“Өдрийн сонин”-ы орлогч эрхлэгч, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Б.Цэнддоогийн “Соёлын довтолгоо: Анхны хэт гүрнээс сүүлчийн нүүдэлчин” (2008) хэмээх бестселлер бүтээлийг манайхан сайн мэднэ. Нүүдэлчин ардуудыг иргэншин суурьшуулах процессын хүрээнд өрнөсөн албадан соёлжуулах операци–соёлын довтолгооны хөгтэй, хөгжилтэй түүхэн дээр үндэслэн бичсэн уг бүтээлд монголчуудын оюун сэтгэлгээ, ёс сурталд гарсан шинэчлэл, хувьслыг сэтгэлд хоногшим дүрсэлсэн байдаг.
Зохиогч уг сэдвээ гүнзгийрүүлэн ХХ зуун болон шинэ мянганы эхэн үеийн Монголын нийгмийн оюун санаа, соёлын хувьслыг үзүүлэх “Сайн эрээс хулигаан, коммунистаас жентельмэн. Монголын соёлын түүхийн альманах” бүтээлээ дуусган хэвлэлд шилжүүлжээ. Манай сонин уг бүтээлийн “Пост коммунист синдром” хэмээх төгсгөл хэсгийн “Капитализм байгуулж буй социалистууд” бүлгээс хэсэгчлэн толилуулж байна.
Сонины газар
Монголчууд ганцаардмал, цөөхүүл байдлаа мэдэрсэн үндэстний хувьд маш төрөлсүү, олонтойгоо байх эрмэлзэлтэй ард түмэн. Гэвч үндэсний суртаал нь “ураг төрлийн хол нь дээр…” хэмээн сургадаг. Нөхөрлөх, айлсах, төрөлсөх, хүй хамтлаг, нийгэмлэг, коммунити үүсгэх нь малаасаа хамаардаг. Энд бэлчээрийн даацтай холбоотой асуудлыг хөндөж байна.
Нүүдэлчид тухайн гол, жалгандаа бас нийтлэг сонирхолтой хамтлаг үүсгэж, түүнийгээ “айл аймгийн улс” , “манай хот”, “манай саахалт” хэмээн томьёолдог. Айл аймаг бол тодорхой хил хязгаарын доторхи бэлчээрийг хамтран эзэмших, гурав дахь этгээдийг оруулахгүйн тулд хамтран эсэргүүцэх зорилготой коммунити юм.
Хот айлд багтах өрхийн минимумыг өвөлжөө, хаваржаанаас харж болно. Өвөлжөөний хот айл их төлөв гурав орчим гэрээс бүрдэх ба энэ нь өвлийн улирлын хомсхон бэлчээрийн даацад хүрэх хэмжээний бод ба бог малын зохимжит тооноос хамаарсан хязгаар аж. Хаваржаа гэдэг нь их төлөв намаржааны бэлчээрийн үлдэгдэл байдаг. Харин зуслан намаржаанд олон гэрээрээ айлсан бууж болдог нь эдгээр улиралд бэлчээрийн даац сайжирдагтай холбоотой.
Малчид дөрвөн цагийн эргэлтэд эгнэгт хамт нутаглах хот айл гэж бараг байхгүй. Их төлөв хамт өвөлжөөд, зуслан намаржаанд салж буух нь бий. Энэ нь хоёр шалтгаантай. Юуны өмнө бэлчээрийн даац, мал сүргийн тоо хэмжээ зэргээс хамаараад нутаг ойртож чадаагүй, найз нөхөд, хамаатан садантайгаа дахин нийлж, санасан сэтгэлийн цангаагаа гаргах боломж олгоно. Нөгөө талаас өвөлжөө нь малчин хүн гэртээ байх боломж хамгийн их гардаг цаг. Энэхүү чөлөө ихтэй цаг улирал нь айл хөршийн хэн бие биеэ илүү таних, зөрчилдөөнтэй талуудаа олж харах боломж олгодог. Иймээс хуралдсан асуудал, тэвчиж өнгөрөөсөн зөрчилдөөнөө мартагнах, нэг нэгийнхээ сайхан талуудыг эргэн дурсаж үгүйлэх боломж олохын тулд хавар зун, намартаа салж буудаг гэж ойлгож ч болно. Ерөөсөө хаваржаа бол намар идүүлсэн бэлчээрийн үлдэгдэл дээр тогтдог учраас хэмнэлтийн зарчмаар салж буухад хүрдэг ч тал бий.
Хот айл нь эцэг, хүү, хүргэн, эсвэл хадам, хүргэн, худууд гэхчлэнгээр зохион байгуулагдах нь элбэг. Ерөнхийдөө эмгэн өвгөн хоёр, дунд насны гэр бүл, шинэ залуухан айл маягтай байх нь туршлага, чадамж, эрч хүчээр бие биеийнхээ дутууг нөхөх шинжтэй харагддаг. Ийм учраас хот айлд байх мал сүргийн тоо нь бэлчээрийн даацаас хэтрэхийн хэрд өөр хот айл, шинэ коммунити үүсгэн салбарлаж одно.
Ах дүүс арван өрх нэг дор айлсан өвөлжих ганц боломж байдаг нь, тэд маш ядуу, хөрөнгө мал нийлээд нэг дунд зэргийн гурван айлынхаас хэтрэхгүй байх явдал.
Ийм учраас нүүдэлчдийн хот айл, айл саахалт хэмээх хамтлаг нийгэмлэг нь төрөлсөх сэтгэлээс хамааралгүй, харин ч малаасаа хараат байдлын илэрхийлэл юм. Дээр ишилсэн цэцэн сургааль “…ус бэлчээрийн ойр нь дээр” хэмээн төгсдөг билээ.
Сүүлийн үед монголчууд ураг удмаа мэдэн төрөлсөж, ургийн баяр хэмээх уулзалт зохион байгуулах боллоо.
Энэ нь гоёор хэлэхэд монголчууд иргэншин суурьшиж, бэлчээрийн даац мэтээс хамаарахаа больсны, яг үнэнээрээ бол малдаа толгойгоо мэдүүлэхээ байж, чөлөөлөгдсөний шинж юм. Ихэнх нь хотод амьдран сууж, хэнтэй ч нутаг бэлчээрээ булаалдах шаардлагагүй болсон монголчууд хөдөө хээр, зуны найртай цагаар уулзалдан, найр наадамд хэзээнээсээ дуртай сэтгэлийнхээ цангааг тайлах шинэ боломж гарч байна гэсэн үг.
Өргөн айлсалт бол ХХ зууны БНМАУ-ын малчдын түр цагийн суурьшил, явуулын хамт олон бүрдүүлж байсны нэг жишээ. Зун, намрын заагаар малчдыг олноор нь айл буулгаад, тэдний дунд соёл хүмүүжлийн ажил зохион байгуулах, бөөнд нь урлагаар үйлчлэх оролдлого ч гэж хэлж болно. Өргөн айлсалтын үеэр өдөрлөг, үдэшлэг, нийтийн бүжиг зохиож, кино үзүүлэн, худалдаа гаргана. Бас үсчин, фото зурагчин зэрэг нийтийн ахуй үйлчилгээг үзүүлдэг байв.
Тал нутаг тийм олон нүүдэлчин нэг дор айлсах боломжийг хангахын тулд хонь малаа алсад оторлон таргалуулахыг үүрэг болгоно. Ийм учраас өргөн айлсалтын хотхоны хүн амын ам нь хүүхэд эмэгтэйчүүд, өндөр настнуудаас бүрдэнэ. Хэдийгээр голлох мал сүргийг хол газар оторлуулсан ч гэсэн саалийн үнээний бэлчээр хомсдож, ойрын хэрэглээний морины аргамжаа холдож, ялангуяа тал хээрийн голлох түлш болсон аргал, хомоол олдохоо больдог тул энэхүү “түр цагийн хотхон” түр цагийн л настай байв.
Зурагт, Завхан аймгийн Шилүүстэй сумын Соёл бригадын малчдын “Өргөн ширэг”-ийн өргөн айлсалтын (1974) хамт олныг харуулжээ. Арын эгнээнд зогсох цөөн тооны эрэгтэйчүүд бол өдөрлөг зохиохоор ирсэн сум, нэгдлийн захиргаа, намын байгууллагын удирдах хүмүүс юм.
Аргын тооллын тавдугаар сарын 8. Сугар гариг, Билгийн тооллын 19. Суулга одтой, хөх бич өдөр. Өдрийн наран 05.40 цагт мандан, 20.18 цагт жаргана. Тухайн өдөр хулгана, луу жилтнээ аливаа үйлийг хийхэд эерэг сайн ба бар, туулай жилтнээ сөрөг муу нөлөөтэй тул элдэв үйлд хянамгай хандаж, биеэ энхрийлүүштэй. Эл өдөр эв, эеэ ололцох, хамтын хөдөлмөр эхлэх, гэрээ хэлцэл байгуулах, найр хурим хийх, бэр гуйх, инж өгөх, авах, үнэт эрдэнийн зүйл авах, хараал жатгыг буцаах, бүжиг наадам хийх, цэцэрлэг байгуулах, урлах бүтээхэд сайн. Хувцас эсгэх, шинэ хувцас өмсөх, зөвлөгөө хийхэд муу.
“Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаарт сэтгүүлч зодсон гэх шуугианд нэр холбогдоод буй “Буян”-гийн гэгддэг Жаргалсайхан ярилцлага өглөө. БНН-ын дарга Б.Жаргалсайхан “УИХ-ын гишүүн М.Зоригт Сү.Батболдыг өмөөрч миний нэр хүндийг гутаах гэж цахим ертөнцөд тэр бичлэгийг тавьсан” гэж ярилаа. Тэрээр цаг үеийн халуун сэдвээр ч байр сууриа илэрхийлсэн байгаа. Энэ ярилцлагыг “Өдрийн сонин”-ы 1, 4, 5 дугаар нүүрнээс уншаарай. 
Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр сэтгүүлч зодож, хэл үгээр доромжилсон гэсэн шүүмжлэлд өртөөд буй “Буян”-гийн Жаргалсайхан манай сонинд ярилцлага өглөө. “Ийгл” телевизийн ярилцлагын нэвтрүүлэгт уригдсан БНН-ын дарга ямар учраас ингэж танхайрснаа тайлбарлалаа. Түүний юу ярьсныг “Өдрийн сонин”-ы маргаашийн дугаараас уншаарай. Тэрээ энэ шуугианы талаар болон цаг үеийн халуун сэдвээр манай сонины сэтгүүлчид ярилцлага өглөө. 
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар 2010 оноос эхлэн жил бүрийн тав, аравдугаар сарын хоёр дахь долоо хоногийн бямба гаригийг “Бүх нийтээр мод тарих үндэсний өдөр” болгон зарласан билээ. Ерөнхийлөгчийн зарлигийн дагуу энэ тавдугаар сарын 9-ний бямба гаригт буюу Аугаа их эх орны дайны ялалтын 70 жилийн ойн өдөр Монгол орон даяар мод тарих үндэсний өдрийг тэмдэглэж иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллага бүр мод, бут тарих хөдөлгөөн өрнүүлэх юм.
Мэргэжлийн хяналтын байгууллага энэ оноос эхлэн хяналтын хуудсаар хийсэн шалгалтын үр дүнд тулгуурлан эрсдэл үүсэх магадлалыг салбар бүрээр нь гаргадаг боллоо. Хийсэн шалгалтаас үзвэл далд уурхай, эм үйлдвэрлэгч, баяжуулах үйлдвэр, өргөх байгууламж ашиглагч, барилгын материал үйлдвэрлэгч, ус хангамжийн байгууллага, авто зам, замын байгууламж, мал, түүхий эд бүтээгдэхүүн бэлтгэн нийлүүлэгч, ил уурхай, газрын тос, газрын тосны бүтээгдэхүүний тээвэрлэлт, хадгалалтын явцад эрсдэл үүсэх магадлал 30.6-94.8 хувьтай байна гэсэн дүн гарчээ. Эрсдэлийг урьдчилан таамаглаж, учир шалтгааныг нь олж тогтоосноор түүнээс урьдчилан сэргийлэх, мэргэжлийн хяналтын байгууллагын хүн, санхүү, техникийн нөөц бололцоог өндөр, дунд эрсдэлтэй хэсэгт зөв хуваарилж ажиллахад чухал ач холбогдолтой юм. Мэргэжлийн хяналтын байгууллага 2014 онд 65 923 аж ахуйн нэгж байгууллага, иргэнийг эрсдэлийн үнэлгээнд хамруулснаас 11475 буюу 17.4 хувь нь их, 40 379 буюу 61.3 хувь нь дунд, 14 069 буюу 21.3 хувь нь бага эрсдэлтэй гэж үнэлэгджээ. 
Нийслэлд 2015 онд хийгдэх автозамын бүтээн байгуулалт болон нийтийн тээврийн угсарсан автобусыг үйлчилгээнд нэвтрүүлэх талаар Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газраас хэвлэлийн бага хурал хийлээ. Хэвлэлийн бага хуралд нийслэлийн Авто замын газрын дарга Д.Нанзаддорж, Тээврийн газрын дарга Ч.Энхбат, Улаанбаатар хотын Цагдаагийн газрын Замын цагдаагийн газрын дарга, хурандаа Ч.Жаргалсайхан нар оролцсон юм. 
Засгийн газраас Төрөөс аж үйлдвэрийн талаар баримтлах бодлого батлах тухай УИХ-ын тогтоолын төслийг өнгөрсөн хоёрдугаар сард УИХ-д өргөн барьсан. Тэгвэл тус тогтоолын төслийг чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцүүлэх бэлтгэл ажлын хүрээнд УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хороо, Аж үйлдвэрийн яам хамтран энэ сарын 13-нд Төрийн ордонд хэлэлцүүлэг зохион байгуулах гэж байна. Хэлэлцүүлэгт оролцох хүсэлтэй мэргэжлийн холбоод, ТББ-ууд Аж үйлдвэрийн яамны Стратеги бодлого төлөвлөлтийн газрын 52-265139, 52261586 дугаарын утсанд холбогдож мэдээлэл авах боломжтой юм байна.
Татварын хөнгөлөлт чөлөөлөлтөд хамрагдахаар улсын хэмжээнд 71.9 мянган иргэн тайлангаа ирүүлж 44.1 тэрбум төгрөгийн буцаан олголт олгохоос нийслэлийн хэмжээнд 33.1 мянган иргэнд 24.5 тэрбум төгрөгийн албан татварыг буцаан олгох юм байна. Татварын ерөнхий газраас энэ сарын 15-20 хүртэл татварын буцаан олголтын хоёрдугаар ээлжийг зохион байгуулахаар төлөвлөжээ. Эхний ээлжинд 11.6 мянган татвар төлөгчийн 9.5 тэрбум төгрөгийн буцаан төлөлтийг баталгаажуулж, нийслэлийн Төрийн сангаас өнгөрсөн сард олгосон байна. Хоёрдугаар ээлжинд нэгдүгээр сарын 20-ноос хоёрдугаар сарын 15-ны хооронд тайлангаа өгсөн иргэд хамрагдах аж.