Month: May 2015

УИХ-ын гишүүн Ц.Оюун­гэрэлтэй ярилцлаа.

-Хүний эрх зөрчигдөж байгаа талаар та сүүлийн үед шүүмжлэх болсон. Хүний эрх, эрх чөлөөний тогтолцоо, хуульд томоохон өөрчлөлт хийх нь гэж ойлгож болох уу?

-Хүний эрх гэдэг бүх цаг үед хэзээ ч, ямар ч хэлбэрээр зөрчигдөж магадгүй эмзэг зүйл учраас өндөр сонор сэрэмжийг шаарддаг. Зөрчигч нь тухайн цаг үеийн төр, Засгийн газар байдаг. Ойрын үед яагаад хүний эрхийг ярьж эхэлсэн бэ гэвэл УИХ-д орж ирж байгаа хуулиудтай холбоотой. УИХ дээр Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай, Эрүүгийн, Эрүүгийн хэргийг хянан шийдвэрлэх тухай гээд хүний эрх, эрх чөлөөтэй холбоотой хуулиуд яригдаж байна. Тиймээс чанартай, хүнээ дээдэлсэн, цоорхойгүй хууль батлалцахын тулд судлах, ярих, иргэдтэй уулзалт зөвлөгөөн хийх зайлшгүй шаардлага гарч байна. Ялангуяа гэр бүлийн хүчирхийлэлд илүү их анхаарал хандуулж байгаа. Эдийн засгийг дордуулж байгаа бас нэг хүчин зүйл нь хүний эрхийг зөрчих явдал болж байгаа.

-Хүний эрхийн зөрчил, эдийн засгийн доройтол хоёр ямар замаар холбогдоно гэж?

-Эдийн засгийн хүнд­рэлийг судлаад үзэхэд яалт ч үгүй хүний эрхийн зөрчил дээр очиж байна. Бид хөрөнгө оруулагчдын, бизнесийнхний эрхэнд асар ихээр халдах болжээ. Бүр хүний эрхийг зөрчихдөө шүүхийн шийдвэргүйгээр халддаг зэрэг Монголд байгаа хавтгайрсан зөрчил нь эдийн засгийг доройтуулж байна гэж үзэх үндэслэлтэй байгаа. Асуудалд анхаарах цаг нь болсон.

-Яаж…

-Шүүхийн шийдвэргүйгээр хорих, данс, өмчид нь халдахын зэрэгцээ зорчих эрхийг нь хасчихдаг. Сүүлийн хоёр жил энэ үзүүлэлтүүдээр дэлхийн хэвлэлээр Монгол Улс шүүмжлүүллээ. Дэлхий нийтэд хүний эрхийг хоёр чиглэлээр хамгийн ноцтой зөрчих явдал байдаг. Нэг нь цаазаар авах ялыг хэрэгжүүлэх бол нөгөө нь хэвлэн нийтлэх, үгээ хэлэх эрхээ эдэлснийх нь төлөө шоронд хорих. Хүний эрхийг ингэж зөрчсөн гэж Монгол Улс өмнө нь шүүмжлүүлдэг байсан бол одоо Hotel Mongolia гэдэг боллоо. “Hotel California” гэж сайхан дуу байдаг. “Eagles” хамтлагийн 1960-аад онд дуулж хит болсон тэр дуунд“Калифорни хот үнэхээр гайхалтай юм. Энд нэг л ирсэн бол үүрд үлдэхийг хүсмээр сэтгэл татам, сайхан” гэсэн утгатай. Гэтэл гадныхан ёгтолж “Монгол Улс бол хатуу ширүүн уур амьсгалтай, хатуу ширүүн орон юм. Төр нь, нийгэм нь хатуу юм. Тэнд очсон л бол буцаад явъя гэсэн ч гаргахгүй” гэдэг утгаар шүүмжилж тийм хоч өгчихөөд байгаа. Энэ хоч хөрөнгө оруулагчдыг Монголоос шууд үргээж, тойроход хүргэж байгаа. Яагаад гэвэл “Та Монголд очно. Очиход хөрөнгийг чинь хурааж аваад дансыг чинь хаана. Тэгээд өөрийг чинь эх орон руу чинь буцааж гаргахгүй, эцэг эх чинь нас барж байсан ч хамаагүй” гэж гадаадын хэвлэл мэдээллээр бичсэн учраас. Хөрөнгө оруулагчид эхлээд биднийг гуйдаг байсан бол муу муухай нэр хочтой болсноор бид тэднийг царай алдан гуйхад хүрсэн. Эдийн засгийг, улс орноо ийм байдалд оруулсан нь хүний эрхэнд хайхрамжгүй хандсантай холбоотой. Тэгэхээр хүний эрхээ хаа сайгүй сайтар манаж чадвал эдийн засаг, бусад асуудлууд аяндаа шийдэгдчихнэ. Уг нь Үндсэн хуулиар олгогдсон хүний эдлэх эрх тун олон. Гэхдээ бид үүнийг харж, хамгаалж, хууль бүртээ бэхжүүлж чадахгүй байна.

-Хуулийг хэрэгжүүлэгч байгууллагууд л үүнд буруу­тай биз дээ?

-Би Калифорни мужийнманай АТГ шиг үүрэг бүхий байгууллага дээр очиж ажиллаж байсан. Муж улсынхаа хамгийн нээлттэй байгууллага юм билээ. Дуртай иргэн нь очоод хэний ч хөрөнгө орлогын мэдүүлэгтэй танилцаж болно. Хүссэн үедээ зөвлөгөө авна. Улстөрчид бизнесийнхэн нь ч очиж зөвлөгөө авдаг. Нэг үгээр хэлбэл соён гэгээрүүлэх ажлыг хийж иргэдээ аль болох авлигаас ангид байлгахын тулд урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авдаг гэсэн үг. “Та ийм шийдвэр гаргавал хэрэгт орно. Ингэж шийдвэл таны эрх ашиг нийтийн эрх ашгийг хохироохгүй” гэх мэтээр. Эсвэл “Та ийм зөрчил гаргачихаад залруулалгүй удсан учраас одоохон арга хэмжээ авахгүй бол Эрүүгийн хэрэг болох нь” гэж зөвлөөд хүнээ хэрэгт оруулахгүйн тулд хойноос нь хөөцөлддөг. Мөн албан тушаалтнуудыг тушаал шийдвэр гаргах бол “Энэ заалт нь нийтийн эрх ашигт хохирол учруулж цаашдаа авлига өгч авах сэдэлд хүр­гэх магадлалтай учраас өөрөөр шийдэх ийм боломж байна” гэдэг. Манайх ч АТГ байгуулахдаа улс төрийг цэ­вэр болгоно гэж хуулийг нь баталж өгч байсан. Гэтэл энэ байгууллага өнөөдөр улс төрийг цэвэр байлгах бус улс орны хэмжээнд гар хүрч болох бүхнээ нухчин дарах ёстой. Хорьж цагдах хүн бүрийг, хааж болох бүх дансыг хаах ёстой гэдэг байдлаар ажиллаад эхэлчихлээ. Ингэж л ажил үүргийнх нь чиглэл өөрчлөгдөж улс төрийг, улс орныг айдаст автуулчихаж байгаа юм. Дээр нь эдийн засгийг хамгийн ихээр хорлож байна. Тэгэхээр аливаа гүй­цэтгэх ажиллагаа явуулах байгууллагын эрх хэмжээний тухай хуулийг хамгийн сайн хийж өгөлгүй хаях нь аюултай. Үүнийг АТГ-ын жишээ харуулж байгаа.

-Прокурорын мөрдөнг АТГ-т нэгтгэснээс хойш тэд хэрээс хэтэрсэн үйл ажиллагаа явуулах болсон гэдэг. Хуулийг яам нь санаа­чилж гишүүд дэмжсэн биз дээ?

-УИХ-ын гишүүдэд бүрэн ойлголт өгөх хугацаагүйгээр буюу их хурдан батлагдчихсан хууль. Би ч өөрөө буруутай этгээдүүдийн нэг. Яагаад гэвэл Мөрдөн байцаах албыг АТГ руу оруулах нь зөв юм байна гэдэг шийдвэрийг гаргахдаа ганц мэдэгдлийн дагуу кноп даралцсан. Энэ шийдвэрээ одоо засалцах ёстой гэж бодож байгаа. Учир нь улсын хамгийн том мөрдөн шалгах үүрэг бүхий байгууллагад өөрийг нь хянах, шалгах ганц байгууллагаа харьяалуулсан нь АТГ-ыг 15 толгойтой мангас болгосон. Тиймээс бид үүнийг засах л ёстой.

-Яаж засах вэ?

-Аливаа байгууллагын ажиллах хүрээ нь хамгийнтодорхой байх ёстой. Авлига гэж юуг хэлэх вэ гэдэг ч тодорхой байх ёстой. Манай хууль нэг тийм ерөнхий, нэгэндээ тал засвал түүнийг авлига гэнэ гээд тодорхойлчихсон. Бараг цагаан сараар хадаг барьж золговол авлига болчих гээд байгаа. Тэгэхээр одоо үнэхээр материаллаг зүйлээр нотлогдож чадах, ашиг хонжооны төлөө хийсэн үйлдлийг нь авлига гэж үзээд түүнийгээ нотол гэдэг хүрээнд оруулж өгөхгүй бол энэ байгууллага дөрвөн зүг найман зовхис руу тэлж, дэлж болдог хэмжээлшгүй эрхтэй болчихоод байна. Ийм хэмжээ хязгааргүй эрх мэдлийг өгчихсөн юм бай­на гэдгээ хэмжээ хязгааргүй эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх, гүй­цэтгэхийг хүссэн, шунасан удирдлага гарч ирсний дараа л мэдэж байна. Сая их өргөн хүрээнд гүйцэтгэл явлаа. Биз­нес, хөрөнгө оруулагч, улстөрчдийн гээд хамраагүй хүрээ алга. Сүүлдээ бүх хүнийг хамруулахыг хүсч, хуулиа нэмж чангаруулах хөтөлбөр хүртэл явж байсан.

-Одоо тэгэхээр энэ газрыг яах ёстой юм. Татан буулгах уу?

-Гишүүд хүний эрхээ хам­гаал­даг болохын тулд хэмжээ хязгааргүй эрх мэдлийг нэг байгууллагад өгөхөө больё гэдэгт санал нэгдчихээд байгаа. Харин АТГ-ыг татан буулгахыг би дэмжихгүй. Ямар шийдлийг дэмжих вэ гэвэл авлига гэдгийг маш тодорхой томьёолоод авлигатай тэмцэх хүрээг нь хамгийн чанд хашиж өгсөн эрх мэдлийн тодорхой хуваарилалтад оруулахыг дэмжинэ. Хэт туйлшраад авлигатай тэмцэхийг зогсоож огт болохгүй.

-Та сайд асан Л.Гансүхийн ярилцлагыг уншсан уу. Шүүхийн шийдвэргүйгээр хорихгүй, шөнийн цагаар баривчилгаа явуулахгүй зэрэг бүхий заалтыг зөрчин хүмүүсийг торны цаана суул­гаж байгааг ярьсан байсан?

-Л.Гансүхийн хэрэг баривчилгаанаасаа эхлээд хүний эрхийн ноцтой олон зөрчлийг агуулж байгаа. Гэтэл АТГ ямар ч зөрчил гаргаж байсан шийтгэх нэг ч заалт байхгүй. Төсвийг нь хасах эрх ч УИХ-д байдаггүй. Бид одоо хуульдаа өөрчлөлт оруулж та бүхэн авлигатай энэ хүрээнд тэмц. Эрх мэдлээ хэтрүүлэн хүний эрхийг зөрчвөл төсвийг чинь танана гэдэг болох ёстой. Өнөөдрийн хувьд АТГ-т бүх хүнийг цагдах эрхийг нь өгчихөөд дээрээс нь УИХ өөрийнхөө эрх мэдлийг хүртэл өгчихсөн байгаа юм. Ямар вэ гэвэл төсвийг нь хянах ч боломжгүйгээр буюу АТГ-ын хөрөнгийг хэн ч танаж, хасч болохгүй гэсэн заалттай. Арай л хэтэрхий хуультай.

-Тэгвэл авлигатай тэмцэх хүрээгээ яаж тодорхойлох ёстой юм?

-Улс төрийн хүрээг л шалгах ёстой. Улс төрийн, төрийн хүрээнд буруу гарын мөнгө орж ирвэл гаднаас л байж таарна. Улстөрчид нэгэндээ мөнгө өгөөд гүйгээд байхгүй байх. Уг нь энэ хүрээг цэвэрхэн байлгах үүрэгтэй л байгууллага ш дээ, АТГ.

-Хүний эрхийн 14 дэх илтгэлд юу гэж туссан байна. Ер нь ямар хэлбэрээр хүний эрх зөрчигдөж байгааг тусгаж уу?

-Эрүүдэн шүүх аргаар ялыг бусдад тохох, хүнтэй зүй бусаар харьцах байдал эрс нэмэгдсэн гэж гарсан. Хамгийн түгшүүртэй үзүүлэлт нь энэ. Нөлөөлж буй хамгийн том зүйл нь гүйцэтгэх ажлын практикт байгаа бололтой. Германы жишээ гэвэл шоронд гүйцэтгэх ажил явуулахыг хориглодог. Яагаад гэвэл төр хүний үндсэн эрх чөлөөг нь хасчихаж байгаа учраас нэмж эрүүдэн шүүж, тагнаж болохгүй. Тийм учраас Германд Деррик кинонд гардаг шигээр хэрэг илрүүлэлт явагддаг. Харин Монголын Деррикүүд хаана байна гэвэл гадуур л лав ганц ч алга. Тэд аль болох л миний хэрэгтнүүдийг хориод өг, тагнаад, чагнаад өг гэж байна. Тэр бүхний эцэст би хэргээ бичье гээд зохион бичлэгийн хэлбэр рүү орчихсон. Толгойгоо ажиллуулах бус аль болох л хүнээ тагнаж байгаад хорьж аваад тамлах ажлаа хийх гээд байдаг болчихсон.

-Бас л хуулийн өөрчлөлт шаардлагатай гэсэн үг үү?

-Тийм. Гүйцэтгэх ажлыг явуулах хэмжээ хязгаарыг нь тогтоож өгөх ёстой. Гүйцэтгэх ажлыг нь хийхдээ хүний эрхийг зөрчихгүй гэх мэтээр. Би цагдан хорих газарт очиж үзсэн. Тэнд тэр чигээрээ мөрдөн байцаах ажиллагаанд үйлчилж байгаа юм. Сэжигтнийг аль болох л өмгөөлөгчтэй нь уулзуулахгүй байх санаатай. Уулзуулбал бас л хооронд нь бичиг цаас дамжуулах боломжийг нь хязгаарлах, юу ярьж байгааг нь сонсох зорилготой. Гэсэн атлаа мөрдөн байцаагч нартай аль болох олон уулзуулж, саруул цэлгэр өрөөнд зодож нүдсэн ч болохоор гүйцэтгэх ажиллагаа явуулах орчинг бэлдэж өгсөн байдаг.

–Тийм зүйл байгаа гэдэг ч батлаад ярьсан хүн байдаггүй. ШШГЕГ, цагдаа гээд хууль хүчнийхэн бүгд л үүнийг үгүйсгэдэг биз дээ?

-Цагдан хорих байгууллага тагнаж, чагнадаг гэдгээ олон удаа нотолсон. Жишээ нь МАХН-ын дарга Н.Энхбаярыг хоригдож байхад бичлэг хийчихсэн түүнийгээ цацаад байсан биз. Тэр үйлдлээрээ “Бид цагдан хоригдсон хүнийг нууцаар бичиж, тагнаж байна. Эрүүдэн шүүлтийг ингэж хийдэг юм” гэдгээ шууд хэлээд өгчихсөн явдал. Мөн Л.Гансүх өмгөөлөгчтэйгөө цагдан хорих байгууллагад уулзаад хоорондоо ярилцахдаа цаасан дээр тэмдэглэж байсныг нь олж авсан. Тэгээд өмгөөлөгчийг нь сүрдүүлж, сөрөг хэрэг үүсгэх оролдого хийсэн. Дахиад л “Цагдан хорих байгууллагад гүйцэтгэх ажиллагаа явуулж байна. Гүйцэтгэх ажиллагаа явуулж олсон материалаа хэргийг шийдвэрлэх нотлох баримт болгодог” гэдгээ хэлээд өгчихөж байгаа хэрэг. Гэтэл хүн өөрийнхөө эсрэг мэдүүлэг ч өгөх шаардлагагүй.

-Тэгэхээр өнөөдөр үйлчилж байгаа бүх хууль ёс зүйгүй. Бүгдийг нь шинэчлэх ёстой гэсэн үг үү?

-Хууль эрх зүйгээ хамгийн дээд шатанд гаргаж шинэчлэх ёстой. Хоёрдугаарт тогтолцоо буюу хуулийг хэрэгжүүлж байгаа хүмүүсийн хүний эрхийг дээдлэх мэдрэмж, мэдлэгийг дээшлүүлэх ёстой. Гуравдугаарт улстөрчид нь хүний эрх зөрчигдөж байхад улам өөгшүүлээд байж болохгүй. Нэг ёсондоо асуудлыг цэгцлэх улс төрийн хүсэл сонирхол байх ёстой.

Л.Мөнхтөр

УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд Ж.Эрдэнэбаттай ярилцлаа.

-УИХ-аар төсвийн холбогдолтой хуулиудаа нэг мөр цэгцэлчихлээ гэж ойлгоод байгаа. Хамгийн сүүлд гэхэд Өрийн удирдлагын тухай хуулийг УИХ баталсан?

-Манай орны өрийн асуудал бүх хүний анхаарлын төвд орсон. Чуулганаар Өрийн удирдлагын тухай хуулиа батлан гаргасан. Хуулиараа өрийн удирдлагын стратегийг боловсруулан батлуулах заалттай. Энэ хүрээнд 2016 оны Төсвийн хүрээний мэдэгдэл, 2017-2018 оны Төсвийн төсөөлөлтэй хамт Өрийн удирдлагын дунд хугацааны стратегийн баримт бичгийг Их хурлаар батлууллаа. Өнөөдөр Монгол Улс хэдий хэмжээний өртэй болчихов, аж ахуйн нэгж, бизнесийн байгууллагууд ямар өртэй байгаа вэ гэдгээ эхний ээлжинд мэдэж авах ёстой л доо. Мөн эдгээр өр нь богино, урт хугацааны өр юм уу, хөнгөлөлттэй зээл юм уу, бизнесийнхний өр хэдэн хувийг нь эзэлж байгаа вэ. Уг өрийг эргэн төлөхөд Монгол Улсад хэдий хэмжээний валют шаардлагатай юм гэх мэтчилэн бүхий л эдийн засгийн тооцооллыг хийсэн бодлогын шинж чанартай баримт бичгийг баталлаа.

Сүүлийн хэдэн жил эдийн засгийн өсөлт байнгын бууралттай байгаа. Бодит нөхцөлд эдийн засаг өсөлттэй байгаа юм гэсэн статистик тоон мэдээлэл байдаг боловч энэ нь өгөөж багатай байна. Тиймээс үүнтэй холбоотойгоор төсөв мөнгөний хүрээнд зайлшгүй хийх шаардлагатай ажлууд бий. Төсвийн хүрээний мэдэгдэлд төсвийн төлөвлөлтийг аль болох эдийн засгийн нөхцөл байдалд уялдуулах зайлшгүй шаардлага тулгарсан гэдгийг УИХ-ын гишүүдэд ойлгуулсан.

-Эдийн засагт нааштай хариу дуулдах нь уу. Хэрэв тийм бол хэзээнээс эдийн засаг өнгө төрхөө олох вэ?

-Өнөөдрийг хүртэл эдийн засгийн нөхцөл байдал сайнгүй дүр зурагтай явж байгааг гадны санхүүгийн байгууллагууд ч гэсэн хэлж байна. Манай орны зээлжих зэрэглэлийг тодорхойлж байдаг байгууллагууд тийм гэгээлэг дүгнэлтийг өгөхгүй байгаа. Цаашид энэ байдлаасаа хэрхэн гарах вэ гэдэг дээр Монгол Улсын Засгийн газар Эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулах үйл ажиллагааны хөтөлбөр боловсруулж Их хурлаар батлуулсан. Хөтөлбөрийн хүрээнд төсөв мөнгөний бодлогын ажлуудыг зохион байгуулж байна. Сүүлийн хоёр гурван жил ярианы сэдэв болоод байсан Монгол Улс хоёр гурван төсөвтэй боллоо. Төсөв ямар нэгэн хяналтгүйгээр явагдаж байна. Хянах бололцоо алга гэдэг байлаа. Мөн төсвийн хувьд хөрөнгө оруулалтын хөрөнгийн шинж чанартай зардлынхаа үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх бололцоогүй болсон. Дээр нь маш их хэмжээний алдагдал хүлээж үүнээс хамаараад Монгол Улсын өрийн хэмжээг жилд нэгээс доошгүй их наяд төгрөгөөр нэмэгдүүлж ирснийг засч залруулах бодлогын хүрээнд тодорхой ажил арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулж байгаа. Энэ жил улсын төсөв дээр нэлээд хэмжээний тасалдал үүсэх нөхцөл байдал бий болчихсон.

-Яг ямар ямар салбарт тасалдал үүсэх юм бэ?

-Эдийн засаг өөрөө бүхий л салбарын үйл ажиллагаанд доголдол үүсгээд ирэхээр тэр хэмжээндээ бууралтыг бий болгож байгаа юм. Ялангуяа өнөөдөр барилгын салбар маш хүнд байна. Мөн уул уурхайн салбар хүнд байгаа. Эдгээр салбаруудаас шалтгаалан төсвийн тасалдал үүсэх нөхцөл бүрдчихээд байна. Уул уурхайн салбарын голлох экспортын бүтээгдэхүүний үнэ дэлхийн зах зээлд уналттай байгаатай холбоотойгоор төсвийн тасалдал үүсэх нь тодорхой болчихсон. Эдийн засагт хатуу бодлого хэрэгжүүлж байгаагаас шалтгаалан хумигдаж эхэлсэн. Гаалиар орж ирж буй бараа бүтээгдэхүүний хэмжээнээс харахад өмнөх үеэс 30 орчим хувиар бууж байх жишээтэй. Тэгэхээр нэг талдаа бизнесийнхний нөгөө талдаа иргэдийн хэрэглээ багасч байна гэсэн үг. Төсвийн орлогыг бүрдүүлдэг гааль, татварын байгууллага бий. Нэг гол хүчин зүйл болох гаалийн орлого багасч байгаа нь тасалдал үүсэх нэг нөхцөл болж байна. Энэ нь эдийн засагт сөрөг үр дагаврыг авчирч байгаа юм.

-Саяхан Энэтхэгийн Ерөнхий сайд Нарендра Моди манай оронд айлчлахдаа нэг тэрбум ам.долларын зээлийн шугам нээгдлээ гэдгийг мэдэгдсэн.Мөн Оюу толгойн далд уурхайн төлөвлөгөөнд гарын үсэг зурснаар Оюу толгойгоор энэ онд багагүй хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийг­дэнэ гэж байна. Үүнээс шалт­гаалан ам.долларын ханш бууж эхэллээ. Эдийн засагт нөлөөлөл хэр үзүүлэх вэ?

-Монгол Улс импортлогч орон. Маш олон зүйлийг импортоор авдаг. Цаашид Засгийн газрын зүгээс үйлдвэрлэгч орон болох тал дээр анхаарал хандуулан ажиллаж байна. Бидний хэрэглээний ихэнх зүйлүүд импортоор орж ирдэг тул валютын ханш гэдэг зүйл нэлээд том давалгааг бий болгож байдаг. Валютын ханшаа тогтворжуулах, боломж гарвал валютын ханшийг сулруулж төгрөгийн ханшийг чангаруулах нь үе үеийн Засгийн газрын барих бодлогын нэг байдаг юм. Ямартаа ч 2000 төгрөг давчих гээд байсан ам.долларыг 70-80 төгрөгөөр буулгаж чадлаа. Энэ нь олон улсын зах зээл дээр байгаа орнуудын нэр хүндийн асуудал юм л даа. Оюу толгойн далд уурхайн үйл ажиллагааг хөдөлгөсөн нь валютын ханшид нөлөөлсөн. Өмнө нь БНХАУ-ын дарга ирээд зээлийн шугамаа нээсэн. Харин зээлийн ашиглалтыг түргэтгэх тал дээр Засгийн газар шуурхай ажиллаж байгаа. Сая Энэтхэгийн Ерөнхий сайд ирэхдээ зээлийн шугамыг нээж өглөө. Бид эхний ээлжинд урд хөршийнхөө зээлийн шугамаар орж ирэх төсөл хөтөлбөрүүд дээрээ шийдвэрүүдээ гаргаад явж байна. Монгол Улсад үр өгөөжөө өгөх зүйл дээр урт хугацаатай зээлүүдийг авч ашиглах нь хамгийн найдвартай. Бид арилжааны өндөр хүүтэй бага хугацаанд эргүүлэн төлөх зээлийг эдийн засагтаа оруулснаас байдал хүндэрчихлээ. Бид валютынхаа орох урсгал дээр нэлээд том эрсдлийг хүлээсэн. Жишээлбэл, шууд хөрөнгө оруулалтын хувьд хасах руугаа орж байна. Үүнийг дагаад валютын орох урсгал хасах руугаа шилжлээ гэсэн үг. Нөгөө хэсэг болох экспортын бүтээгдэхүүний дэлхийн зах зээл дээрх үнэ унаад байнаа гэдэг чинь үүнийг дагаад валютын урсгал буурна гэсэн үг. Дараагийн валютын урсгал орж ирэх нэг зам нь зээл байдаг. Зээлийн асуудал дээр аль аль талдаа үйл ажиллагаагаа идэвхжүүлэх шаардлагатай. Дэлхийн зах зээлийн үнийг Монгол удирдана гэж байхгүй болохоор экспортын бүтээгдэхүүний үнээс хамааран валютын урсгалыг нэмэгдүүлнэ гэдэг хүндрэлтэй асуудал. Гэхдээ манай бизнесийнхэн нэлээд хүчин чармайлт гарган ажиллаж байгаа. Статистикийн мэдээллээс харахад орж байгаа валютын урсгал нэмэгдэхгүй байгаа ч манай орны үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний биет хэмжээ өсч байна.

-Оюу толгой хөдөллөө. Харин Таван толгой яах бол?

-Улс орондоо ашигтай хувилбараар Таван толгойг явуулах л ёстой. Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдалд сөрөг нөлөөлөл үзүүлчихгүй, эдийн засагтаа тодорхой хэмжээний нэмэр болох бололцоотой бол явуулах нь зөв. Нэг зүйлийг хэлэхэд бүх зүйлийг эсэргүүцдэг хүмүүс байна. Хийж байгаа зүйл сайн ч бай, муу ч бай ерөөсөө л эсэргүүцэх ёстой гэдэг байр сууринаас хандагчид байгаа. Монгол Улс хөгжлийнхөө эхний шатанд ирчихлээ. Тийм болохоор уул уурхайн томоохон төслүүдээ эхний ээлжинд ашиглаад тэндээсээ эдийн засгаа солонгоруулах зүйлийг хийх ёстой. Тэгэхгүйгээр өөр байдлаар мөнгө босгох зүйл байна уу гэвэл тэр нь зээл. Байнга зээл авч өр төлбөр тавина гэдэг мэдээж хүнд асуудал. Томоохон төсөл хөтөлбөрүүдээ хэрэгжүүлж байнаа гэдэг чинь нэг талдаа эдийн засгаа солонгоруулах зүйлийг хийж байна гэсэн үг.

-Эдийн засаг хэзээ сайжрах вэ. Өнөөдөр хямарсан, хүндэрсэн гэж олон өөр тайлбар хийж байна?

-Эдийн засгийн хувьд муудах тал руугаа орсон байсныг ямартаа ч энэ Засгийн газар тогтоон барьж чадсан. Энэ бол хамгийн том амжилт. “Эдийн засгийн өсөлт 7.8 хувь байхад чи эдийн засгийг муу гэж хэллээ” гэсэн хүмүүс байна.

-Гэхдээ 7.8 хувийн өсөлт гэдэг чинь Азидаа л толгой цохиж байгаа гэсэн үү?

-Азидаа битгий хэл өндөр үзүүлэлт л дээ. Гэхдээ эдийн засгийн өсөлт 7.8 хувь байхад ард түмний амьдрал сайжирч байна уу. Тэгэхээр эдийн засгийн өсөлт маань бодит амьдрал дээр өгөөжөө өгч байна уу гэдгээс шалтгаалах ёстой. Түүнээс тоогоороо эдийн засаг 70 хувь ч өсч болно. Энэ өсөлтийн өгөөж нь ард түмний амьдралд, татварт, төсөвт үзүүлэх нөлөөлөл нь өндөр байх хэрэгтэй. Эдийн засгийн өсөлт нь 2-3 хувийн өсөлттэй орнууд олон бий.

Манай улс 11 тэрбум ам.долларын жижигхэн эдийн засагтай. Үндсэндээ дэлхийн дундаж компанийн жилийн борлуулалтын орлого гэсэн үг. Тэгэхээр энэ эдийн засаг жижигхэн болохоор өсөлт нь өндөр гарсан ч нөлөөлөл нь бага болчихоод байгаа юм. Бид гуравхан сая хүнийхээ хэрэгцээг хангах бодлого боловсруулах ёсгүй байхгүй юу. Манай орны хувьд хоёр хөршийн маш том зах зээлийн хэрэгцээ шаардлагыг хангадаг үйлдвэрлэл байгуулах ёстой. Тэгэхгүй бол худалдан авагчгүй зах зээл ямар ч ирээдүйгүй. Гуравхан сая хүний хэрэгцээг хангах эдийн засагтай байгаад байх юм бол Монгол Улс хөгжихөд хэцүү.

-“Стэнд бай” хөтөл­бөрийг хэрэгжүүлэх ёстой гэж байгаа тухайд…

-Олон улсын валютын сангийн санхүүжилттэй, санхүүжилтгүй хөтөлбөрүүд байдаг. Санхүүжилтгүй хөтөлбөр аваад тэг ингэ гэдгээ хүнээр заалгаж, бүх зүйлээ хориулж, хянуулж, тануулаад явна гэвэл хэцүү. Санхүүжилттэй хөтөлбөр авъя гэхээр ямар нэгэн байдлаар манай эдийн засгийн бодлогод оролцохын хувьд оролцож тодорхой шаардлагуудыг тавина. Санхүүжилттэй хөтөлбөр авна гэвэл Монгол Улс дахиад нэг өр авч байна гэсэн үг. Зарим хүмүүсийн зүгээс нэг тэрбум 500 сая доллар орж ирэх байсан юм гэх мэтээр янз бүр байна. Эцсийн бүлэгтээ энэ чинь нэг талдаа өр байхгүй юу. Нөгөө талдаа бид олон санхүүгийн байгууллагуудтай хамтардаг. Дэлхийн банк, Олон улсын валютын сангаас өөрсдийн дүгнэлтийг өгч ийм зүйлсийг хийж хэрэгжүүлэх шаардлагатай гэдгээ гаргаж өгдөг. Эдгээр байгууллагуудын санал дүгнэлт дээр үндэслээд тодорхой хэмжээний бодлогоо боловсруулаад явж байгаа. Эрдэнэбат гэдэг хүн биеийнхээ амрыг бодсон бол хөтөлбөр авъя гээд явах байлаа. Хэрэв тэгсэн бол зээл аваад төсвийнхөө алдагдлыг ямар ч асуудалгүй санхүүжүүлээд явах боломж байна. Энэ хөтөлбөрийг авснаар төсөвт ирэх ачаалал хөнгөрөх ч гэсэн эдийн засагт тодорхой хэмжээний хатуу бодлого хэрэгжих шаардлага гардаг. Ингэснээр үндэсний үйлдвэрлэгчид хамгийн ихээр сөрөг нөлөөлдөг. Хөтөлбөр хэрэгжсэнээр эдийн засаг агшиж, валютын ханшийг сул тавих шаардлага тавина. Ингэснээр гадны хөрөнгө оруулалт тодорхой хэмжээнд нэмэгдэнэ. Гэхдээ үндэсний үйлдвэрлэгчид маш хүнд байдалд ордог. Биеийнхээ амрыг харж хөтөлбөр аваад үндэсний үйлдвэрлэгчдэдээ хатуу бодлого бариад явах уу эсвэл үндэсний үйлдвэрлэлээ тодорхой хэмжээнд дэмжээд төсвийнхөө зардлыг бууруулаад явах нь зөв үү л гэдэг сонголт байсан. Ямартаа ч үндэсний үйлдвэрлэл тодорхой хэмжээнд сэргэх хандлагууд гарч ирж байна. Өнөөдрийн хувьд маш хатуу мөнгөний бодлого явагдаж байгаа. Төсөв дээр хэмнэж болох бүхий л зардлуудаа тэвчиж хэмнэлтийн горимд шилжсэн. Аль болох өөрсдөө эдийн засгаа эрүүлжүүлэх бодит нөхцөл байдал дээр нь аваачиж үзье гэж байгаа юм. Ингэж яваад эдийн засагт нааштай үр дүн үзүүлбэл бид заавал “Стэнд бай” хөтөлбөр авах шаардлагагүй.

-Хөгжлийн банкны захирлын талаар нэлээдгүй таагүй мэдээлэл цацагдах болж. Хөгжлийн банкны захирал Н.Мөнхбатыг солих гэж байгаа гэсэн. Үнэн үү?

-Хөгжлийн банкны асуудлыг Ерөнхий сайд хариуцдаг.

Э.ЭНХБОЛД

Монгол Улсын Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг сая Арабын Нэгдсэн Эмират улсад айлчлал хийж цөөнгүй гэрээ хэлцэл хийсний хамгийн үр өгөөжтэй байж болох нь Монголоос тус улсад нэг сая хонины мах экспортлох асуудал байлаа. Иргэд бол Оюу толгойн гэрээг ярьж байна. Үнэндээ үүнээс дутахгүй том хэлцэл гэж нэг сая хонины мах нийлүүлэх гэрээг хэлж болно. Яагаад гэвэл ямар ч хэл амгүй, маш хурдан шуурхай хэрэгжих, зах зээлийн эргэлт сайтай хөрөнгө юм. Монголчуудын хэдэн мянганы туршид бий болгосон баялаг болохоор зах зээлд хэдэн саяар нь гаргасан чхурдтайгаар нөхөн сэргээгдэх боломжтой.

Тэгэхээр энэхүү гэрээ хэлцлээс эдийн засгийн ямар үр ашигтай тооцоо гарахыг бүдүүн аргаар тооцож үзье. Нэг сая толгой хонь. Нэг хонины дундаж жинг 25 кг гэж тооцъё. Ингэхээр нэг сая хонь 25 мянган тонн мах болно. Нэг кг махыг яг өнөөдрийн ханшаар бол Арабын ертөнцөд 3-5 ам.доллараар зарахад 75-130 сая ам.доллар болно. Ирэх жил манай улсын малын тоо дор хаяж 60 сая-д хүрнэ. Энэ нь хонин толгойд шилжүүлбэл 100 сая орчим хонь болно гэсэн үг. Үүнээс эхний удаад ядаж таван саяыг нь гадаад зах зээлд гаргах тийм наймаа, гэрээ хэлцлүүдийг Монголын төр засгийн удирдагчид дэлхийгээр явж хийх хэрэгтэй. Төр засгийн удирдагчдын нэн тэргүүнд хийх ажил ерөөсөө энэ. Монголын ард түмний хэдэн мянганы туршид бүтээж бий болгосон ганц баялаг таван хошуу мал, эдгээр малаас гарч буй түүхий эддээ түшиглэсэн хэдэн үйлдвэртэй ийм л улс орон шүү дээ. Үүнийгээ л бид төгөлдөржүүлэн хөгжүүлж, эдийн засгийн үндсэн баазаа болгож байж хөгжинө. Сая бол уул уурхай гэж хэсэг хошуурлаа. Одоо хөрсөн дээрээ бууж төдийлөн тоож ярьдаггүй, гадаад айлчлалынх нь гэрээ хэлцлүүд дотор дагалдах хэлбэрээр явдаг байсан мах экспортлох гэрээнүүд эхнээсээ саяар тоологдох хэмжээний экспортоор яригдаж эхэллээ.

Нэгэнт махаа Олон улсын зах зээлд гаргах ажлыг хөдөлгөсөн учраас одоо бид өөрсдөөсөө шалтгаалах ажлууддаа анхаарах цаг болсон. Үүний хамгийн эхний чухал ажил бол эрүүл ахуйн олон улсын стандарт юм. Стандарт бас дахин стандарт гэсэн зарчмыг мөрдлөг болгох ёстой. Арабад хонины махаа экспортоллоо гэхэд тэдний уламжлал, ёс заншил, стандартад нь нийцүүлэх нь зүй ёсны юм. Тэдний мал нядлахдаа баримталдаг халал арга буюу лалын шашинтнуудын шаарддаг тэр арга технологиор нь мах бэлтгэн нийлүүлэх боломж бидэнд бүрэн бий. Хонины махаа зөв боловсруулж, халал мах буюу лалын шашинтнуудын шаарддаг тэр технологиор бэлтгээд гаргахад Арабын ертөнцөд Монгол Улс махны том зах зээлтэй болно гэсэн үг. Ганц Арабын ертөнц ч бус ерөөсөө дэлхий нийтийн махны хэрэглээний стандарт бол маханд ямар ч амт байхгүй байх шаардлага юм. Дэлхийн энэ стандарт Арабын ёс заншилтай нийцдэг юм билээ. Исламчууд, христүүд шашныхаа заншлаар махыг угаагаад ямар ч цусны ул мөргүй болгож хэрэглэдэг. Үүнийг нь л бид дагах ёстой. Төр засгийн бодлого шийдвэр, эрх зүйн зохицуулалт ч энд чухал үүрэгтэй.

Өнөөдөр монголчууд олон сая малынхаа махыг гадаадад зарж байж л хөдөө аж ахуйн салбараа төгс эдийн засаг болгож, улсынхаа эдийн засгийн гол түшиц бааз болгоно. Тэгэхгүй бол энэ олон мал эдийн засагт нэмрээсээ нэрмээс болох баланс руугаа явж байгаа нь бэлчээр талхлалт, эсвэл зуданд бөөнөөрөө үхэж малчдын амьдрал эрсдэлтэй, эмзэг байдалд орж байгаагаас харагдана.

Ийм нөхцөлд малчдын оюун санаанд зах зээлийн наад захын танин мэдэхүйг суулгаж өгөхөөс ажил эхэлнэ. Нэг багаас 100 хонь махны экспортод бэлдье гэж бодъё. 300 гаруй сумын нийт багийн дүнг тооцвол нийтдээ хонь бэлтгэлийн 10 000 орчим цэг нэгж Монгол Улс даяар бий болох нь. Монголын нийт малчин өрхийн тоо 240 мянга. 10 000 мянган цэгээс олон улсын стандартын дагуу хонь бэлдэхэд нэг сая л байх юм билээ. Тэгэхээр гадаад зах зээлээ тэлж байгаад малчин өрх бүрийг үйлдвэрлэгч болгон хонь бэлтгэлд хамруулахад 10 сая хонь гадаад зах зээлд зарагдах боломжтой болж байгаа юм. Хонь нэг бүрийн үнэ одоохондоо Арабын ертөнцөд бол 120 ам.доллар л байна. Гэхдээ экспортын энэхүү үнийг нэмэгдүүлэх боломжтойг Монголын Махны холбооны мэргэжлийн хүмүүс хэлж байгаа. Хэрэвзээ нэг хонийг наад зах нь 150 ам.доллараар олон улсад зарахад 100 хонь монгол мөнгөөр 30 сая төгрөгт хүрч байна. Энэ үнийн дүнг нэг сая хониндоо шилжүүлэхэд нэг сая хонь 300 тэрбум төгрөг болно. 10 сая хонь гурван их наяд төгрөг болох нь. Монголын эдийн засгийн өсөлт 17 хувьд хүрч байхад дэлхийгээр нэг шагшин гайхаж байлаа. Дэлхийн түүхэнд ийм богино хугацаанд эдийн засгийн өсөлт нь 17 хувьд хүрсэн гурван улс байдгийн нэг нь Монгол Улс боллоо гэж. Тэгвэл энэхүү 17 хувийн өсөлтийн эдийн засгийн багтаамж нь Оюу толгойгоос орсон хоёр тэрбум ам.доллар л байсан юм. Өнөөдөр Монголын зах зээлд хоёр тэрбум ам.доллар ороод ирэхэд буцаад огцом сэргэнэ, 17 хувийн өсөлт рүүгээ явна. Монголын зах зээл, эдийн засаг ийм хөнгөхөн, их бус мөнгөнд сэргэчих боломжтой билээ. Тэгвэл тэгж сэргээх баялаг нь уул уурхай, эрдэс баялаг бус хоттой мал минь байна гэдгийг одоо бид ойлгож эхэлж байна. 60 сая малынхаа 10 сая хонины махыг Олон улсад гаргахад хоёр тэрбум ам.доллар өлхөн олох боломжтой байна. Цаана нь эдгээр 10 сая малын арьс шир, үс ноос, ноолуур нь өөрөө валютын маш том урсгал. Үндэсний үйлдвэрийн гол түүхий эд. Дээр нь мах гаргаж байгаа аж ахуй нэгжүүд, мах бэлтгэлийг стандартын дагуу хийж өгч буй компаниуд, малын арьс шир, үс ноос боловсруулах үйлдвэрүүд бүгдээрээ хичнээн мянган ажлын байрыг дотооддоо бий болгож, хэдэн тэрбумын татвар төлөх бол. Энэ бол бодит эдийн засаг юм. Гадагшаа зарагдаж буй эрдэс баялгийн мөнгө гаднаа л шингэдэг бол махны мөнгө валют болоод Монголын зах зээл рүү орж ирнэ. Энэ бүхэн Монголыг дэлхийд баян чинээлэг харагдуулах эдийн засгийн чадамж, хөрөнгө чинээ мөн биз дээ. Эндээс харахад малчдад, МАА-д ямар их боломж байгааг, ямар их баялаг Монголын хээр талд бэлчиж байгаа нь харагдаж байгаа юм. Монголын малчид дэлхийн хэмжээний саятнууд болох боломж ойрхон байна.

Түрүүнд хэлсэн. Нэг л зүйлд онцгой анхаарах ёстой гэж. Малынхаа махыг бид олон улсад зарахдаа үнэн зөвөөр нь, стандартад нь нийцүүлэх ёстой юм. Ар өврийн хаалганы компани, танил талын нөлөө, хуурч мэхлэх асуудал өчүүхэн ч байж болохгүй. Монгол малын махыг олон улсад ганцхан удаа авах гэж байгаа юм биш. Тэр чигээрээ монгол малын махны амт шимтэнд орсон тийм нэг зах зээлийн гинжин урвалыг бий болгомоор байгаа юм. Манай малын махыг авдаг мөнхийн хэрэглэгчид минь болох учраас үнэнч байх ёстой. Ингэж байж Монголын махны экспорт дэлхийд хүчээ авч, том эдийн засаг болно. Арабуудын араас Хятад, Вьетнам, Солонгос… гээд цувна. Япончууд ч манай адууны махыг маш их сонирхож байгаа. Нөгөө л эрүүл ахуйн стандартыг харж байна. Хаалга үүд нэгэнт нээгдсэн ийм цаг үед Монгол Улс мал махныхаа сурталчилгааг Олон улсад, дэлхийн улс орон бүрт маш сайн хиймээр байна. Бүр хөрөнгө мөнгийг зарсан шиг зараад махныхаа сурталчилгааг хийе. Харин малыг амьдаар нь олон улсад гаргаж болохгүй. Эх орондоо нэмүү өртөг шингээн бэлтгэх ёстой. Энэхүү нэмүү өртөг дотор сая хэлсэн хонины ноосоор нь олон улсад үнэ хүрэх дулаалгын материал, ноолуураар нь хувцас, арьс ширээр нь гутал гэхчлэн брэндүүдийг үйлдвэрлэх нь бидэнд нээлттэй байна. Энэ бүхнийг ажил болгож чадвал Монгол Улс 3-5 жилийн дотор хониныхоо буянаар сэв хийтэл босоод ирнэ. Тэгэхээр хонио өсгөе, бүр ноосны, махны чиглэлээр төрөлжүүлж өсгөе. Юун төлөө бидэнд дэлхийгээр нэг газар нутаг, бэлчээр байгаа билээ. Онцлог нь хониндоо суурилсан эдийн засгийн ийм бодлогыг явуулахад ямар ч “эх оронч” гарч ирж саад болохгүй, ямар ч популист нөхөр босч ирж гудамжинд жагсахгүй. Жинхэнэ зах зээлийнхээ жамаараа явчих ийм л сайн эдийн засаг байх болно.