Month: August 2015

“Монголын үр тариа эрхлэгчдийн
газар тариа­лан холбоо”-ны гишүүн тариаланчид өчигдөр хэв­лэлийнхэнд хандлаа. Тэд
ургац алдах нь тодорхой болсон, ургац алдахад сал­барын яамны алдаатай бодлого нөлөөлсөн
гэж мэдэгдэв. “Гацуурт” ХХК-ийн ерөнхийлөгч Л.Чинбат­тай энэ сэдвээр ярилцлаа.

-Ургацын алдагдлын хувь дээр тариаланчид, яам өөр тоо хэлж байгаа.
Том хэмжээний тариалан эрхэлдэг хүнтэй уулзсаных бодит байдал дээр Монгол Улс яг
хэчнээн хувийн ургац алдсаныг сонирхмоор байна?

-Газар тариалангийн хувьд байдал ноцтой, хүнд байна. Нууж хаагаад
байх шаардлагагүй. Тариаланчдын хэлээд байгаа 70, 80 хувь гэдэг баталгаатай тоо. Яам­ныхан дарж хэлээд байна. Зохиомлоор үнэ өсчихнө
гэсэн болгоомжлолоор, ажил төрөлд нь нөлөөлж магадгүй гэх шалтгаанаар ингэж хэлэх
шаардлага гардгийг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ бодит байдлыг нуух нь буруу. Үнэн зөвөөр
нь мэдээлж байж л төр засгаас зөв шийдэл гарна. Өнгөрсөн жил Монгол Улс 290 мянган
га-д тариад 489 мянган тонн буудай авсан. Хүнс, хөдөө аж ахуйн яам энэ хавар төлөвлөгөө
гаргаад зарласан. 300 мянган га-д тариад 469 мянган тонн буудай авна гэж. Өнгөрсөн
жил га-гаас 16.7 цн буудай авч байсан. Энэ жил яамныхан 16.6 цн авна гэж төлөвлөгөөгөө
бууруулж хийсэн. Ингэсэн хэрнээ Р.Бурмаа сайд 365 мянган тонн буудай авна, үүний
30, 40 хувийг алдсан гэж ярьж байгаа. Гэтэл сайтдаа 469 мянган тонн буудай авна
гээд зарлачихсаныг би сая онцолж хэллээ. Энэ тооноос нь харахад л ургацынхаа 60
хувийг алдчихсан байна. Салбарын сайд нь ийм логик­гүй юм ярьж болохгүй л дээ.

-Төлөвлөх нэг хэрэг, гүйцэтгэл нь өөр байж болно. Хавар яг хэчнээн га-д хэр
хэмжээний үр тарьсан юм бэ?

-Төлөвлөсөн хэм­жээнээсээ давуулж тарьсан. 300 мянган га-д тарина гэж төлөвлөсөн
ч тариаланчид 359 мянган га-д тарьсан. Энэ бол яамны гаргасан тоо. Тарьсан га-гаа
ноднин авсан 16.7 цн-ээрээ үржүүлэхээр 606 мянган тонн буудай авахаар байгаа юм.
Дахиад хэлье, энэ бол мөн л яамны гаргасан тоо. Энэ хэмжээгээр тооцвол ургацынхаа
60 гаруй хувийг алдчихаад байна. Сайдын доод талын хүмүүс 70, 80 хувийн ургац алдсаныг
хүлээн зөвшөөрч байгаа.

-Бодит байдал ийм байхад сайд илт зөрүүлж хэлмээргүй юм…?

-Би сая яамны цахим хуудсан дээр байгаа тоо­нуудыг л хэллээ. Тооцоолж гаргасан
л болохоос бүгд сайтан дээр нь байгаа тоо. Яамны 2014 оны гүй­цэтгэлтэй харьцуулбал
бид ургацынхаа 53 хувийг алдчихсан. Яамны
2015 оны төлөвлөгөөтэй харьцуулбал 51 хувиа, яамны 2015 оны тариалалтын гүйцэтгэлтэй
харьцуулбал 60 хувиа алдчихсан. Ноднин жил авсантайгаа харьцуулж төлөвлөөд үзвэл
62 хувиа алдсан байна.

-Яамны тоог ойлголоо, тариаланчдын тоог сонсъё. Нийтдээ хэчнээн га-д буудай
тарьж, хэ­дийг хурааж авна гэж төлөвлөсөн бэ?

-Нийтдээ 500 гаруй мянган га-д тариалалт явуулсан. 100-гаад мянгад нь рапс,
400 гаруй мянгад нь улаан буудай тариалсан. Ойролцоогоор 650-670 мянган тонн улаан
буудай авна гэж төлөвлөсөн. Энэ тооцоогоороо харвал ургацынхаа 70-80 хувийг алдчихаад
байна. Өнгөрсөн жил 290 мянган га-д тарьсан бол энэ жил 70 мянган га-гаар илүү талбайд
тарьсан гэсэн үг. Энэ бол яамны тоо.
Ноднин 290 мянган га-д тариад 500 орчим мянган тонн буудай авсан бол энэ жил 70
мянган га-гаар илүү тарихаар ойролцоогоор 200 мянган тонн улаан буудай илүү авч
таарна. Ингээд тооцохоор 650 мянган тонн буудай авна гэсэн тоо гараад ирж байгаа
юм. Ургацын 70, 80 хувиа алдсан гэсэн тоо эндээс гарч ирсэн. Яам га-гаас арван цн
авна гэж байгаа. Бидний тооцоогоор 4-5 цн л авна.

-Одоо байдал өөрч­лөгдөхөөсөө өнгөрсөн үү, яамнаас хугацаа нь болоогүй байхад
элдэв юм ярих хэрэггүй гэх маягийн байр суурь илэрхийлж байна лээ?

-Өнгөрсөн. Дал, наян хувиа алдлаа гэдэг тоог бид аль зургадугаар сарын
15-нд гаргасан. Гэтэл яам наймдугаар сарын 25-нд гаргана гээд суугаад байна л даа.
Тэд ургацынхаа хэчнээн хувийг алдсаныг дээд зэргээр мэдэж байгаа. Бүр 90 хувь ч
хүрч магадгүй гэж айж байгаа. Байдал иймдээ тулчихаад байхад 30, 40 гэж тайвшруулах
нь улс оронд хохиролтой. Манай холбоо өчигдөр хуралдаад холбооныхоо дэргэд Гамшгийн
хороо гэж байгуулна гэж ярьсан. Тэгээд төр засаг, орон нутгийн төлөөлөлтэй хамтдаа
яваад байдалтай газар дээр нь танилцъя гэж төлөвлөж байна. Яг хэчнээн хувийн ургац
алдсанаа тогтооё. Хохирлоо тооцъё.

-Ер нь газар тариалан эрхэлдэг бусад улсад ургацынхаа хэчнээн хувийг алдахад
гамшиг боллоо гэж үздэг юм бол?

-Хүнийх нь идэж уух юмтай холбоотой учраас ургацынхаа арван хувийг алдахад
л гамшиг гэж зарладаг. Гэтэл манайх 70, 80 хувиа алдчихаад байхад юу ч болоогүй
юм шиг суугаад байна. Ганцхан жишээ хэлье. Манайхаас өөр улс ган болно гэдгийг мэдчихээд
дөрөвдүгээр сарын 1-нээс улс орноороо арга хэмжээ авсан. Тариаланчдадаа машинаар
ус зөөж өгч, төрийн ажилчид нь талбай дээр нь очиж тусалж, зарим улсын Ерөнхийлөгч
нь тариалангийн талбайгаа усалж хүртэл иргэдээ уриалан дуудсан. Төсвөөсөө маш их
мөнгө зарсан. Гангийн сөрөг нөлөөг зогсоох арга хэмжээ авсан. Гэтэл манайх ган болох
гээд байна гэхэд арга хэмжээ аваагүй. Ган болчихлоо гэхэд таг суусан. Өнгөрсөн хойно нь та нар шоудлаа гэж байна л даа.

-Энэ жил буудайн до­тоо­­дын хэрэгцээ яахаар байна вэ?

-Хагас дутуу ч гэсэн хангана. Хэрвээ би Р.Бурмаа сайд байсан бол “Үнэн, бид
ургацаа алдсан. Яам мэдээллээс жаахан хол байна. Яг хэчнээн хувь алдсаныг хэлж мэдэхгүй
байна. Тогтоосныхоо дараа хэлье. Тариаланчид
дотоодын хэрэгцээгээ хангана гэж байна. Бид ч ийм зорилготой байгаа. Хураасан
буудай чанартай, чанаргүй нь яахав, гурилын үйлдвэрүүд ямар ч байсан тариаланчдынхаа
тарьсан буудайг аваад гурил хий, хийсэн гурилыг нь ард түмэн идье. Ийм хүнд цагт
бидэнд өөр боломж алга” гэж хэлэх байсан. Ингэсэн тохиолдолд ирэх жилийнхээ асуудлыг
шийдэж чадна. Ирэх жил 100, 150 мянган тонн буудай дутлаа гэж байна. Тэгвэл ирэх
жил 200, 300, 400 мянган тонноороо дутах нөхцөл үүсчихсэн. Энэ бол аюул. Ирэх жилийн
үрийн буудайны асуудлыг одоо ярихгүй бол оройтно.

-Үрийн будаа яагаад ийм их хэмжээгээр дутна гэж. Энэ жил хураах буу­дайнаас
үр гэж гарахгүй хэрэг үү?

-Энэ жил бидний тарьсан буудайнаас үрийн будаа бараг гарахгүй. Монголд
50-70 мянган тонн үрийн будаа хэрэгтэй. Оросоос гарахад ч хүндрэлтэй. Орос, Монголд
ялгаагүй ган болж тарьсан буудай нь таваарын будаандаа л тэнцэж байгаа. Бид үүнийг
хүндрэл, гамшиг гэж харж байгаа юм. Бид ургацын 70 хувиа алдлаа гээд оронд нь юм
авах гээгүй. Байдал ийм байна, цаашдаа ямар арга хэмжээ авах вэ гэдгээ ярья гэхээр
“Тариаланчид худлаа ярилаа” гэсэн асуудал босгож ирээд байна л даа.

-Үрийн буудайг яаж шийдвэл дээр вэ?

-Үрийн буудай бизнес болсон. Ийм юм гараад ирлээ, үүн дээр яаж ажиллах вэ
гэдгээ л бодоод байна. Төрийнхөөр дамжаад үрийн буудай ороод ирвэл үрийн буудай
биш гэж ойлгох хэрэгтэй. Товарын буудайнаас долоон дор юм оруулж ирээд шахдаг. Ерөнхий
сайд ноднин 80 мянган тонн буудай хэрэгтэй, тэгэхгүй бол улсаараа сөнөлөө гээд байсан.
20 мянган л орж ирсэн хэр нь яагаа ч үгүй. Өнөө хог гээд байсан Монголын тариаланчдын
буудайгаа идсэн. Дахиад он дуустал идэх нөөц байна. Хэн худлаа ярьсныг сөхөхгүй
байгаад гайхаж байна. Импортоор оруулж ирсэн
буудай нь Монголын битгий хэл малын тэжээлээс долоон дор юм байсан.

-Сая Засгийн газрын хуралдаанаар импортоор 150 мянган тонн буудай оруулж
ирэх асуудлыг шийдсэн. Импортоор буудай оруулж ирэх зайлшгүй шаардлага үүссэн хэрэг
үү?

-Ургац алдсан нь тодорхой гэдгийг аль аль талдаа яриад байхад маргаашнаас
нь импортоор буудай оруулж ирэх хууль санаачлаад
гүйдгийг ойлгодоггүй. Яам маань аль талд ажиллаад байна вэ. Импортоор буудай оруулж
ирэх гэж 80 тэрбумыг шийдэж өгсөн гэсэн сураг сонссон. Тендер зарласны цаана явагддаг зүйлийн төлөө ухаанаа
тавиад байгаа хэрэг болов уу гэж харж байна. Р.Бурмаа сайд 230-280 мянган тонн буудай
авна гэж зарласан. Энэ буудайн дээр яамны хадгалж байгаа 30 мянган тонныг нэмэхэд
ирэх жилийн тав, зургадугаар сар хүрнэ. Үүнийгээ зөв менежментэлж чадвал бүтэн жил
идэхээр хангалттай нөөц бий. Ийм байхад ургацаа алдсан тариаланчдынхаа үгийг сонсохгүй импортоор орж ирэх буудайны араас ухаанаа тавьж
гүйгээд эхэлснийг ойлгохгүй байна.

-Тариаланчид хэчнээн төгрөгийн хохирол амссан бол. Тооцож үзсэн үү?

-Зөвхөн тарихад гарсан зардал гэхэд л нэг га-д ойролцоогоор 30 мянган төгрөг.
Ингээд бодоход тариаланчид 150 тэрбум төгрөгийн хохирол амсаад байна. Ийм хохирол
амссан хүмүүс тавьсан өр зээлээ яах вэ, дараа жил яах вэ гэдгээ шийдүүлэхээс аргагүй
болчихоод байна л даа.

-Хүнс, хөдөө аж ахуйн яам, тариаланчдын дунд байсгээд маргаан дэгддэг. Энэ
жил бүр ширүүхэн маргах шинжтэй. Салбартаа томд орох компанийн захирлын хувьд хөдөө
аж ахуйн салбарыг хэр бодлоготой хөгжиж байна
гэж гэж боддог вэ?

-Манай улсад хөдөө аж ахуйн бодлого гэж алга. Р.Бурмаа сайд Цандэлэгийг шүүхэд
өгөхийн оронд Тариалангийн хуулийг бат­луулахын төлөө ажилламаар байна. Бидний ганц
хүсч байгаа юм энэ. Дөрвөн жил болоход энэ хууль батлагдсангүй. Яамны хийх үндсэн
ажил бол энэ шүү дээ. Бодлогогүй байгаагийн нэг жишээ хэлье. Өнгөрсөн жил Ерөнхий
сайд, УИХ-ын даргын аль аль нь урамшуулал өгөхгүй гэж зарласан. Гэтэл Р.Бурмаа сайд
чанартай буудайнд нь урамшуулал өгнө, чанаргүйд нь өгөхгүй гэчихсэн. Ийм тодорхойгүй
байдал ажилд нөлөөлдөг. Яах юм бол гэсэн эргэлзээтэй ажиллах амар биш. Биржээр буудай
авна гэж байгаа. Үнэ чө­­лөөлөгдөөгүй, үнийг төр тогтоож байгаа тохиолдолд бирж
ажиллах боломжгүй. Чөлөөт зах зээл байхгүй
учраас. Урамшуулал бол бидний ургуулсан буудайг өөрийнх нь өртгөөс доогуур үнэлээд,
төр зөрүүг нь өгч байгаа л хэлбэр. Гэтэл улсаас тариаланчдад зүв зүгээр мөнгө өгөөд
байна гэсэн ойлголтыг нийгэмд өгөөд байдгийг гайхдаг. Р.Бурмаа сайд гэхэд л өнгөрсөн
жил гарч ирчихээд тариаланчид төрөөс 420 тэрбум төгрөгийн тэтгэлэг авсан гэж ярих
жишээний. Тийм биш гэдгийг би сая хэллээ. За яахав, бид энэ хэмжээний мөнгийг төрөөс
авчээ, гэтэл Р.Бурмаа сайд гарч ирээд нэг жилийн дотор биднийг 400 тэрбум төгрөгийн
хохиролд оруулсныг юу гэж ойлгох вэ. Төр нь энэ салбарынхаа асуудлыг ойлгохгүй,
мэргэжлийн биш хүн тавьчихсан. Өнөөх нь салбарынхантайгаа бүтэн жил маргаж байхад
тоохгүй сууж болохгүй гэж бодож байна.

-Ган болоход сайд, яам яаж ч чадахгүй, тэгэхээр ургац алдах нь тэдэнд хамаагүй гэсэн тайлбар бий…?

-Хүнс хөдөө аж ахуйн яамны буруутай үйл ажиллагаа ихэнх хувийг нь эзэлж байгаа.
Ган болж байна гэдгийг дэлхий нийтээр дөрөвдүгээр сараас эхлээд зарласан шүү дээ.
Номхон далайн чиглэлээс ирж байгаа үүл энэ жил оройтож байна, үүнээс болж Азийн
орнуудад ган болж магадгүй гэж зарласан. Яамнаас жилийн жилд цаг агаарыг өнгөрсөн
жилтэй адилхан гэдэг. Цаг уурын мэдээг ийм бүдүүлэг байдлаар өгч болохгүй гэж би
өнгөрсөн жилийн тариалалтын зөвлөгөөн дээр хэлсэн. Төв аймгийнхан төдий үед тарьж
болно, яагаад гэвэл танай бүсэд тэдэн сард бороо орно гэх мэтийн нарийн чиглэл өгөх
ёстой. Яам ийм л юман дээр дэмжлэг үзүүлэх учиртай. Ургац алдахад нөлөөлсөн зүйл
бидний талаас ч бий. Р.Бурмаагийн талаас бүр их байгаа.

Өнгөрсөн жилийн бу­дааныхаа үлдэгдлийг өнөөг хүртэл аваагүй гэх мэт шалтгаанаас
болж нийтдээ бараг зуугаад мянга гаруй га-д гуурсанд тарьсан. Гуурсанд тарина гэдэг
нь нэг талбайд хоёр жил дараалан тарина гэсэн үг. Уг нь гайгүй ургац авъя гэвэл
энэ жил тарьсан талбайгаа ирэх жил өнжөөх учиртай. Яамнаас бизнесийн үйл ажиллагаанд бүдүүлгээр халдаж
байгаа учраас бидэнд үүнээс өөр гарц байгаагүй. Яам төрийн захиргаадалтыг хэрэглэж
технологи зөрчихөд хүргэсэн. Та нар тариалангийн талбайнхаа 10-15 хувиас илүүд рапс
тарьж болохгүй гэчихсэн. Зарим аймаг сумдад бүр тас хориглосон. Ингэсэн учраас рапс
тарьдаг талбайнхаа хэмжээг ихэсгэхийн тулд гуурсанд их тарьсан. Буудайны мөнгө мөд
ирдэггүй. Харин рапс бол өөр. Талбайнх нь дэргэдээс мөнгийг нь тоолж өгөөд авдаг
учраас бүх тариаланч бага ч гэсэн мөнгөтэй золгохын тулд рапс тарьдаг.

-Тариаланчид гэхээр хэдхэн хүн л дуугараад байдаг. Ташраараа хэцүү байдалд
орсон хэр нь бусад нь яагаад дуугардаггүй юм бол?

-Тариаланчид Хүнс, хөдөө аж ахуйн яамны Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сангаас
санхүүгийн хувьд хараат. Тэгэхээр Р.Бурмааг шүүмжлэх ч эрх байхгүй болчихож байгаа
юм. Учир нь тэндээс жаахан юм авч ажлаа явуулдаг. Р.Бурмаагийн хувьд ч тэр, шүүмжлээд
байгаа том аж ахуйн нэгжийн хэдэн хүнийг тоглоомоос гарга гэх маягаар хандчихаж
байна л даа. Жижиг аж ахуйн нэгжүүдэд 50 тонн буудай хэрэгтэй бол 10 тонныг гэх
маягаар өгсөн. Хэрэгтэй буудайг нь өгч чадаагүй. Бага, багаар тараасан нь сөрөг
нөлөө үзүүлсэн. Монголд 40 мянган тонн үрийн буудай хэрэгтэй. Гэтэл өнгөрсөн жил
ямар ч үрийн буудай байгаагүй. Тийм учраас бүгд товарын буудай тарьсан. Үрийн буудай
байгаа гэсээр байгаад эцэст нь хог шиг юм өгсөн. Өнөөдөр яамны өгсөн буудайгаар
тарьсан компаниудын буудай бусдаасаа эрс өөр байгаа. Тариалалтын, технологийн гэх мэт компанийн бүх дотоод ажиллагаанд
төр оролцоод байна л даа. Тэр дарамтаас нь айгаад одоо хэр нь үгээ хэлж чадахгүй
байна. Дараа жил мөнгө авах учраас яамтай холбоогүй юман дээр юу гэж хэлсэн ч бэлэн
байна, яамтай хамаатай юм ярихгүй гэцгээж байна.

-Газар тариалангийн холбооноос тариалантай аймгуудаар явж үзээд ургацын ихэнх
хувиа алдлаа гэж мэдээлсэн үү, эсвэл тариаланчдаас аман мэдээ аваад тийм тооцоо
гаргасан уу?

-Газар тариалангийн гол бүс Сэлэнгэ, Булган, Төв аймагт ган болсон. Холбооны
зүгээс тавдугаар сарын 20-ноос хойш Булган, Хэнтий, Сүхбаатар, Дорнод зэрэг бүх
аймгаар явж үзсэн. Тэгээд л зургадугаар сарын
15-нд найдваргүй боллоо гэж хэлсэн.

-Яамандаа арай оройтож хандсан юм биш үү?

-Тавдугаар сарын 20-доос хойш хандсан. Биднийг анх тарихад л хөрс ямар ч
чийггүй байсан. Бороо орохгүй бол ийм чийггүй газар мянга тариад хэрэг алга гэдгийг
бүгд мэдэж байсан. Зарим нь бүр тарихгүй өнжсөн.

-Тариаланчдад одоо ямар гарц байна?

-Урамшууллаас тат­галзмаар байна. Ямар ч байсан “Гацуурт” компани урамшууллаас
татгалзаж байна. Урамшууллаас тат­галзвал би дарамтнаас гарна. Хүнс, хөдөө аж ахуйн
яам талбайнхаа тэдэн хувьд тийм юм тарь гэхээ болино. Тэгэхээр хүссэнээ тариад,
чадвал чадаад, чадахгүй бол чадахгүй, зах зээлийнхээ жамаар явна. Бидний ургуулсан
буудайг өртгөөс нь доогуур үнэлж авчихаад зөрүү гэж өгсөн мөнгөө зүгээр өгсөн юм
шиг яриад байгаа учраас үүнээс өөр гарц алга. Хэсэг тариаланч нийлээд урамшууллаас
татгалзах санаагаа хүчтэй илэрхийлье гэж бодож байна. Урамшууллаас татгалзаад зах
зээлээ чөлөөлье. Бид өөрсдөө гурилын үйлдвэртэй хэл амаа ололцоод явдаг болчихвол
өөр. Төр нь, яам нь буудайн чанарыг үнэлэх учиргүй. Гурилын үйлдвэр буудай худалдаж
авахдаа чанаргүй байна гээд үнийг нь буулгаад авчихдаг. Тэд үнэлээд байхад Р.Бурмаа
чанарт оролцох шаардлагагүй л дээ. Тариаланчдынхаа банкин дээр байгаа өр, зээлийг
гаргамаар байна.

-Танай компани газар тариалангийн чиглэлээр гэхэд хэчнээн төгрөгийн өртэй
байгаа вэ?

-Гучин тэрбум. Нод­нингийн буудайны мөнгө болох долоон тэрбум төг­рөгийг
аваагүй байна. Гэтэл би долоон тэрбум төгрөгийн зээлийн хүүнд сар бүр 140 сая төгрөг
банкинд өгч байгаа. Манай компани сар бүр нийтдээ 500-700 сая төгрөгийн банкны хүү
төлдөг. Хоёр жилийн өмнөх буудайныхаа мөнгийг гурилын үйлдвэрүүдээс авч чадахгүй
байна. Ма­най компанийн улаан буудайны өртгийн 34 хувь нь зээлийн хүү. Гэтэл гурилын
үйлдвэрүүд жилийн гуравхан хувийн хүүтэй зээл аваад явж байна. Бидний худалдан авдаг
юмны үнэ байнга өөрчлөгддөг, тарьсан буудайны үнийн дээд хэмжээг төрөөс тогтоож
өгдөг. Гэтэл гурилын үнэ 850 төгрөг. Зарим нь дуртай үнээрээ зардаг. 1350 төг­рөгөөр
хүртэл зардаг. 1350 төгрөгөөр зарж байгаа гурилын будааны үнэ нь нэг сая 250 мянган
төгрөг байх ёстой. Гэтэл биднээс 400 мянган төгрөгөөр авч байгаа.

-Тариаланчид ургац алдах нь гэж мэдээлснээс болоод гурилын үнэ өслөө гэж
байна. Улаан буудайн үнэ яах бол?

-Энэ жил гурилын үйлдвэрт ямар ч хямрал болоогүй. Гурилын үнэ нэмэгдсэн бол
Р.Бурмаагийн л ажлаа муу хийж байгаатай холбоотой. Гурилын үнийг тогтвортой байлгана
гээд улсаас мөнгө авч гурилын үйлдвэрүүдэд өгсөн. Тэгэхээр тогтвортой барих ёстой.
Бидний хувьд хохирол амссан учраас буудайны үнэ тодорхой хэмжээгээр өснө. Гэхдээ
80 хувь алдсан гээд 80 хувь өснө гээгүй. Зах зээлийнхээ зарчмаар, гурилын үйлдвэр,
тариаланч хоёр наймаалцаад явна. Ийм хохирол амсчихаад ноднин жилийнхээ үнээр зарах
хүн байхгүй. Мэдээж улс орны байдал хүнд байгааг харгалзах нь тодорхой.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Монгол Улсын Хөдөл­мөрийн баатар, Төрийн шагналт, академич Ш.Биратай Хубилай хаан болон тэнгэр үзлийн тухай ярилцлаа. Түүний тэнгэр үзлийн тухай санааг монголчуудаас илүү гадныхан их сонирхсон гэнэ. Итали, Англи зэрэг олон оронд түүний тэнгэр үзлийн талаарх өгүүлэл хэвлэгдсэн байна лээ. Их эрдэмтэн өдгөө нас сүүдэр 88 зооглож буй. “Настай болохоороо өөрийн бичиж судалж байсан зүйлсээ уншиж, өөртэйгөө танилцаж байдаг” гэж тэр хуучилсан.

-Хубилай хааны 800 жилийн ой ирэх есдүгээр сард болох гэж байна. Хубилай хаан бол Чингис хааны отгон хүү Тулуйн хоёрдугаар хүү. Түүний ээж Сорхагтан хатан эрдэм чадалтай байсан болохоор хөвгүүд нь чадалтай хаад болон өссөн болов уу?

-Сорхагтан хатан Эши буюу ижий хатан гэж алдаршсан. Хэрэйдийн Тоорил ханы дүү Жаха Хамбугийн охин. Христийн шашинд ороод Сорхагтани гэдэг нэр авчихгүй юу. Хөвгүүд нь Мөнх хаан, Хубилай хаан , ил хаан Хүлэгү нар нь алдартай. Ариг бөх нь Хубилайтайгаа эрх мэдэл булаацалдаж дайн байлдаан хийж байгаад нас барсан. Ижий нь хаан хөвгүүдээ гэрийн сургуулиар айхавтар сайн хүмүүжүүлжээ. Ижийгийн нөлөө их байсан гэдэг. Хаан болоход нь ч Эши хатны нөлөө их байжээ.

-Хубилай хаан тэр их улсыг дагуулахад тэнгэр үзэл тусалсан гэж та хэлэх үү?

-Тийм. Тэнгэр үзэл бол Хубилай хаанаас өмнө үүссэн. Нүүдэлчид бүгд тэнгэрийг шүтдэг байжээ. Тэнгэр бол маш өргөн уудам хязгааргүй. Бүх газар нутгийг бүрхдэг. Монголын их хаад тэнгэрийн доорх бүхнийг нэгтгэх их том гадаад бодлого явуулж байсан.

Тэр үзэл онолын үүднээс тэр их байлдан дагууллыг Чингис болон түүний удмынхан хийсэн хэрэг. XIII-XIV зуунд үзэгдсэн монголчуудын ер бусын гэнэтийн их өрнөлт бол хэрэг дээрээ тэнгэрийг тахих шүтлэгтэй нь шууд холбоотой байсан гэж хэлж болно. Тэнгэр шүтлэг хөгжсөөр бүхэл бүтэн улс төрийн үзэл бий болсон хэрэг. Тэнгэр үзэл Чингис хаан 1206 онд Их Монгол Улсыг үүсгэн байгуулсан үеэс дэлгэрч хөгжсөн. Энэ үед тэнгэр үзэл нь Евразийн нүүдэлчдийн их эзэнт гүрний засаг төрийг ёсчлон дээдлэх Монголын зорилгыг хэрэгжүүлэхэд чиглэж байжээ. Чингис хааны дараах залгамжлагч хаадын үед ч тэнгэр үзэл ноёрхож байлаа. Тэнгэрийн дор бүхнийг монголчуудын эрх мэдэлд нэгтгэх ёстой хэмээх ертөнц дахины шинж чанартай тун нарийн чанд үзэл суртал болж хувирсан юм. Хубилай хаан болоод Юань гүрнийг үндэслэсэн. Юань гэдэг нь язгуур улс гэсэн утгатай. Язгуур гэдэг нь ч учиртай байх. Монгол язгуурын улс гэсэн үг. Тэр Хятадыг дайлан дагуулж, улмаар Монголын даяар ертөнцийн эзэнт улсыг төвхнүүлэн байгуулсан. Хубилай хаан бол байлдан дагуулахаас илүүтэй ертөнцийн эзэнт гүрнээ номхотгон төвшитгөхийг эрхэмлэж байсан юм.

-Монголын эзэнт гүрний их хаадыг тэнгэр ивээж байсан гэж та үзэж байна уу?

-Яг тийм. Бөө мөргөлийн дуудлагад “Хүмүн, тэнгэр, газар гурвын хүч сүлд буян хишгийг хүрэн ирүүлж бидэн дор хүслээр өгөн соёрх” гэдэг. Энэ бол нүүдэлчдийн үндэслэсэн айхавтар гүн ухаан. Үндсэндээ эцэг тэнгэр, эх газарт л мөргөдөг. Дунд нь хүү нь байдаг. Энэ гурав хүйн холбоотой.

-Бага хаадын үед тэнгэр биднийг орхисон гэсэн үг үү?

-Тэнэг юмнууд хоорондоо байлдаад тэнгэр үзлээ мартчихгүй юу. Үндэстэн гэж дандаа хөгжиж, мандан бадарч байдаггүй. Янз янз байна. Мандаж байх үедээ тэнгэрийг шүтээд бүх дэлхийг тэнгэрчлэх санаатай байсан. Одоогийн даяарчлал гээд байгаа тэнгэрчлэх үзлийн эх үүсвэрийг нүүдэлчид бий болгож байжээ.

-Хубилай хаан Хятадын эдийн засгийн хүчийг байлдан дагуулахдаа ашиглаж байсан гэдэг. Цэргийн хүчийг хэрэглэж байсан болов уу?

-Яг цэргээр тусалж байсан нь юу л бол. Морь унаж чадахгүй, сум харваж чадахгүй шүү дээ. Яг дайчид нь монголчууд л байсан.

-Хубилай хаан юугаараа дэлхийн түүхэнд нэрээ үлдээсэн юм бэ?

-Хубилай хааны хаанч­лалын 35 жилд л Монголын тэнгэрчлэх бодлого оргилдоо хүрч, Монголын эзэнт улс үнэхээр даяар ертөнцийн шинж чанартай болсон юм шүү дээ. Дэлхий ертөнц хэрэг дээрээ нэгэн улс төрийн ноёрхолд нэгдсэн гэж хэлж болно. Улс орнууд Монголын морин өртөөгөөр холбогдон, түргэн шуурхай харилцаа холбооны сүлжээтэй болов. Энэхүү сүлжээгээр дамжин үзэл санаа, мэдээлэл болон арилжаа худалдааны идэвхтэй урсгал хөдөлгөөн явагдаж байлаа. Дөрвөлжин үсэг хэмээх нэг ёсны олон улсын бичиг үсгийг бий болгосон нь олон улс үндэстний нэгдэл нягтралыг үүсгэн бэхжүүлэх зорилготой байжээ. Гэсэн ч дөрвөлжин бичиг төдийлөн дэлгэрч чадаагүй л дээ.

-Хубилай хааны үед Одон орон судлалын төв хүртэл байсан гэдэг?

-Азербейжаны Марагхах хотод Одон орон судлалын газрыг байгуулж, одон орон судлагч их эрдэмтэн Насир ад-Дин удирдаж байжээ. Тэнд Араб Ираны болон Хятад зэрэг улс орны судлаачид хамтран ажиллаж байсан гэдэг юм. 1267 онд Хубилай хаан Ираны одон орон судлаач Жамал ад Динийг Ханбалиг нийслэлд урьж ажиллуулж байжээ. Энэ судлаач Ил хаан Хүлэгүгээс ах Хубилай хаанд явуулсан одон орон судлалын багаж төхөөрөмжийг авчирч өгчээ. Хятадын алдарт одон орон судлаач Гүо Шоу-жин Ираны Жамил ад-Динтай хамтран эзэнт гүрний нийслэлд одон орон судлалын газрыг үүсгэн байгуулж, үр бүтээлтэй ажиллуулж байсан юм.

-Тулуйн хүүхдүүд түүхээ бичиж үлдээхэд нэлээд анхаарсан гэдэг?

-Да Юань буюу Монголын их язгуур улсын үед монголчууд Хятад, Энэтхэг, Түвд, Араб Ислам, ба Төв Азийн төрөл бүрийн соёлтой шууд харилцаа холбоотой болсон юм. Буддын утга зохиолыг янз бүрийн хэлнээс монгол хэлэнд орчуулж байж. Цөөнгүй монгол хүн хятад хэл бичгийг сурчээ. Оюуны бүтээлийн ололт амжилтын солилцоо нийт Евразийн хэмжээнд идэвхтэй явагдаж байсны нэгэн гэрч бол “Судрын чуулган” хэмээх дэлхийн анхны түгээмэл түүхийг Ираны түүхч Рашид ад Диний удирдлагаар Монголын алдарт түүхч Болод чинсян зэрэг олон түүхчдийн баг анх удаа зохиосон юм. Рашид ад Дин, Болод чинсян хоёрын хамтын ажиллагаа бол Дорно, Өрнийн эрдэм соёлын ойртон нягтралын тод бэлгэдэл болж түүхэнд орсон доо. Энэ бүхэн дэлхий ертөнцийг бүхэлд нь хамарсан их үйл явцын зарим нэг илрэл гэж тооцогдож байсан. Үүнийг нь зарим талаар эдүгээгийн дэлхийчлэлийн үйл явцтай зүйрлэн авч үзэж болохоор байгаа юм. Globalization гэдгийг манайхан даяаршил гэж орчуулаад байдаг юм. Би бол дэлхийчлэл гэх нь зөв гэж үздэг.

-Хубилай хаан их гүрнийг захирахын тулд Күнзийн суртлын эсрэг ямар үзэл суртлыг тавьсан хэрэг вэ?

-Хубилай хаан бол Монголын уламжлалт тэнгэрийн үзэл суртлыг шинэчлэн өөрчлөгч байсан юм. Тэр нүүдлийн иргэншлээс гадна Күнз, Буддын болон Араб Ислам, Европ Христийн иргэншлүүдийг сайн мэддэг байсан. Тэдгээрийн ололт амжилтыг өөрийн тэнгэрчлэх бодлогын зорилгод тохируулан сонгож авч чаддаг байжээ. Хубилай хаан өөрийн шашны бодлогын талаар айлдсан байдаг. “Хүн бүрийн шүтэж байдаг дөрвөн бурхан байдаг.Тэдгээр нь христийнхний Есүс Христ, иранчуудын Мохаммед, еврейчүүдын Моусис ба Будда Чандамани. Миний хувьд бол эдгээр дөрвөн шашныг бүгдийг нь хүндэтгэмүй. Гэвч чухам хэн нь Тэнгэрт хамгийн агуу бөгөөд хамгийн шударга нь л намайг өршөөгөөсэй гэж хүснэ” гэж хэлсэн байдаг. Буддизмийг бусдаас илүү төвийг сахигч, илүү ертөнц дахины шинжтэй хэмээн үзэж болгоон таалсан байдаг.

-Хубилай хаан лам багштай байсан болохоор Буддаг сонгоход нөлөөлсөн болов уу?

-Хубилай хааны Буддагийн шашныг талархсан бодлогод Түвдийн Саж хийдийн мэргэн хамба Пагва лам шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэсэн нь үнэн. Буддагийн шашинт Түвдийн талаар Хубилай хааны явуулсан бодлого бусад орнуудынхаас ялгаатай байсан. Монголчууд үнэндээ Түвдийг байлдан эзлээгүй юм. Харин шашин номын харилцааг голчлон тогтоох аргаар Түвдийг Монголын эзэнт гүрэнтэй нэгтгэсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл Өглөгийн эзэн хаан ба Номын эзэн багш лам хэмээх хос ёсны нандин харилцаа байжээ. Хубилай хаан, Пагва лам хоёр анх уулзахдаа ширүүн маргалдсаны дараа тохиролцоонд хүрсэн гэдэг. Энэ тохиролцооны дагуу уламжлалт хос ёсны сургаалд томоохон өөрчлөлт хийжээ. Хубилай хаан номын ёсон ертөнцийн ёсноос дээгүүр байдаг Буддагийн үзлийг хязгаарлан өөрчилж, харин Пагва лам өөрийн оронд Монголын эзэнт гүрний шашин номын төвийн онцгой эрхт байдлыг олж авсан юм. Хубилай хаан бөөгийн мөргөл үзэл суртлаас бүрэн татгалзаагүй, харин Буддагийн даяар ертөнцийн үзлээс гол баримтлалуудыг нь авч тэнгэрчлэх бодлогодоо хэрэглэхийг зорьжээ. Хубилай хаан Буддизмийг эзэнт гүрнийхээ төрийн шашин болгон залж, Пагва ламыг Улсын багшаар томилсон юм. Үүнийхээ зэрэгцээ Тэнгэрийн хүчин хааны суу зальд үнэнч болохоо онцлон тунхаглаж, засгийн эрх дархыг шашнаас нэг ёсондоо тусгаарлан, хааны засгийн давууг эрхэмлэн заажээ. Энд нэг зүйлийг онцлоход Буянт хаан зэрэг Хубилай хааны дараагийн хаадын бараг бүх зарлигт “Мөнх тэнгэрийн хүчин дүр, хааны суу залийн ивээл дор” хэмээн давтсан байдаг нь уламжлалт Тэнгэрийн үзэлд үнэнч хэвээр байснаа илэрхийлсэн хэрэг. Тухайн цагийн Монгол хаадын зарлиг баримт бичгүүдээс үзэхэд Монголын тэнгэр үзэл нь Хубилай хааны үеэс Бурхан Буддаг дээдлэх болсон ч өмнөх хаадын үед Христ, Исламын шашинтай тэрсэлдэж байсан шиг бусад шашныг гадуурхан үзэж дайсагнаж байгаагүй. Ялангуяа Түвдийн сурвалж бичгүүдээс үзэхэд Монгол хаан Хубилай, Пагва ламын оролцоотойгоор Буддизмийг өөрийн даяар ертөнцийн эзэнт гүрний үйлс сонирхолд захируулан бүрэн ашиглаж чаддаг байжээ. Дэлхий ертөнцийг тэнгэрчлэх монголчуудын бодлогыг зөвтгөн дэмжих зорилготой улс төрийн шинэ гүн ухаан үүсэн бий болсон гэдгийг онцлох гээд байгаа юм. Пагва лам нэгэн ерөөлдөө Хубилай бол “Номын их садан, эрхэм дээд Боддхисатва, Ертөнцийг нигүүлсэн тэтгэгч мөн” гэсэн бол бас нэг ерөөл бичигтээ Хубилай хааныг “шударга сэтгэлээр газрыг тэтгэгч шашны садан болсон шалгадаг дээд Боддхисатва Хубилай сэцэн хаан” хэмээн өргөмжилжээ. Хубилай хааныг ингэж магтсан нь учиртай. Буддагийн сургаал ёсоор Боддхисатва хаан зөвхөн харьяат албат иргэдээ гаслан зовлонгоос чөлөөлөх төдий бус ертөнц дахины нэгдэл нягтрал эв найрыг хангах ёстой. Иймэрхүү ерөөл магтаал Хубилай хааны таалалд нийцэж байсныг төсөөлөхөд төвөгтэй бус. Иймэрхүү сургаал номлол нь “Тэнгэрийн доорх бүхнийг нэгтгэх” Монгол хааны зорилгод нийцэж байсан нь ойлгомжтой. Хубилай хаан өөрийн биеэр Пагва ламаас гурван ч удаа абшиг хүртэж, Бурхны шашинд албан ёсоор орсон нь Монголын тэнгэрчлэх бодлогод томоохон өөрчлөлт гарсныг илтгэдэг. Хүрдэн эргүүлэгч хаадын тухай Буддагийн үзлийн загвар бол Тэнгэрийн үзлийг орлохоосоо илүү шинэчлэн өөрчилж, Монголын хаадын ертөнцийн ноёрхлыг зөвтгөн хуульчлах чармайлтыг тэтгэн дэмжсэн хэрэг.

Б.Янжмаа

УИХ-ын гишүүн Ц.Оюун­гэрэлтэй ярилцлаа.

-Фейсбүүкт яваад байгаа МАН-ын зургаан сайдын оронд тавигдах хүмүүсийн нэрс үнэн бол өмнөхөөсөө ч дордож мэдэхээр байна?

-Дараагийн зургаан сайдын тухай ерөөсөө яригдаагүй. Ямар хүмүүс яригдахыг одоогоор хэлж мэдэхгүй байна. Ямар ч байсан улстөрийн асуудал нэгэнт өрнөөд эхэл­чих­сэн учраас МАН-ын зур­гаан сайд засгаас гарах байх. Араас нь гарч ирэх сайд нарт бодлогыг үргэлжлүүлэх тууштай ажиллах, ард түмэнд ойлгомжгүйгээр төрийн бод­логыг хэт эргүүлэхгүй байхыг шаардана гэж бодож байна.

-МАН-ын зургаан сайдыг солих ямар шаардлага байсан юм бол. Яригдаж байгаа шалтаг нь ялихгүй сонсогдоод байсан?

-Анх энийг АН-ын Гүйцэтгэх зөвлөл дээр яригдаад орж ирэхэд нь бүлгийн гишүүд ерөөсөө оролцоогүй. Бүлгийн гишүүд тодорхой хэмжээгээр улс төрийн чиглэл авсан. Миний хувьд ч бүлэг дээр энэ асуудлыг анх ярьж байхад засгаа тогтвортой бүрэн бүтэн байлгаач гэдэг байр суурьтай байсан. Гэхдээ улс төрийн өрсөлдөөн ойртоод ирэхээр дараагийн сонгуулиар хоёр талд гарч өрсөлдөх бэлтгэл ажил явагдаад эхэлчихдэг юм шиг байна. Тийм ч учраас МАН яаран сонгуулийн кампанит ажил шиг зүйлийг эхлүүлжээ. Тэр нь улс орныг хамарчихсан. Түүнээс болоод хагарал дээрээс биш үзүүрээсээ эхэлчихсэн юм байна шүү дээ. Түүнийг би сая хөдөө явж байхдаа л анзаарлаа. Улаанбаатарт вакумжаад байжээ. Бүлгийн хурал дээрээ “Үг хэлээ ололцож чадахгүй яагаад байгаа юм бэ” гээд шүүмжлээд байсан. Яг хөдөө орон нутгийнхантай уулзахаар сонгуульд хоёр тал болоод өрсөлдөх учраас уралдаад нэгнийгээ халаад эхэлдэг. Уралдаад орон нутгийнхны амьдралд нөлөөлдөг. Уралдаад сонгуу­лийн сурталчилгаа маягийн юм хийдэг юм байна. МАН “Хамтдаа хөгжье” гээд кампа­нит ажил явуулсан юм уу даа. Хөдөө очиж байж л тэр нь гүнзгий ажил болоод байгааг мэдлээ. Тиймэрхүү ажил хийгээд суман дээр бас хамтраад явж байснаа АН-ынхныгаа халаад, ИТХ нь хуралдаад засгаа 100 хувь МАН-ынх болгож аваад сум дотроо улстөржөөд эхэлсэн юм байна. Хагарал үзүүрээсээ эхлээд наашаа цуурайтаж явсаар, “Нүүрэн дээрээ хамтраад, нидэр дээрээ салаад байгаа энэ юмаа нэг тийш нь болгооч ээ” гэдэг шаардлага болж хувирчээ. Ордон дотор бол соёлтой хүмүүс бие, биетэйгээ сайхан харьцдаг шүү дээ. Гэтэл амьдрал дээр 100 хувь хамтарсан ч биш л юм байна л даа. Тэртэй тэргүй салж сарниад байгаа учраас бодит шийдвэр гарах цаг нь болоод ийм юм яригджээ гэдгийг мэдэрсэн.

-Ерөнхий сайд том мэдэгдэл хийдэг, маргааш нь юу ч болдоггүй. Монгол Улсын Ерөнхий сайдыг хэтэрхий хүчгүйдүүлж байгаа юм биш үү?

-Монгол Улсын Ерөнхий сайдын хэлсэн нэг үг байтугай АНУ-ын Ерөнхийлөгч Барак Обамагийн үг ажил болохгүй долоо, найман жил болдог. Б.Обама дөнгөж Ерөнхийлөгчөөр сонгогдоод “Би АНУ-ын ард түмнийг бүх нийтийн эрүүл мэндийн даатгалтай болгоно” гэж амалсан. Мэдэгдэл хийх болгондоо “Бүх нийтийн эрүүл мэнд” гээд ярьдаг. Тэрийг нь конгресс нь унагаадаг. Конгрессийн нэг хэсэг нь дэмжлээ гэхэд нөгөө хэсэг нь унагаадаг. Ингээд тэр хүний хэлсэн үг зургаан жил ярьсны дараа ажил болсон. Ардчилсан нийгэмд улстөрчийн мэдэгдэл ажил болтлоо бэрх зам туулдаг гэдгийг Обамагийн мэдэгдлүүд харуулдаг. Манай монголчууд ардчилсан нийгэмд нэгэнт орчихсон юм бол дарангуйлагч нийгмийн үеийнх шиг төгс шийдлийг хүлээх хэрэггүй. Дарангуйлагч үг хэллээ, маргааш нь ажил болдог нь “Мэдлээ гүйцэтгэе” гэдэгтэй агаар нэг. Манай нийгэм бол нэг улстөрч үг хэллээ. Энэ зөв үү буруу юу. Дэмжих үү дэмжвэл ямар хувилбараар дэмжих вэ гээд бөөн асуудал болдог. Хэлэлцүүлэг өрнөж байх хооронд анхны хэлсэн үг биелсэнгүй гэдэг ойлголт бидэнд ирчих гээд байна. Хэлсэн үг хэзээ нэгэн цагт биелж болно, гэхдээ явцын дунд маш их өөрчлөгддөг. Обама жишээлбэл бүх нийтийг эрүүл мэндийн тэгш даатгалтай болгоно гэж амалж гарч ирээд яг биелэгдэхдээ орлого багатай оюутан залуус, ахмад настнуудын даатгал болж хувирч байж хууль нь гарсан.

-Яахав, АНУ-ын нөхцөлийг ойлгож болно л доо. Эрүүл мэндийн даатгалын асуудал Клинтоны үеэс л яригдсан. Завсрын сонгуулиар сөрөг нам нь олон санал авч орж ирээд Ерөнхийлөгч нь нэлээд хүчгүйддэг. Гэхдээ энэ тохиолдолд АН-аас гарсан Ерөнхийлөгчийн саналыг БНН-ынхан унагаж байна. Харин манайд нэг намын удирдах шатны хүмүүсийн зөрчил мэтээр харагдаад байгаа?

-Улстөрчид эндээс ямар сургамж авах ёстой гэхээр мэдэгдэл хийхийн өмнө мэдээлэх ёстой талууддаа мэдээлэл сайн хүргэх ёстой юм байна. Огт мэдээлэлгүй байсан хүмүүс гэнэт буруу реакц гаргаж асуудлыг унагаадаг. Эсвэл мэдэгдэл хийж байгаа зүйлд нь өөрийнх нь эрх ашиг хохирох гээд байгаа талууд боож хаадаг. Асуудлыг хэлэлцэх, том мэдэгдэл хийхийн өмнө мэдээллээ бусдад өгөх соёлд суралцах ёстой. Ингэх ёстой тэгэх ёстой гэхээс өмнө ингэж болох уу тэгж болох уу гэдэг шат дамжлага маш их дутаж байна. Ардчилсан аргаар шийдвэр гаргуулахын тулд сая Нийтийн сонсголын тухай хууль гарлаа шүү дээ. Ийм тушаал гаргах гээд байна. Ийм хууль гаргаж болох уу гэж ард түмнээсээ асуудаг дамжлагыг хуулиар сая бий болгосон.

-Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга хоёр АН-аас гарсан хүмүүс. Энэ том албан тушаалтнуудын зөрчилтэй мэдэгдлүүд намын рейтингэд сөргөөр нөлөөлж байгаа талаар гишүүд нь сануулж хэлдэг үү?

-Бид сануулж байгаа. Намын бүлгийн хурал болгон дээрээ “Төлөвш, хоорондоо ярилцаж сур, бие биедээ дутуу мэдээлэл өгснөөс болоод та нарын үл ойлголцол улс төрд нөлөөлөх гээд байна, хурдан төлөвш, сур, үг хэлээ ололц” гэдгийг ярьж байгаа. Аль аль нь их хурц, өөрийн байр сууриа үнэн зөв гэж бодохоор зан араншингийн тулгаралт зохих хэмжээгээр явж байгаа болов уу. Гэхдээ төрийн өндөр албан тушаалд байгаа хүмүүс бодлого шийдвэрээ уялдуулж мэдэгдэл хийх шаардлагатай. Энэ хоёр хүн парламентын маргалдаж, мэтгэлцдэг түвшинд хангалттай ажилласан. Гэхдээ маргалдаж мэтгэлцэхгүйгээр зуун хувь зөвшилцдөг түвшинд анх удаа ажиллаж байгаа хүмүүс. Монгол Улсад 100 хувийн зөвшилцөлтэй гурван хүн байх ёстой. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга. Энэ зөвшилцлийн түвшинд улс төр хийж хараахан сураагүй байна. Байгаа түвшиндээ хүн бас суралцдаг шүү дээ. Зөвшилцөж сурах үйл явц нь бидний нүдэн дээр явж байна. Хурдал гэсэн шаардлага бид тавьж байгаа.

-Орон нутагт ажиллаад ирсэн гэсэн. Ямар ажлаар явав?

-Хог хаягдлын тухай хуулийг УИХ-д өргөн барьсантай холбогдуулаад энэ хуулийг хэлэлцүүлэхээс өмнө иргэдэд хамаатай жорлонгийн асуудлаар илэн далангүй ярилцаад ирсэн. Бас малын бууцыг бордоо болгох, хог хаягдлыг эргэлтэд оруулах, сэргээн ашиглах гэдэг цоо шинэ зүйл хуульд орж ирж байгаа. Сэргээн ашиглахтай холбоотой асуудлаар иргэдийн саналыг сонсч мэдээлэл хүргээд ирсэн. Хүмүүс хог хаягдлыг дахин ашиглах гэдгийг ойлгодог, харин сэргээн ашиглахыг тэр бүр ярьж байгаагүй. Гэтэл энэ хуулиар сэргээн ашиглахыг орон нутгийн зөвшөөрлөөр хийдэг болох гэж байгаа. Орон нутагт өгч байгаа сэргээн ашиглах үйл явцыг яаж дэмжих талаар гол нь ярьсан. Сэргээн ашиглах гэдэг био бордоо үйлдвэрлэх асуудал учраас голдуу бууц бордоо, биологийн хог хаягдал ихтэй дээр нь жорлон нь усны түвшинд ойрхон байдаг газруудыг түүж очсон юм.

-Гишүүн жорлонгийн асуудлаар ярина гэхээр хүмүүс сонирхож хүлээж авсан байх?

-Их сонирхож байсан. УИХ-ын гишүүний хувьд тойрог дээр ажилладаг. Энэ бол тойргийн уулзалт биш. Говь, хангайн хүн байгаль орчныг бохирдуулахад хоёр өөр байдаг. Говийн хүний хоёр метр жорлон бол гүний усыг мөд бохирдуулахгүй. Яагаад гэвэл гүний ус нь зуун метрийн дор байгаа учраас. Гэтэл хангайн хүний хоёр метр жорлонгийн нүх бол ундны усыг шууд бохирдуулна. Яагаад гэвэл ундны ус нь дөрвөн метрийн дор байдаг. Гүний ус руугаа бохир нь орчих гээд байгаа хангай газрынханд түрүүлж мэдээлэл хүргэх ёстой гэж үзсэн. УИХ-ын гишүүн та нартай жорлонгийн асуудлаар ярих гэж ирсэнд гайхаж байна уу гэж асуухад “Бид яг энэ сэдвээр ярихыг, мэдээлэл авахыг маш их хүсч байсан. Одоо тэгвэл хууль гарч байгаа юм байна. Хуульд сэргээн ашиглах гэдэг заалт орж байна. Одоо бид юугаа сэргээн ашиглах, юугаа байгальд хоргүй болгох вэ” гээд л маш идэвхтэй сонссон.

-Гадны орнуудад хүний ялгадсыг метан хий болгоод цахилгаан гаргаж байна, бордоо болгоод ногоогоо, цэцэрлэгээ бордож байна. Монголын нөхцөлд жорлонд ямар боломж байгаа бол гэж судалж үзсэн үү?

– Гадаадын орнуудад био хаягдлыг сэргээн ашигладаг тэр бүх боломж Монголд байгаа. Энэ боломжийг бий болгохоор ACF гээд олон улсын байгууллагынхан бүхэл бүтэн төсөл Монголд хэрэгжүүлсэн юм билээ. Одоо тэр төсөл дуусаад Wash Action Mongolia гэдэг төрийн бус байгууллага байгуулжээ. Тэдэнтэй хамтарч ажиллаад хүмүүст хүргэх мэдээллээ тэднээр бэлтгүүлсэн. Хууль гарахад орон нутгийн зөвшөөрөлтэйгөөр сэргээн ашиглах асуудал яригдана. Та нарын эндээс чинь бордоо гарна, хий гарна, цахилгаан гарна гэсэн.

-Эндээс гэж жорлонг хэлж байна уу?

-Жорлонг хэлж байна. Малын бууц, аргал хорголоо хэлж байна. Энэ биологийн хаягдлууд чинь бүгд ашигтай зүйл болдог. Тийм учраас та бүхэн нэмэлт мэдээлэл авахаар бол ариун цэвэр, биологийн хаягдлыг сэргээн ашиглахад чинь зориулж, мэдээлэл төвлөрүүлдэг ийм төрийн бус байгууллага байгаа шүү гээд холбож өгсөн.

-Хог хаягдлын тухай их ярьсан ч Улаанбаатар хогноосоо салдаггүй. Юу хийвэл улсын нийслэл цэмцгэр байх вэ?

-Хоёр юм байгаа. Нэгдүгээрт хогтой холбоотой хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Жишээлбэл хотыг хогноос нь салгаж байдаг цэвэрлэгч нарын тоо олон байх ёстой. Хогоо удаахгүйгээр цуглуулдаг тээврийн хэрэгсэл машин хангалттай байх учиртай. Дараа нь хогоо ялгаж ангилдаг үйлчилгээ сайн байх хэрэгтэй. Энэ бүхэнд мэдээж мөнгө орно. Үүнээс гадна цэвэрлэх байгууламжууд бие даасан статустай болох хэрэгтэй. Цэвэрлэх байгууламжуудын тухай бүхэл бүтэн бүлэг Хог хаягдлын тухай хуульд орж байгаа. Энэ хуулийг 15 гишүүн өргөн барьсан. Цэвэрлэх байгууламжуудтай холбоотой олон тодорхой заалтууд бий. Түүнийг хэрэгжүүлж байж цэвэрлэх байгууламжууд хөл дээрээ босч ирнэ. Цэвэрлэх байгууламжууд маш сайн ажиллагаатай, технологийн горимтой байх учиртай. Энэ горимыг хангах хэмжээний хууль эрх зүйн зохицуулалтыг бий болгох юм. Хог хаягдал тэр чигээрээ эдийн засгийн нөөц шүү дээ. Хүн ундаа уугаад нэг шил, сав сулрангуут цуглуулж авдаг сүлжээ улс орон даяар хэрэгтэй. Энэ сүлжээг бий болгох олон заалт орсон. Хамгийн наад зах нь сав баглаа боодолтой бүтээгдэхүүн зардаг борлуулдаг байгууллагууд сав баглаа боодлоо буцааж авдаг цэгтэй байх ёстой. 24 цагийн хүнсний дэлгүүрээс, найман нэрийн барааны дэлгүүрээс талх ундаа сүү усаа авдаг байж болно. Ямар сав баглаа боодолтой юм худалдаж байна. Түүнийгээ буцааж авах саваа тэндээ бэлтгэх ёстой.

-Хөгжсөн орнуудад бол супермаркетууд дээр нь ундааны шилээ буцааж үнэлж авдаг. Аюултай хог хаягдал болох батерейнуудыг буцааж авдаг машин ажиллаж байдаг юм билээ. Манайд үүнийг яаж бий болгох вэ. Урамшууллын тогтолцоо санал болгосон уу?

-Хог хаягдлын тухай хуульд хоёр урамшуулал бий. Нэгдүгээрт тодорхой нэг газар байрлалд тодорхой нэг дахивар (дахин ашиглаж болох хог хаягдал)-ыг цуглуулж авдаг, түүгээр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчид монополь лиценз олгоно. Өөрөөр хэлбэл ундааны лаазаар үйлдвэрлэл явуулдаг байлаа гэхэд түүнд өрсөлдөгч гаргаж өгөхгүйгээр ганцхан тэр үйлдвэрийг тасралтгүй ажиллуулах нөхцөлөөр тухайн орон нутаг хангах ёстой. Монополь эрх гэдэг бол бизнест маш том урамшуулал. Өөрөөр хэлбэл өрсөлдөгч гараад ирвэл бүтээгдэхүүнийх нь үнэ унаад, үйлдвэрлэл нь түүхий эдээр хангагдахаа болиод баларна. Ийм учраас хог хаягдлаасаа салсан ихэнх орнууд дахиврыг боловсруулдаг үйлдвэрүүддээ монополь эрх олгож урамшуулдаг юм байна. Хоёрдугаар урамшуулал бол Монгол Улсын газар нутагт хаана байхаас, хэний гараас зарагдсанаас үл шалтгаалаад дахивар бүтээгдэхүүн бүгд суурь үнэ нь адилхан байна. Суурь үнийг Засгийн газраас тогтоохоор оруулсан. Жишээлбэл бүх лаазнууд арван төгрөг шүү гээд суурь үнэ нь адил байхад Улаанчулуутын хогон дээр ч, 24 цагийн дэлгүүрийн үүдэнд ч 10 төгрөг байна. Хатуу үнэтэй болохоор хүмүүс ундааны лааз хог гэж харахгүй энэ бол арван төгрөг гэж харна. Хатуу үнийн тогтолцоогоор хоггүй байлгах туршлага байдаг юм билээ.

-Ундаа, архины үйлдвэрүүд шил, лааз, хуванцар саваа татаж авах үүрэг хүлээх үү?

-Зуун хувь татаж авах үүрэг оноохгүй. Татаж авах цэг заавал байлгана гэсэн заалт оруулсан. Жишээлбэл ундаа, архи байлаа гээд тэр бүтээгдэхүүнийг аваад хүмүүс зүг бүр рүү явж байгаа. Тэр бүхнийг цуглуулж авах зардлыг компани гаргах албагүй. Гэхдээ компани тухайн бүтээгдэхүүнээ зардаг төвлөрсөн цэгтээ лааз, шилээ авдаг цэгийг давхар ажиллуулах үүрэг хүлээж байгаа юм. Ингэхээр гудамжинд хог ховордоно. Хог ховордохоор Улаан чулуут дээр хог ялгаж байгаа хүмүүс ирээдүйдээ дахивар цуглуулдаг цэгүүдийн менежментийг авч явна.

-Хувийн цэвэрлэх байгууламжууд ашигтай ажиллах боломж байгаа юм уу?

-Хураамж аваад эргээд хөрөнгө оруулалт хийх эрхийг цэвэрлэх байгууламжуудад өгч байгаа. Одоо бол хэний өмчид байгаа нь мэдэгдэхгүй цэвэрлэх байгууламж олон байдаг. Мэдээж төв цэвэрлэх байгууламж нийслэлийн өмч гээд ойлгомжтой. Гэтэл тэр цэвэрлэх байгууламжуудад бохир нийлүүлж байдаг дэд байгууламжууд маш их. Жишээлбэл нэг эмнэлэг сургуулийн хашаан дотор янз бүрийн бохирын танк, насосууд байдаг. Энэ дэд байгууламжууд хуулиар бүгд эзэнтэй болно. Эзэнд нь дэд байгууламжаар дамжиж байгаа бохирыг бүртгэх, хураамж авах эрх үүснэ. Хүмүүс урьд нь жорлонгийнхоо усыг хаашаа явж байгааг мэдэхгүй татдаг байсан бол одоо бол бохир усны хураамж нь байгууламжийн хураамж гэдгээр орж ирэх юм. Байгууламжийн хураамж гэхээр Төв цэвэрлэх байгууламжийн хураамж арван төгрөг, дамжуулах байгууламжийн хураамж 5 төгрөг гээд гараад ирнэ. Ингэснээр байгууламж бүрт хөрөнгийн эх үүсвэр бий болно. Утасны мөнгөө тушаахдаа бид Мобиком тэдэн төгрөг, Юнивишн тэдэн төгрөг, Скайтель тэдэн төгрөг гээд оператороороо тушаадаг биз дээ. Түүн шиг бохироо оператороороо тушаадаг болно. Операторууд ачааллынхаа хэмжээгээр хөрөнгө оруулалтаа хаанаас авах нь тодорхой болно. Хог хаягдлын тухай хууль хэрэгжиж эхлэхэд зургаан сарын дараа эрс өөрчлөлт мэдрэгдэнэ гэж тооцоолж байна.

Б.Янжмаа