлт болсныг сүүлд мэдсэн. Тэгэхээр аварга маань миний урлаж өгсөн малгайгаар гоёж хөшөөнийхөө нээлтэд очжээ” хэмээн инээмсэглэв.

Хөөрөг түүх болж үлддэг. Асашёорюү Д.Дагвардоржид манлай баатар Дамдинсүрэнгийн хар хас хөөрөг байдаг гэнэ. А.Сүхбат аваргад “Даян халтар” хөөрөг байдаг. Архангайн Хотонтоос гаралтай тэрхүү хөөрөг үнэхээр аварга хүнд байхаар хийцтэй сайхан хөөрөг гэнэ. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын дарга Б.Билэгт хар обсиден буюу хувилгаан эрдэнийн хас хөөрөгтэй. Тэрхүү хөөрөг хар өнгөтэй мөртлөө долоон өнгөөр солонгорч харагддаг тун ховор чулуутай гэсэн. Ингэж гоё хувирдаг чулуу дэлхий дээр тийм ч олон байдаггүй юм байна. Харин сүүлийн үед монголчууд хөөрөг цуглуулах сонирхолтой болж байгаа ажээ. Да.Ганболдын цуглуулгад 300 орчим хөөрөг байдаг гэнэ. Хөөрөгний үнэ цэн чулуу, хийцэндээ ч бий. Эдэлж хэрэглэж байсан эзэндээ ч байдаг гэнэ. Ардчилсан нийгэм гарахаас өмнө хөөрөгний үнэ цэн тийм ч өндөр байгаагүй байжээ. Хүмүүс өв уламжилж ирсэн хөөрөгнийхөө үнэ цэнийг сайн мэдэхгүйгээс болоод урд хөршийнхөнд нэлээд зарж байсан гэнэ. 1990-ээд оны эхээр ч гэсэн аав, өвөөгийнхөө эдэлж хэрэглэж байсан хөөргийг Эрээн рүү гаргаад хэдэн шуудай оймсоор сольдог байж. Тэр үед буюу 1994 онд Д.Пүрэвсүрэн ах, дүү нартайгаа нийлэн мөнгөн аяга хийж хар зах дээр гарган худалддаг байв. Нэг аягыг 50 мянган төгрөгөөр зарна. Тэгсэн нэг өдөр Балган гэж өвгөн томоо модны дор гадил жимс идэн сууж байгаа мичний дүрстэй халтар манан хөөрөг 200 мянган төгрөгөөр зарж байсныг худалдан авчээ. Уг хөөргөө 10 гаруй жил хадгалж байгаад 2005 онд нэгэн танилдаа зарж байсан гэнэ.

Түүний яриан дунд “Хүнд хөөрөг, аяга тэргүүтэй үнэт эдлэл хийж өгөхдөө чин сэтгэлээ шингээж маш сайн чанартай хийх ёстой” гэх зарчим байнга гарч ирж байв. “Үнэт эдлэл, тэр дундаа хөөрөг бол монголчуудын уламжлалт хэрэглээний зүйл. Манайхаас өөр эрдэнийн чулуугаар мэнд мэддэг газар хаа ч байхгүй. Англи, Итали гээд олон улсад хөөрөг сонирхдог хүмүүс бий. Гэхдээ тэд манайхан шиг уулзсан хүмүүстэйгээ хөөргөө зөрүүлэн мэндэлдэггүй. Зүгээр л цуглуулдаг. Дэлхийд ганцхан соёл, уламжлалыг тээж яваа агуу түүхтэй ард түмэн шүү дээ бид” гэлээ. Чанар, чанар гэх түүний яриаг сонсож суухад уран Пүүжээ биш, чанар Пүүжээ гэж нэрлэмээр санагдаж байлаа. Угаасаа ч түүний “Хөөрөг” урлан “Дэлхийд ганцхан монгол дархны ухаанаар цор ганцыг бүтээв” уриатайгаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг гэсэн. Мөн тэрээр бүтээл бүрээ “Монгол хийморь, монгол нүнжиг” гэж бодон ур ухаан, мэдлэг чадвараа шавхан хийдэг ажээ. “Та Монголын алдар цуутай ямар, ямар хүнд үнэт эдлэл урлаж өгөв” гэж асуухад “Төрийн өндөрлөгүүд, УИХ-ын гишүүд, монгол бөхийн аварга, арслан, алдар цуутай уяачид гээд олон хүн бий. Надаар юм хийлгүүлсэн гэхээсээ хийлгээгүй хүнийг тоолбол амархан биз” гэж байна лээ. Ийн хуучлаад Д.Пүрэвсүрэн­гийнхээс явах боллоо. Тэрээр “Монгол дархчуудын маань хараа хурц, үйл нь уран, дөш нь дуутай байх болтугай” гэж ерөөсөөр хоцорсон юм.

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

Одоогоос 70 жилийн өмнө буюу 1945 оны аравдугаар сарын 20-ны энэ өдөр БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг баталгаажуулах бүх ард түмний санал асуулга болсон түүхэн өдөр юм. Уг санал асуулгын талаар МУИС-ийн Шинжлэх ухааны сургуулийн Түүхийн тэнхимийн эрхлэгч, доктор, дэд профессор П.Дэлгэржаргалаас зарим зүйлийг тодрууллаа.

-1945 онд болсон бүх ард түмний санал асуулга нь түүхийн талаасаа ямар үйл явц болж өнгөрсөн юм бэ. Түүхэнд үүнийг Монголын анхны ардчилсан санал хураалт байсан гэж тодорхойлдог?

-1945 оны аравдугаар сарын 20-ны өдөр бол Монгол Улсын тусгаар тогтнолын талаар бүх нийтийн санал хураалт явагдсан түүхэн өдөр. Ямар учраас түүхэн үйл явдал болов гэдгийг уншигчид мэдэж л байх хэрэгтэй чухал үйл явдал л даа. Одоогийн Монгол Улс буюу тухайн үеийн БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг баталгаажуулах, олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрүүлэхийн төлөө явуулсан, олон жилийн нөр их тэмцлийн эцсийн үр болсон санал хураалт байсан. 1945 оны хоёрдугаар сард Ялтад болсон ЗХУ, АНУ, Их Британийн төрийн тэргүүнүүдийн уулзалтаар БНМАУ-ын статусыг одоогийн байгаагаар нь хүлээн зөвшөөрүүлэх асуудлыг ЗХУ-аас холбоотон гүрнүүдэд тавьсан байгаа юм.

Холбоотон гүрнүүд энэ хурлаар Германыг бууж өгсний дараах дэлхийн ертөнцийн байдал, дэлхийн газрын зураг ямар байх тухай асуудлыг хэлэлцэж байсан. Тэр хурал дээр холбоотон гүрнүүдийн зүгээс ЗХУ-д Герман бууж өгсний дараагаар Японы эсрэг дайнд орохыг санал болгосон. Энэхүү саналын хариуд ЗХУ хэд хэдэн болзол тавьсны нэг нь БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг зөвшөөрүүлэх. Тэр болзлыг АНУ болон Их Британи хүлээн зөвшөөрч гарын үсэг зурсан. Ийнхүү Монгол Улсын тусгаар тогтнол олон улсын түвшинд баталгаажих үйл явц дайны төгсгөл үеэс эрчимтэй өрнөж эхэлсэн. 1945 оны тавдугаар сард Герман бууж өгсөн. Үүний дараачаас Японы эсрэг дайнд ЗХУ оролцох асуудал яригдаж эхэлсэн. 1945 оны Ялтын гэрээний үед Монголын тусгаар тогтнолыг Хятадаар хүлээн зөвшөөрүүлэх үүргийг АНУ өөртөө авсан. АНУ нэг талаас тохирсон тохироог дэмжихийг шаардсан байж таарна. ЗХУ болон И.В.Сталины зүгээс Хятадад их хэмжээний дарамт шахалт үзүүлж эхэлсэн. Хэлэлцээр Москвад болсон. Тухайн үеийн Дундад иргэн улс буюу Гоминданы Засгийн газар шүү дээ. Чан Кайшигийн Засгийн газар болон И.В.Сталины хооронд болсон хэлэлцээрт Хятадын тал Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрнө гэдгийг ерөөсөө хүлээж авахгүй байсан гэдэг. Автономит болгоё, өөр байдлаар тохиръё гэх мэтээр олон санал тавьсан ч И.В.Сталин үүн дээр тууштай байр суурьтай хандсан юм билээ. И.В.Сталины гол санаа нь юу байсан бэ гэхээр БНМАУ-ын тусгаар тогтнол нь манай аюулгүй байдал, гео стратегитай холбоотой учир Монголд бид өөрийн эрхийг олж авах ёстой гэсэн. Зөвлөлтийн аюулгүй байдалтай холбоотой асуудал учраас шууд шахалт үзүүлсэн. Тиймээс бид Монголд өөрийн эрхийг тогтоох гээд байгаа юм гэдэг асуудлыг тавьж байсан.

Ийнхүү Зөвлөлтийн гео политикийн ашиг сонирхол, монголчуудын тусгаар тогтнох ашиг сонирхол нэгдсэнээр Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг дэлхийд хүлээн зөвшөөрүүлэх үйл явц нааштайгаар шийдэгдсэн гэж үзэж болно.

-Бүх ард түмнээрээ тусгаар тогтнолоо зөвшөөрч байгаа санал хураалтыг гадны улсууд нэлээд анхаарч харж байсан байх даа?

-Тэр нь тодорхой шүү дээ. Эцэстээ явж явж 1945 оны наймдугаар сард Зөвлөлт, Хятад хоёр тохирсон байгаа юм. Чан Кайши уг тохиролцоог хүлээн зөвшөөрөхдөө “Хэрвээ БНМАУ-ын ард иргэд өөрсдөө тусгаар улс болно гэдгээ батлах юм бол бид БНМАУ-ын тусгаар байдлыг хүлээн зөвшөөрөхөд бэлэн байна” гэсэн байдаг. Ийм утга, учиртай хэлэлцээр байгуулаад Японы эсрэг дайнд ЗХУ орсон юм. ЗХУ Японд дайн зарласнаас нэг өдрийн дараа БНМАУ мөн Японд дайн зарласан нь манай улс өөрийгөө дэлхийд тусгаар улс гэдгээ харуулах зорилготой байсан. Монгол Улс бол холбоотон, Нэгдсэн үндэстний талд дайны эхний өдрөөс ЗХУ-ын холбоотон болж тусалж дэмжиж байсан. Дэлхийн дайны төгсгөлд Өвөр Монгол, Хятадыг чөлөөлөх дайнд Японы эсрэг оролцсон гэж олон улсын түвшинд өөрсдийгөө мэдрүүлж чадсан. Япончууд Хятадыг 1933 оноос Манжуураас эхэлж эзэлж авсаар байгаад 1939 он гэхэд Халхын голд тулаад ирчихсэн байсан. 1945 он гэхэд Хятадыг бараг тэр чигээр нь эзэлчихсэн. Хятадын зүүн тал, зүүн хойд, хойд тал тэр чигээрээ эзлэгдсэн. Хятадад баруун болон баруун өмнөд гэсэн стратегийн ач холбогдолгүй газрууд нь л үлдчихсэн байлаа.

Хятад яагаад ЗХУ-ын шахалтаар Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн юм гэхээр Японы эсрэг дайнд өөрсдөө япончуудыг дийлэхгүй байсан байхгүй юу. Тэгэхээр Зөвлөлтийн цэргийн хүч Хятадыг чөлөөлөхөд зайлшгүй хэрэгтэй болоод байсан юм. Хоёр сая гаруй хүнтэй Квантуны армитай олон жил байлдаад хятадууд дийлээгүй. Байлдах тусам улам л газар нутгаа алдаад байсан. Тэгэхээр Хятадад ЗХУ-ын саналыг хүлээж авахаас өөр сонголт байгаагүй. Энэ нь монголчуудад ашигтай санал болж хувирсан.

-Бүх ард түмний санал асуулгын талаар ухуулга хуудас тарааж, олон нийтэд энэ талаар маш сайн сурталчилсан байдаг юм билээ. Санал асуулгын өглөө санал хураах гэрийн гадаа хүмүүс хэдийнэ ирж цувраад зогсчихсон байсан гэдэг?

-БНМАУ-ын Улсын бага хурлын тэргүүлэгчид 1945 оны есдүгээр сарын 21-ний өдөр “БНМАУ-ын тусгаар тогтнолын бүх нийтийн санал асуулгыг аравдугаар сарын 20-нд явуулах” шийдвэр гаргаж тэргүүлэгчдийн дарга Г.Бумцэндээр ахлуулсан санал хураалтын төв комиссыг байгуулсан. Тэр комисс зохион байгуулалтын ажлыг богино хугацаанд маш сайн зохион байгуулсан л даа. Хөдөө, орон нутгийн салбар комисс гэж байгуулж, төр, засгийн удирдлагын олон хүн ажилласан. Нөгөө талаар бичиг үсэг мэдэхгүй хүн олон байсан. Тэр улсууд эрхий хурууныхаа хээг дарсан. Бичиг үсэг мэддэг хүмүүс нь гарын үсэг зурсан. Энэ үйл ажиллагааны бүх бичиг баримт Монгол Улсын Үндэсний төв архивт хадгалагдаж байна.

Олон газар цуглаан зохион байгуулж, ухуулга сурталчилгаа зурагт хуудсууд, тараах материал хэвлэж санал хураалтад идэвхтэй оролцохыг уриалж байсан.

-Сонгуулийн ирц, хувь нь хэд байсан юм бол?

-Тухайн үеийн баримталж байсан албан ёсны мэдээллээр сонгуулийн насны бүх иргэдийн 98.4 хувь нь буюу 487409 хүн оролцсон гэдэг. Оролцсон хүмүүс бүгд зуун хувь тусгаар тогтнолын төлөө саналаа өгсөн. Татгалзсан ганц ч санал өгөөгүй.

-Санал хураалтын ирц, үр дүн нь монголчууд тухайн үед тусгаар улс болохыг чин сэтгэлээсээ хүсч байжээ, бүгд нэгдэхэд бэлэн нэгдмэл байжээ гэдгийн илэрхийлэл болжээ?

-Тухайн үед нам, ард түмэн гэж ярина уу, төр, ард түмний гэдэг юм уу нэгдмэл илэрхийлэл, хүсэл зоригийг илэрхийлсэн ийм л зүйл болсон л доо. Ганцхан өдрийн дотор бүх хүний саналыг тээвэр холбоо хөгжөөгүй, утас шөрмөсгүй тэр үед 98.4 хувьтай цуглуулна гэдэг түүхэн том амжилт. Тэр үед энэ санал хураалтыг маш сайн зохион байгуулсан гэдэг нь ингэж харагдаж байгаа юм. Одоо үед санал хураахад 50 хувиа дөнгөж давж байна гэдэг шүү дээ.

-Ажиглагчаар аль улсаас төлөөлөгчид ирж байсан бол оо?

-Санал хураалтыг ажиглахаар Гоминданы Засгийн газрын төлөөлөгчид ирсэн. Улмаар 1945 оны арваннэгдүгээр сарын 10-нд Улсын бага хурлын тэргүүлэгчид санал хураалтын дүнг ЗХУ болон Дундад иргэн улсын Засгийн газарт албан ёсоор мэдэгдсэн байдаг. Энэ санал хураалтын үр дүнг үндэслэж 1946 оны нэгдүгээр сард Дундад иргэн улс Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн. Үүний дараа ЗХУ Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрснөөр манай тусгаар байдлыг хоёр хөрш маань албан ёсоор хүлээн зөвшөөрсөн нь түүхэн үйл явдал болсон. Үүний дараа социалист системийн орнууд, шинээр тусгаар тогтносон орнууд гэх мэт олон орон манай тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөөр байсан.

Ялангуяа хоёр хөршөөрөө тусгаар тогтнолоо хүлээн зөвшөөрүүлнэ гэдэг нь маш чухал. Бид 1911 он, 1921 онд өөрөө өөртөө тусгаар тогтносон орон болоод л яваад байсан. Тэгэхэд дэлхий биднийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байсан шүү дээ. НҮБ-д бид 1961 он болоход л арай гэж элссэн. НҮБ-д элсэх саналаа хүргүүлсээр 15 жилийн дараа нааштай хариу авсан. Тусгаар тогтнол гэдэг ийм л олон саад бэрхшээлийг даван туулж байж бидэнд ирсэн чухал зүйл. Энэ өдөр бол Монголын тусгаар тогтнол ямар их үнээр олдсон бэ гэдгийг хүмүүст сануулж байх өдөр л дөө. Олон жилийн тэмцлийн үр дүнд, бүх нийтээрээ саналаа өгсний эцэст хятадууд арга буюу шахалтад ороод хүлээн зөвшөөрсөн. ЗХУ, АНУ, Англи гэсэн холбоотон гүрнүүдийн шахалтаар л Хятадын тал хүлээн зөвшөөрсөн хэрэг.