Month: May 2015

Нийслэлийн 69 дүгээр цэцэрлэгийн Г.Мөнхзул багштай ахлах “В” бүлгийнхэн ангидаа үсчинд орж, эмнэлгийн бүх төрлийн үйлчилгээ авч, цэцэг мод тарин тоглож байна. Тэдний тухай сурвалжлахаар цэцэрлэг дээр нь очиход хүүхдүүд таван бүлэгт хуваагдан хичээллэж байлаа. Үүдний өрөөнд эмнэлгийн цагаан халаад өмссөн хүү ангийнхаа охинд зөвлөгөө өгч байв. “Чиний гэдэс өвдөөд байвал шингэн зүйл сайн ууж бай. Ялангуяа буцалгасан усыг бүлээнээр нь уувал сайн. Одоо эмч нь гэдэсний эм бичиж өгье. Гэртээ очоод хоолоо идсэнийхээ дараа эмээ уугаарай” гэх ажээ. Эмч болж буй хөвгүүн халаад өмсөөд зогсохгүй чагнуур барьчихаж. Түүгээрээ охины нуруун дээр дараад “Амьсгал, гүнзгий амьсгал” гэсээр чагнаж байв. Бас эмчийн ширээний ард байх эмийн сангаас хэрэгтэй эмийг нь авч өгөөд гаргалаа. Тэднийг ийн тоглох боломжийг эцэг, эхчүүд нь бүрдүүлж өгчээ. Аав ээжүүд гар доорх материал ашиглан ийн тохижуулсан байна. Эмнэлгийн өрөө орчин үеийн эмч нарын өрөөг санагдуулна. Өвчтөнөө хэвтүүлэн үзлэг, эмчилгээ хийх ор, эмчийн ширээ, эмийн сан, чагнуур, зүрхний цохилт хэмжигчээс авахуулаад эмнэлэгт байдаг бүх зүйл байлаа.

Эмийн санд нь бүх төрлийн эм бий гэсэн. Дээрх бүгд мэдээж тоглоом. Гэхдээ яг л жинхэнэ мэт харагдах зүйлсээр оруулан хийжээ. Эмч болон тоглож буй хүү дээр очоод “Эмч ээ, үзүүлж болох уу” гэхэд хэсэг эргэлзэн инээмсэглэж байснаа “Суугаач” хэмээн үзлэгийн ор руу заав. “Та юуны эмч вэ” гэхэд “Өнөөдөр дотрын эмч болж байгаа. Даралтаа үзүүлэх үү” гэж байна. Ингээд тоглоомон аппаратаараа даралт үзээд дараа нь даралтны эм өгөв. Эмнэлэг болон тоглож байгаа хэсэгт хүүхдүүд ээлж ээлжээр эмч болдог ажээ. Өдөр бүр өөр мэргэжлийн эмч болдог гэсэн. Өнөөдөр дотрын эмч ажиллаж байгаа бол маргааш шүдний эмч үзлэг хийдэг гэнэ. Бүр нэг нь жирэмсэн дүрд хувираад эмчээсээ зөвлөгөө авдаг гэж байлаа. Эмнэлгийн өрөөнөөс гадна “Багачууд” үсчин, гоо сайхны салон тус ангид бий. Тэнд тоглож буй хүүхдүүд салонд байдагтай адил сандал дээр нэгнээ хэвтүүлэн үсийг нь угааж байв. Дараа нь толины урд суулгаад хүссэн хэлбэрээр үсийг нь тайрч янзлан тоглож байлаа. Хэрэглэж байгаа хайч, үсний сэнс, индүү зэрэг нь хуванцраар хийсэн болохоор ямар ч аюулгүй. Үсчний суудалтай зэрэгцээд маникюрын ширээ байв. Өнгө өнгийн хумсны будаг, хуурай зэргийг эгнүүлээд өрчи­хөж. Ээжүүд гэртээ хэрэг­лээд дууссан хумсны будагны саваа авчирч өгчээ. Энэ хэсэгт охид голдуу тог­лож байв. Аль хэдийнэ хатаад гарахгүй болсон хумс­ны будагны багсаар тоглохдоо “Чамд ягаан өнгө зохих юм байна. Би чиний хумсыг ягаанаар будаад өгье” гэсээр сууна. Ингэж хумсаа будуулж, үсээ тайруулахад тодорхой хэмжээний төлбөр­тэй. Цаасаар мөнгө хийгээд хүүхдүүдэд өгчихсөн болохоор өнөөхийгөө халааснаасаа гаргаж ирээд төлбөр тооцоогоо хийж байв. Бас хажууханд нь хүнсний дэлгүүр ажиллаж байна. Тэнд “Сүү” ХК-ийн элгэн тараг, “АПУ”-гийн сайн тараг, сүүгээс авахуулаад чихэр, жигнэмэг, бохь гээд байхгүй зүйл алга. Худалдагч нь лангууныхаа ард суугаад гурил, будаа авах бол жинлэн өгч байв. Дэргэд нь касс зогсчих­сон мөнгөө авч, заримд нь хариулт өгч байлаа. Ингэж тоглох нь нийгэмтэй харьцаж сурахаас эхлээд дэлгүүрээс хэрэгтэй зүйлээ худалдаж авах, мөнгөтэй харьцах зэрэг олон зүйлийг хүүхдэд сургадаг ажээ. Хүүхдүүд анги дотроо дэлгүүртэй болсноос хойш тооныхоо хичээлд улам дурлах болсон гэнэ. 1000 төгрөгтэй бол дэлгүүрээс юу, юу худалдаж авах, хариулт болгож хэдийг нь буцааж авахаа мэдэхийн тулд тооны хичээлийг түлхүү сонирхож байгаа юм билээ.

Харин ногоо тарих буланд хүүхэд бүр нэг удаагийн цаасан аяганд хятад сарнай цэцгийн суулгац тарьжээ. Цэцэг тарихдаа бүлэг бүлгээрээ ээлжлэн тарьж байгаа гэнэ. Багш нь цэцэг тарих анхан шатны мэдээлэл өгчихөөр цаашид ургах тал дээр нь хүүхдүүд өөрсдөө анхаарал тавьдаг. Цэцгээ хэд хоноод услах, хөрс нь чийгтэй эсэх, том саванд шилжүүлэн суулгах болсон эсэх зэргийг бие даан шийддэг ажээ. Ингэж өөрсдөөр нь цэцэг тариулахаар хүүхдүүд амьд байгаль болон бие биенийгээ хайрлах сэтгэлтэй болдог гэсэн. Сөөм хэртэй ургуулсан сарнай цэцгүүдээ багачууд зуныхаа амралтаар гэр рүүгээ аваад явна гэж байв. Зуны гурван сарын турш гэртээ арчилж ургуулж байгаад намар хичээл эхлэх үеэр ангидаа буцаан авчрах юм байна. Цэцгээ усалж байгаа охин “Чи миний ээж шиг хөөрхөн болоорой за” гэж цэцэгтэйгээ ярих ажээ. Бас хоёр хоног цэцэрлэгтээ ирэхгүй болохоор орой тарах үедээ дахиад нэг усална гэж байв. Хүүхдүүдийн тарьсан цэцэг нүдэн дээр нь өдрөөс өдөрт ургаж байгаа болохоор арчлахдаа тун урамтай байдаг гэсэн. Бүр зарим нь өөрсдийнхөө сурсан дуу, шүлгийг цэцэгнийхээ хажууд очоод давтах болжээ. Ингэж цэцэг тарьж байхтай зэрэгцээд айл гэр болон тоглох хүүхдүүд зургаа авахуулъя гэж дуудав. Ангийнхаа нэг буланг гэр шигээ тохижуулаад тэндээ ээж, аав болон тоглодог юм байна. Гэрээр нь шагайвал авдар, ор, ширээ, сандал, гал тогооны хэрэгсэл цөм байлаа. “Би өнөөдөр ээж нь шүү” гэж хэлэх жаахан охин бусдадаа хоол хийж өгөн тоглох ажээ. Тэдний хажууханд байх метр хэрийн өндөртэй шатаар дээш гарвал номын булан байв. Монгол ардын үлгэрүүд, гадаад ном зохиол, багшийн үзүүлэх ном, хүүхдүүдийн бие даан хичээллэх зэрэг дөрвөн төрлийн ном байдаг юм байна. Хүүхдүүд уншиж чадахгүй ч багшаараа уншуулсан үлгэрээ цээжилчихээд нэг нэгэндээ ярьж өгөх ажээ. Бас энд зөөлөн тоглоомууд тавьсан учраас нойр нь хүрсэн хүүхдүүд унтаж болдог гэсэн. Зөөлөн тоглоомоо дэрлээд тав тухтай орчинд унтаад босоод ирэхээр хүүхдийн ааш зан зөөлөрч, нийтэч болдог юм байна.

Г.Мөнхзул багш дээрх булангуудыг эцэг, эхчүүдийн­хээ оролцоотойгоор хийжээ. Ангид нь хуучин байсан зүйлүүдийг сэргээгээд шинэ юм шиг болгоод дахин ашиглаж бай­гаа гэнэ. Зарим зүйлийг шинээр хийх­дээ аав ээжүүдээсмөнгө төгрөг татаа­гүй гэсэн. Хүүхдүүдийнхээ эцэг, эхийг таван дөрвөн бүлэгт хуваан гэртээ хэрэглэхээ больсон, эсвэл хаях гэж байгаа зүйлийг ашиглан ийн ангиа тохижуулжээ. Тухайлбал ээжүүд өөрсдийнхөө хэрэг­лэхээ больсон цагаан цамцыг дахин шинээр эсгээд эмнэлгийн халаад хийгээд өгөх жишээтэй. Бас хаях гэж байсан модоо ашиглаад сандал, ширээ, авдар хийгээд өгчихөж. Энэ мэтээр өөрсдөд нь хэрэггүй мөртлөө цэцэрлэг дээр ашиглаж болохоор эд зүйлсээ ашиглан дээрх булангуудыг тохижуулжээ. Ингэж өөрсдийнх нь үйлч­лүүл­дэг эмнэлэг, үсчин, дэлгүүр гэхчлэн зүйлсийг бодитой мэтээр хийснээр хүүхдүүдийн сонирхлыг улам их татах болсон байна. Бас эдгээр булангууд хүүхдийн нийгэмтэй харьцах харилцааг бий болгох, бусдад тусалж сурах, тоолж сурах, үйлчилгээ авч сурах чадварт сургадаг гэсэн. Тус ангийн багш Г.Мөнхзул “Манай цэцэрлэг дээр сургуулийн өмнөх боловс­ролын цөм хөтөлбөр өнгөрсөн гуравдугаар сараас эхлэн хэрэгжиж байгаа. Цөм хөтөлбөрийн онцлог нь хүү­хэд тоглонгоо хөгжих орчинг бүрдүүлэх байсан. Ингэснээр хөгжсөн, чадварлаг зөв Монгол иргэн төлөвших зорилготой юм. Манай анги 48 хүүхэдтэй. Хүүхэд бүрийг тэгш хөгжүүлэхийн тулд багш нар, эцэг эхчүүдийн зүгээс дээрх сургалтын төвүүдийг шинэчилсэн” гэв.

С.АЛТАН

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн М.Сономпил­тэй ярилцлаа.

-Оюу толгойн хоёр дахь шатны хөрөнгө оруулалтын асуудлыг шийдлээ, одоо хөрөнгө оруулалт нэмэгдэнэ гээд яриад эхэллээ. Нөхцөл байдал яаж өөрчлөгдөх вэ?

-Эдийн засгийн нөхцөл байдал хүнд байна. Зөвхөн Таван толгой, Оюу толгойн асуудал удааширснаас болоод ийм байдалд хүрчихээгүй. Оюу толгойн тухайд 2010 онд ашиглах гэрээ байгуулснаас хойш дэлхий нийтийн анхааралд орсон. Уул уурхайн салбар тэр дундаа зэс олборлогчдын сонирхлыг татаж байгаа томоохон орд, бүтээн байгуулалт гэсэн үг. Зөвхөн насжилтыг нь аваад үзэхэд л 90 жил ашиглана. Бусад орнуудын томоохон ордууд 40-50 жилийн насжилттай байдаг. Эрдэнэтэд 30 жилийн нөөц үлдсэн гэж ярьдгаас үзэхэд үнэхээр том. Бусдын анхаарлыг эрхгүй татсан ийм ордод дэлхийг дамнасан зэс, алт, уул уурхайн Рио Тинто ашиглахаар орсныг хүн бүр мэдэж байгаа. Дэлхий нийтэд үйл ажиллагаа явуулдаг энэ компанийн салбар Монголд байгуулагдчихаад байгаа нь энэ. Тэд хариуцлага, үйл ажиллагааны хувьд өндөр стандарттай. Тиймдээ ч тухайн бүс нутаг дахь энэ компанийн салбар үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа доголдож байвал бусад компаниуд хөрөнгө оруулалт зэрэг үйл ажиллагаагаа удаашруулж асуудал яаж эргэхийг хардаг. Товчхондоо Рио Тинто Монгол Улстай хэл амаа ололцохгүй байхад бид тэрбум ам.доллар оруулаад ашиг олохгүй юм байна гэж бусад нь айдаг. Рио Тинто нь нэг талаасаа уул уурхайн компаниудыг араасаа дагуулж, хөтлөгч. Яг үүнтэй холбоотойгоор сүүлийн хоёр жил Рио Тинтогийн үйл ажиллагаатай холбоотой дэлхий дахинд их муу мессеж түгсэн. Ялангуяа хөрөнгийн бирж, уул уурхайн хөрөнгө оруулалтын томоохон компаниудын дунд ийм байдал үүсчихээд байна. Монгол Улс Рио Тинтотой хэл амаа ололцохгүй байна, хэлсэн ярьснаасаа буцаж байна гэх зэргээр хөрөнгө оруулагчдын дунд хүлээлт үүсчихээд байсан. Хүлээс нь одоо тавигдах биз.

Ер нь УИХ дахь бүх намууд хамтарсны үр дүн гэж харж болох уу. Шууд хэлбэл таны ажиллаж байсан Н.Алтанхуягийн Засгийн газар асуудлыг шийдэж чадаагүй шүү дээ?

-Оюу толгойн 2010 онд хийсэн гэрээг шинэчлэлийн Засгийн газар өөрчлөх гэж их үзсэн. Н.Алтанхуяг сайд, Д.Ганхуяг сайд гээд хэн хүнгүй л ажилласан. Сайн гэрээ болсон гэдэгтэй санал нийлэх нэг ч хүн байдаггүй. Тиймээс зохих өөрчлөлтийг хийе гэж бид нэлээд ажилласан ч амжилт олоогүй юм. Амжилтад хүрэх нөхцөл ч байгаагүй. Яагаад гэвэл Рио Тинто компанийн хамгийн том захирал нь ирээд ч асуудлыг шийдчих боломжгүй. Мэдээллээс харж байхад Оюу толгойн хувьцааг 300 гаруй мянган хүн эзэмшдэг юм билээ. Товчхондоо 300 мянган хүнээс асууж байж гэрээнд өөрчлөлт оруулах уу, үгүй юу гэдэг шийдвэр гарна. Ийм л хэцүү асуудал байсан.

-Гэхдээ гэрээг танай бүлэг эсэргүүцээд байгаа?

-Оюу толгойн хоёр дахь шатны хөрөнгө оруулалтыг хийхээс өөр арга байхгүй. Хөдлөх нь зөв. Хөдлөхгүй байвал улс төрийн гэхээсээ илүүтэй эдийн засгийн асар их хохирол амсана. Эвсэл үүнтэй санал нэгдэж Ерөнхий сайдын мэдээллийг сонсохдоо “сайн байна” гэдгийг нь ч хэлсэн. Явуулахгүй байх нь хэнд ч хэрэггүй, тэр дундаа Монгол Улсад, тэр компанид бүр ч ашиггүй. Гэхдээ гэрээнд улс орны эрх ашигт хохиролтой заалт байна гэдгийг нь бүлэг дээр онцолж ярьсан. Жишээлбэл, борлуулалтаас орсон орлогыг яагаад Монголоор дамжуулж болохгүй байгааг хөндсөн. Гэтэл Ерөнхий сайд “Гэрээнд өөрчлөлт оруулах боломжгүй. Гарын үсэг зурагдсан. Дахиж асуудал яригдахгүй” гэснээс болж нэлээд эсэргүүцэлтэй тулгарч, маргаан үүссэн. Тиймэрхүү үл ойлголцолтой байгаа.

-Шударга ёс эвсэл засгаас гарна, Ерөнхий сайдыг огцруулна гэж шийдсэн юм биш үү?

-Зарим гишүүн ийм үг хэлсэн. “Ийм ойлгомжгүй Засгийн газартай эвсэл хамтрах шаардлага байгаа юм уу, үгүй юу” гэдгийг ганц, хоёр гишүүн хэлж байна билээ. Нэрийг нь онцолж дурдаад яах юм.

-Ер нь одоо яах ёстой вэ. Нэг асуудал шийдэхээр араас нь гурван саяулаа улстөржих юм?

-Монголд оффис суларч, хөрөнгө оруулагчид гарч байна гэж яриад байгаа. Энэ үнэн. Таатай орчныг бий болгохгүй байна. Дээрээс нь улстөрчид худлаа эх оронч царайлж яриад байгаа нь хөрөнгө оруулагчдад айдас төрүүлээд байна. “Монголчууд хэлсэн ярьснаасаа буцдаг юм байна. Засгийн газар солигдоход хэрэгжүүлж байсан ажил зогсдог юм байна. Монголоос ашиг олно гэдэг нь худлаа юм байна” гэсэн ойлголт төрүүлээд байна. Тэгээд ч аль хэдийнэ “Төр засаг нь шийдвэр гаргаж чаддаггүй юм байна, тогтвортой байдалд хүрэхгүй юм байна” гэж гадна талаас харах болсон. Аливаа бизнес олон жилээр явдаг. Хамгийн багадаа арваас 100 жилээр төлөвлөж байж хөрөнгө оруулалт хийгдэнэ. Ингэж төлөвлөж байж хөрөнгөө босгодог. Хүн бүр тэрбум ам.доллар халаасалчихсан явж байдаггүй учраас заавал зах зээлд хөрөнгө босгох ажил хийгддэг. Бүх төрлийн хөрөнгө оруулалтыг хийхийн тулд төслөө бичиж банк санхүүгийн байгууллагаас зээлээ авч эцэст нь даатгал дээр очдог. Даатгал эрсдэлийн үнэлгээ хийнэ. Тэгэхэд Монгол ямар орон бэ гэсэн асуулт гардаг. “Ардчилсан орон учраас тэр тал нь эерэг ч улс төрийн хувьд тун найдваргүй” гээд даатгалаа хийж өгөхгүй. Хийлээ гэхэд бусад орнуудынхаас харьцангуй өндөр хувь бодно. Ийм байдлаас болж Монголын хөрөнгө оруулалтын орчны төлбөр өсчихөөд байна.

-Хүмүүс гаднын компаниас болгоомжилдог байдал байсаар л байна?

-Гадаадынхан боломж хайж л орж ирж байгаа учраас буруутгах аргагүй. Эдийн засгийн, хууль эрх зүйн гээд бүх зүйл нь тооцоотой явдаг. Гадныхан ямар манай хууль эрхзүйн орчинг бүрдүүлсэн биш. Сүүлийн үед зарим улстөрчдийг гадны захиалгаар хууль боловсруулж, батлуулсан гэсэн шүүмжлэл гарах болсон. Гэхдээ гаднаас бус дотроосоо буруугаа хайх ёстой. Дотоодоосоо буруу хайхдаа хувь хүн, улстөрчид, нам, фракциудад буруу өгч болохгүй. Тогтолцооны буруу л болчихоод байгаа юм. Тогтолцоо ийм байгаа учраас хувийн эрх ашгаа нэгдүгээрт тавьж, фракц болж тоглохоос өөр арга байхгүй. Улс төрийн очков авахын тулд популист болж тоглоно. Үүнээс цаашаа явахгүй учраас хүнтэй зууралдах хэрэг байхгүй. Тийм ч учраас би УИХ-ын гишүүдтэйгээ энгэр заамаа зулгаахдаа тулж муудалцахыг хүсдэггүй. Хүн бүр өөр өөрийн бодол, нөхцөл байдалд тохируулж улс төр хийж байгаа учраас буруутгах юу байх билээ.

-Тэгээд тогтолцоогоо өөрчилж болдоггүй юм уу. Ярих бус хий гэж УИХ-ын гишүүдийг сонгодог биз дээ?

-Тогтолцоогоо хурдан өөрчлөх шаардлагатай. Эс тэгвээс хөгжил удааширч, Монгол маш муухай харагдаж эхэлж байна. Манай улстөрчид Үндсэн хуулийнхаа өөрчлөлтийг зоригтой шийдчих л хэрэгтэй. Ирээдүйн Монгол Улс, ард иргэдийнхээ, өөрсдийнхөө төлөө. Болдогсон бол шинэ Үндсэн хуулиа энэ хавар баталж сайхан наадчихаад ирэх намар ээлжит сонгуулиа зарлачих хэрэгтэй.

-Тийм зориг гаргаж чадах уу?

-Тийм зориг гаргаж чадахгүй юм бол шинэ жилийн өмнө Үндсэн хуулиа өөрчлөөд 2016 онд сонгуулиа урьдчилаад зарлачих хэрэгтэй. Ингээд явчихаасай гэж олон ч гишүүнтэй санаа бодлоо солилцдог. Бүгдээрээ л санал нэг байгаа. “УИХ-д нэг л жил дутуу сууна биз, ямар хамаатай юм. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр болж байгаа болохоос энэ парламент муудаа татан буугдаагүй” гэж ойлгох ёстой. Ингэж түүхэнд үлдэх шийдвэрийг гаргаж, түүхэнд тэмдэглэгдэх парламент болох шаардлага байна. Асуудлыг хэлэлцэхээр намын Их, Бага хурал гээд баахан л хугацаа хожих байх. МАН-ын Их хурлаар шийднэ, ард нийтийн санал асуулга явуулна гэх мэтээр Монгол Улсын гурван сая иргэнийг татан оролцуулбал хөгийн юм болох нь ойлгомжтой. Гэхдээ зөв л шийдэлд хүрээсэй. Үүнийг хийхгүй бол өнөөдөр мухардалд орчихоод байна. Төрийн гурван өндөрлөг нь зөрчилтэй гэдэг нь илт харагдаж л байна. Хуучин өөр өөр намаас төрийн өндөрлөгт сонгогдож, алба хашиж байсан учраас зөрчлийг нь улс төр гэж хардаг байлаа. Харин өнөөдөр нэг нам ч гэлээ эрх мэдэл, албан тушаал гээд бүх хуваарилалт нь өөр болохоор яалт ч үгүй зөрчил үүсч эхэлж байгаа. Энэ нь хүнээсээ шалтгаалаад байгаа юм биш. Тогтолцоо нь зөрчил рүү авчраад байна.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хэзээ УИХ-аар хэлэлцэж эхлэх вэ. Үндсэн хуулиа, тогтолцоогоо өөрчилнө гэвэл ямар засаглалтай байх вэ гэдгээс эхлээд асуудал ундарна даа?

-Олон асуудал бий. Ажлын хэсгийг Н.Батбаяр гишүүн ахалж байгаа. Ажлын хэсэг долоо хоногт хоёроос доошгүй хуралдаж байна. Тэд зургадугаар сарын эхээр буюу удахгүй УИХ-д оруулж ирнэ гэж байна билээ. Бүх намуудын төлөөлөл орж, байнга мэдээлэл солилцож байгаа. Тэгээд юу болохыг нь харна даа.

-Тэгвэл таныг Таван толгойн ажлын хэсгээс гарлаа эргээд орлоо гээд мэдээлээд байсан. Юу болсон юм бэ. Таван толгойн асуудал ямар шатандаа явна?

-Ажлын хэсэгт нь орсон. Таван толгойг явуулахгүй гэж шүүмжилж байсан хүмүүс тэр ажлын хэсэгт орсон учраас “Би ганцаараа эсрэг байр суурьтай юм чинь энд байх шаардлагагүй биз дээ” гэдгээ хэлээд гарсан. Л.Эрдэнэчимэг гишүүн, А.Гансүхээс эхлээд байнга эсэргүүцэж зогсоохыг шаардаж байсан хүмүүс Таван толгойг явуулах ажлын хэсэгт орсон гэсэн үг. Түүнээс хойш ажлын хэсэг хэд хэд хуралдсан. Яахав, ойлголцлын шатанд хүрч байна. Миний бодлоор төслийг 268 дугаар тогтоолын дагуу хийсэн. Үүнд М.Энхсайхан гэдэг хүнийг буруутгах шаардлага байхгүй. Ийм байхад УИХ л олон санаа бодол гаргаад байгаа юм. Нэг хэсэг гэрээний зүйл заалтуудыг үндсээр нь өөрчлөх яриа орж ирсэн ч одоо овоо илааширчихсан байна. Ер нь УИХ гэрээ дүгнэж, шалгаж байдаг байгууллага биш. Хуулийн хүрээнд УИХ нь Засгийн газартаа чиглэл, тогтоол гаргаад өгчих хэрэгтэй. Засгийн газарт ч оролцоод байх шаардлага байхгүй. УИХ-аас гаргасан тогтоолыг мөрдөж хоёр компани нь гэрээгээ байгуулаад Засгийн газар нь хяналтаа тавиад л явах ёстой. Ер нь төр төртэйгөө, компани компанитайгаа л хамтарч ажиллах хэрэгтэй. Аль ч улсын компанитай Монгол Улсын сайд гэрээ байгуулаад байх шаардлага байхгүй. Монголын төрийг тэгж гутаан доромжилж болохгүй.

-Таван толгойн гэрээний аль заалтуудыг нь хэрхэн өөрчилж байгаа бол?

-Эцэслэн шийдээгүй байхад нь задалчихвал эргээд л улстөр орчихдог гэмтэй учраас энэ талаар дэлгэрэнгүй яриад яах вэ. Гэхдээ нааштай шийдвэр гарна гэдгийг баталж хэлмээр байна.

Л.МӨНХТӨР

Ишиг эхийгээ хөхөн өсч байхад ямаачны хүүхэд ч ижийнхээ энгэрт эрхэлж, цагаан сүүгээр нь өсөх эрхтэй. Хорвоо ийм атал заримдаа адгуулж маллаж байгаа амьтнаасаа дор байдалд монголчууд бид амьдрах юм. “Мал дагаж мал болно” гэж манай сонин олон жилийн өмнөөс бичиж ирсэн. Дагасан малаасаа ч дор байх үе бидэнд байсаар байна. Маллаж байгаа хурга, ишиг нь өдөр бүр эхтэйгээ ээнэгшин өсч байхад, жилийн ихэнх өдрүүдэд ээжээсээ хол байгаа бяцхан үрс хуруугаа хөхөж, дотуур байранд бэтгэрэн хүүхэд насаа өнгөрөөж байна. Бүр хуруугаа ч хөхөх эрхгүй тэднийг “Эрхэндээ хатсан амьтад” гэж цоллож, анги хэсүүлж хүүхдийн доог болгон ял хүлээлгэдэг. Хуруугаа хөхөх болсны шалтаг шалтгаан юу байсан, яагаад тэр нялх амьтан хуруу хумсаа мэрж шаналах болов гэдгийн утга учрыг ч ололгүй, яллан буруутгадаг бидний сурган хүмүүжүүлэх ухаан ч гэж дээ. Жилийн 365 хоногийн 224-245 хоногийг хөдөөгийн хүүхдүүд гэрээсээ хол, сургуулийн дотуур байранд өнгөрөөдөг гээд бод доо. Хуучин найман настайгаасаа ээж, ааваасаа хол цөлөгддөг байсан бол одоо бүр зургаан нас болж урагшилсан. Монголчуудын малч ахуй, хүүхдийн сурч боловсрох эрхийн асуудал зэрэг тавигдаж ирэх үеэс дотуур байрны асуудал яригдаж эхэлсэн байдаг. Малчин өрхийн хүүхдүүдийн дунд сургуульд хамрагдалтыг нэмэгдүүлэх үүднээс ардын Засгийн анхны сургуультай зэрэгцээд дотуур байр үүссэн нь 1933 онд батлагдсан “Ардын бага ба дунд сургуулийн дагаж явах дүрэм”-д туссан байдаг юм билээ. Харин дотуур байрны асуудлыг хуульчилж өгсөн нь 1982 онд хамаарагддаг. Ерөнхийдөө малыг хүнээсээ илүү тавьсан тухайн нийгэмд хийгдсэн энэ зохицуулалт нэг хэрэг. Харин мал хувьд шилжсэн өнөөдрийн цаг үед хүмүүс малаа дагах уу, хүүхдээ дагах уу гэдэг сонголтоос малаа дагаж, хүүхдээ хаяж байгаа нь тодорхой байгаа юм.

Ер нь дотуур байр бидэнд юу өгсөн юм бэ. Малчин айл өрхийн дийлэнхийн хүүхдүүд дотуур байранд суудаг. Хүүхдүүд дотуур байранд сууж ирсэн ная, ерэн жилийн хугацаанд ямар алдартан, ямар мундаг хүмүүс бидний дундаас төрөв. Дэлхийн улс гүрнүүдээс төрөн гарч буй алдартнуудыг бид нэг их мундаг биш ч гэсэн тогтсон ойлголтоор нь Нобелийн шагнал хүртсэн эсэхээр дүгнэн ойлгох нь бий. Тэгвэл өнгөрсөн 100 жилийн хугацаанд биднээс Нобелийн шагналтан төрсөн бил үү. Дотуур байрныхнаас хэн гэдэг мундаг хүн гарсан юм бэ. Үнэндээ дотуур байрны энэ сургалт маань хэн нэгнээс түрүүлж өрсөх гэсэн, адгасан яарсан, хувиа хичээсэн занг хүүхдүүддээ суулгаж ирлээ. Өнөөдрийн хотын замд өмнүүрээ ганц машин оруулчих сэтгэл байхгүй, өөрөө ч чадахгүй, өрөөлийг ч болгохгүй тийм хүмүүс зөндөө байна. “Энэ удаадаа тэр маань хожиг дээ, дараад нь надад ээлж ирэх байх” гэсэн сэтгэлтэй хүн бидний дунд алга. Жаахан л хожигдох гээд ирвэл орилоод дайрчих хүмүүс л олон юм. Интернэтийн мэдээний дор сэтгэгдэл бичиж байгаа хүмүүс ч тэр. Өчүүхэн жаахан, атгаг. Энэ бол дотуур байрныхны сэтгэлгээ, тэдэнтэй адил өрсөлдөж, арсалдаж сурсан манай нийгмийн онцлог. Дотуур байрны амьдралыг туулж өнгөрсөн хүмүүс бидний дунд олон. Уурын зуух эвдэрснээс даарч хөрөх, өлсч цангах бол энүүхэнд. Дотуур байранд 200-300 хүүхэдтэй өрсөлдөж, будаатай хуурга олж идэх гэж чардайж байсан үеэ олон хүн санаж байгаа даа. Зунжин сумын төвийн чийгтэй байшинд байсан борц намар ирэхэд өтчихсөн, царвантай гурилтай өттэй шөл амнаас буцаад гарчих гээд амаргүй сэн. Арван жилийн 30 улирлыг гэрээс хол өлсч өнгөрөөдөг дотуур байрны хүүхдүүд яаж бусдаас түрүүлж хоол олж идэх тухай л бодож, боловсорч өсдөг гэхэд хилсдэхгүй.Өглөөд хоёр хавсай, өдөр том хусуурны тал будаа олж идэх гэж зүтгэж байсан хүүхдүүд үүнийг сайн мэднэ дээ. Өлссөндөө гал тогоонд орж хулгай хийх, цаашлаад сумын дэлгүүр тонож аймаг руу ачигдах хүүхдүүд одоо ч бий. Дотуур байранд хүүхдүүд анх хулгай хийж сурдаг юм. Сургуулиа төгсөхдөө тогоо шиг гэдэстэй зогсох охид ч дотуур байрных. Том ангийнханд дээрэлхүүлж, хоёрдугаар хоолоо булаалгаж байсан бол өөрөө томрохдоо дүү нарыгаа дээрэлхэж өс хонзонгоо авна. Атаман гэж хүүхдийн хоол булаасан ах нар өөрийнхөө дүүг дуудаад хоол өгчихөж чадахгүй л өссөн байдаг шүү дээ. Нэг тийм сэтгэлгүй, хүнийрхүү. Нөгөө хүүхэд эцэг, эхийнхээ хайр халамжинд өсөх ёстой гэсэн хүүхдийн эрх хаана ч байгаа юм бүү мэд. Хүүхдийн эрхийн конвецийн есдүгээр зүйл болсон “Эцэг, эх нь муухай харьцаж, үл ойшоодог биш л бол хүүхдийг эцэг, эхээс нь салгаж болохгүй” гэсэн үндсэн зарчим алдагдсан. Энэ конвенцид заасан эцэг эх нь хүүхдээ хамтдаа өсгөж, хүүхдэд нэн тэргүүнд юу хэрэгцээтэйг харгалзан үзэх үүрэг хүлээж, Засгийн газар нь үүнд нь дэмжлэг үзүүлнэ гэдэг ойлголт бүр ч байхгүй. Харин Засгийн газар нь хүүхдийг эцэг, эхээс нь холдуулахад шийдвэр тогтоолоороо л тусалж байгаа байх. Энэ бүхний эцэст гэрээсээ хол өссөн дотуур байрны хүүхдэд гэр амьтай байх гэсэн ойлголт үгүй болж, насны бөгсөнд нас дээр гарсан ээж, ааваа ч тоохгүй суурин газраас хөдөлнө гэж байхгүй. Дотуур байранд өссөн хүүхэд бүр ийм гэж хэлээгүй ч хүүхдийг төлөвшиж, хүн болох тэр торгон цагт нь ийм л нөхцөлөөр бид хүмүүжүүлээд байна шүү дээ гэж хэлэхийг хүсч байна. Үнэн үг гашуун байдаг. Хатуу ч гэсэн дотуур байр хүүхдүүдийг ийм л болгож өсгөдөг. Тэгээд ч дэлхийн хаана ямар хүүхэд хасах 40 градусын хүйтэнд гадаа жорлонд гарч бие засч байна вэ. Монголд л байна шүү дээ. Хоёр, гурван зуун хүүхэд ордог нийтийн жорлон гэж охид, хөвгүүдийх гээд тав, таван л юм байна. Тэр нь дулаан цагтаа өмхий самхай нь дийлдэхгүй, өвөлдөө дороос данхраатаж унагачих шахаад овойтлоо хөлдчихнө.

Эцэг, эхчүүд нь ч хүүхдээ сургахын тулд ингэхээс аргагүй гэсэн том халхавчаар бүх үүргээс алсарч хоцорно доо. Дотуур байрны хүүхдүүдийн хоол ундыг төрөөс дааж ирсэн бодлого ерээд оны эдийн засгийн хэцүүхэн үед алдагдаж, эцэг, эхээс нь татаас аваад эхлэх үед сурагчдын тоо эрс багассан байдаг. 1995-1996 оны хичээлийн жилд дотуур байранд хүүхдээ суулгах өрхүүдэд мал, махны ногдол оногдуулах үед хүүхдийн тоо 1990 онтой харьцуулахад 3,6 дахин буурч, 17.6 мянга болжээ. 1998 онд Боловсролын тухай хуульд оруулсан нэмэлтээр 2000 оноос төр дотуур байрны бүх зардлыг даах болсноор 1999-2000 оны хичээлийн жилд 19.5 мянган хүүхэд дотуур байранд байснаа 2000-2001 онд 27.4 мянга болж 40 гаруй хувиар өссөн байгаа юм. Ингээд харахаар эцэг, эхчүүд хүүхдүүдээ дотуур байранд суулгах нэрийн дор өөрсдийн үүрэг, хариуцлагаасаа зайлсхийх байдал ч байх шиг. Ная ерэн жилээр явж ирсэн дотуур байрны энэ бодлого дахиад ч хэдэн жилээр үргэлжлэх юм бүү мэд. Одоогийн байдлаар үүнийг өөрчлөх, цаад урхаг уршгийг нь ярьж тодорхойлох хүн байхгүй бололтой. 2012-2014 онд улсын төсвөөр 2.7 мянган ор бүхий 26 дотуур байрны барилгыг шинээр ашиглалтад оруулсан байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, дотуур байр нэртэй боловсон шоронгийн тоо нэмэгдсээр ирлээ. Цаашлаад 9.8 мянган хүүхдийн ор бүхий 120 дотуур байр хэрэгтэй, үүнд 76.7 тэрбум төгрөг шаардлагатай гэсэн судалгаа байгаа юм билээ. Мэдээж, хүүхэд сурч боловсрох хэрэгтэй. Хөдөө орон нутгийн хүүхдүүд ч заавал сурч боловсрох ёстой. Гэхдээ тэд ээж, аавтайгаа, гэр орондоо сурч боловсрох эрхтэй. Үүнийг төр засаг бодлогоороо хангаж өгөх ёстой юм. Швейцарийн төр засаг ард иргэдээсээ асууж, тэдний гаргасан шийдвэрийг ёсчлон биелүүлдэг. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө Альпийн нурууг давсан төмөр зам барих ёстой гэж ард олны шийдвэр гарч. Тэгэхэд нь Засгийн газар нь “Бидэнд мөнгө алга байна. Тиймээс энэ асуудлыг яах вэ” гээд дахин санал асуулга явуулахад “Төмөр зам барих хэрэгтэй. Мөнгө ол” гэсэн олон нийтийн санал асуулгын дүн гарсан гэдэг. Түүн шиг хөдөө орон нутгийн хүүхдүүд сурах ёстой. Ээж, аав нь малаа малладаг онцлогтойг мэдэж байна. Гэхдээ хүүхдүүд шоронжсон дотуур байранд бус ээж, аавынхаа хайр энхрийлэлд өсөх ёстой. Үүнийг төр засаг зохицуулах ёстой.

Жич:Манай сонин дотуур байрыг халах цаг болсонталаар өмнө нь “Хүүхдийн баяраар дотуур байр гэх шо­ронг халъя”, “Дотуур байр­ны хүүхэд доголон сэтгэлгээтэй төлөвшдөг юм биш үү” зэрэг цөөнгүй нийтлэлийг нийгэмд хүргэж байсан билээ. Эдгээр нийтлэлүүдийг манай сонины DNN.MN вэб сайтаас уншаарай.