-БИ ХДХВ АВСНАА АМЬДРАЛДАА ТУУЛАХ ЁСТОЙ ЗАМ МИНЬ Л ГЭЖ БОДДОГ-
Одоогоос 13 жилийн өмнө Камеруны иргэнээс ХДХВ–ийн халдварыг нэгэн монгол эмэгтэй авсныг манайхан санаж байгаа биз ээ. Тухайн үедээ ихээхэн дуулиан болгон ярьж байсан энэ хэрэг өрнөх үед хүмүүсийн ХДХВ болон түүнээс улбаалан үүсдэг ДОХ–ын тухай бодол өнөөдрийнхөөс өөр байсан. Одоо энэ өвчний вирусээр халдварлагдсан хүмүүсийн тоо дал гарч, бас цөөнгүй хүн уг өвчний улмаас хорвоогоос халиад байна. Биеэ үнэлэгч учраас энэ өвчний халдварыг авсан гэж хүмүүст адлуулж, бас ХДХВ–ийн халдварыг авсан анхны монгол эмэгтэй гэгддэг тэр нэгэн бүсгүйтэй хийсэн ярилцлагыг хүргэж байна. 1992 онд гадаадад ажиллаж байгаад ирсэн нэгэн залуу ХДХВ тээгч болсноор уг өвчин бүртгэгдсэн орны тоог Монгол нэгээр нэмж байлаа. Харин дараа нь 1997 онд гадаадын иргэнээс нутагтаа халдвар авсан энэ тохиолдол хоёр дахь нь болж байв. Тэрбээр ДОХ–ын эсрэг ажиллаж ирсэн бөгөөд одоо хилийн чинадад суралцаж байгаа юм байна. Бид энэ ярилцлагаа онлайнаар хийлээ. Мэдээж, ярилцагч эмэгтэйнхээ эрхийг хүндэтгэн түүний нэрийг тавиагүй болно.
–Та гадагшаа яваад хэр удаж байна вэ. Монголдоо байгаа мэдээллийг авч байгаа биз дээ. ДОХ–ын тохиолдол байнга л шинээр бүртгэгдэж байна…
-Би
эх нутгаасаа яваад бараг жил болох гэж байна. Энд би хэлний курст суралцдаг юм. Цаашдаа жаахан сурч боловсрох төлөвлөгөө байна. Монголынхоо тухай мэдээллийг интернэтээр байнга авалгүй яахав. ДОХ-ын шинэ тохиолдол бүртгэгдэх бүрийд сэтгэл эмзэглэн хүлээн авдаг. Хамгийн сүүлд гэхэд нэг өдөр гурван тохиолдол бүртгэгдэж, хэд хоногийн өмнө дахин хоёроор нэмэгдлээ. Тэр тоо бүрийн ард ахуй амьдрал, гэр бүл байдаг. Өөрөө тэр зовлонг биеэрээ туулж ирсэн болохоор тэр хүмүүст ямар хэцүү байгаа бол, дэргэд нь хэн байгаа бол, хэн сэтгэлийг нь тайтгаруулан тэврэх бол гэж боддог. Энэ өвчний халдвар авсан хэн ч бай эхлээд үүнийгээ сэтгэлдээ хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй болдог. Харин тэгж чадталаа их хэцүү үеийг туулдаг болохоор ийм мэдээлэл бүр надад шууд тусдаг даа.
–Нэг тохиолдол бүрийн цаана 100 ч билүү хүн халдвартай гэж ойлгож болно гэдэг?
-Тийм ээ. Тэгж ярьдаг. Гэхдээ яг тийм тоо байгаа гэж хатуу үзэх нь боломжгүй гэж би боддог. Одоо нэг их тоо хэлдэг л болчихсон байна. Нэг тохиолдлын цаана яг тийм тоо байна гэж хатуу хэлэх боломжгүй шүү дээ. Ямар ч байсан өөрөө халдвартайгаа эхлээд мэдсэн тохиолдолд эрүүл мэндээ хянаж, бусдыг халдвар авахаас сэргийлдэг учраас шинжилгээ өгөх хэрэгтэй гэж санадаг.
–Таны дараагаас бүртгэгдсэн олон хүн хорвоогоос явжээ. Харин өөрийн тань бие сайн байгаа талаар мэргэжлийн хүмүүс ярьж байсан. Хэдийгээр ингэж асуух нь эвгүй ч гэсэн бие тань сайн байгаа гэж бодож байна?
-Бие маань сайн. Би вирус тээгч хэвээрээ байна. Ерөнхийдөө яг тийм хугацаанд вирус тээгээд тийм хугацаанд өвчилнө гэсэн зүйл байхгүй. Тухайн хүний биеийн дархлаа, суурь өвчнөөс шалтгаалдаг. Би эмэндээ ороод ес дэх сардаа явж байна. Миний амьдарч байгаа энэ оронд ХДХВ-ийн халдвартай, ДОХ-той амьдарч байгаа хүмүүстээ эмийг улсаас нь үнэгүй өгдөг юм. Би энд ирээд халдвартайгаа хэлж бүртгүүлсэн. Тэгээд байнга эмчийн хяналтад эмнүүдээ сонгож уугаад сэтгэл амар амьдарч байна аа.
–Манайд ч эмнүүдийг үнэгүй өгдөг биз дээ?
-Улсаасаа үнэгүй өгдөг юм байхгүй ээ. Гадны төсөл хөтөлбөрийн хүрээнд л ийм халдвартай хүмүүст эм өгдөг юм. Халдвар бүртгэгдсэн эхний жилүүдэд олон улсын эрүүл мэндийн байгууллагууд ийм маягаар анхаарч ирсэн ч энэ нь хэр удаан үргэлжлэх юм мэдэхгүй шүү дээ. Одоо төслөө хаагаад гараад явлаа гэхэд төр засгийн зүгээс халдвартай хүмүүстээ хэрхэн хандах нь бас л бүрхэг. Энд бол намайг хяналтад аваад шинжилгээ хийж олон төрлийн эмнээс хамгийн тохиромжтойг нь сонгуулж байна. Эмч нар нь “Та ийм, ийм онцлогтой юм чинь” гээд зөвлөгөө өгдөг. Угаасаа би эмэнд орох болоод ирэхийнхээ алдад гадаадад л амьдарна даа гэж төлөвлөдөг байсан. Түүнийхээ дагуу л явж байна. Манайд бол эм уух шаардлагагүй гэж байсан. Энд ирсэн чинь эмч нар эмээ уугаад эхэлбэл зүгээр гэсэн учраас би эмэндээ ороод явж байна. Түүнээс янз бүрийн зүйл байхгүй ээ. Энд биеийг өвдөхөөс нь өмнө эмээ өгдөг юм байна. Энд вирусийн ачааллыг нь нэмэхгүй гэж өгдөг гэсэн. Тухайлбал миний энд ууж байгаа эм гэхэд л Монголд байхгүй шүү дээ.
–Хэр үнэтэй эмнүүд вэ?
-Би эмчийнхээ бичсэн дээрээс харахад сардаа 1372 ам.долларын эм уудаг юм билээ. Энд уух эмийг бэлдээд зөвлөгөөг маш нарийн түвшинд өгдөг. Хүнийхээ төлөө гэсэн хандлагыг энэ нийгэмд мэдрэхэд надад үнэхээр сайхан байсан шүү. Монголд бол салбарын яам нь, төр засаг нь иргэнээ халамжлахдаа хэзээнээс муу шүү дээ. Энд би надад тавьж байгаа анхааралд нь үнэхээр баярлаж, заримдаа нулимс унагахаа шахдаг үе ч байдаг.
–Эмийн сөрөг нөлөө гэж байх юм уу. Уухгүй байж болдоггүй юм уу?
-Эхний 2-3 сар хөдөлмөрийн чадвараа алдана. Зарим эм нь таарахгүй байх ч явдал байдаг гэж байсан. Эмийг уухгүй яваад байвал вирусийн хэмжээ нь өснө гэсэн үг шүү дээ. Би анх энд ирээд эмэнд орохдоо вирусийн хэмжээ 14 мянга байсан, уугаад гурван сар болсны дараа 50 ширхэг л үлдсэн байна лээ. Эмч эм уух шаардлага байна гэж үзсэн учраас намайг уу гэсэн биз ээ.
–Олон төрлийн халдварт өвчин бий. Гэтэл ДОХ гэхээр хүмүүс маш эмзэг хүлээж авдаг. Та энэ өвчний вирус тээгчийн хувьд үүнд хэрхэн ханддаг вэ?
-Өнөөдөр вирусийн болоод бактерийн гаралтай олон өвчин байна л даа. Сүүлийн үед яригдаад байгаа H1N1 гэхэд Д вирусээр халдварлагдаж байна. Шинэ вирусийн эсрэг вакцин болон эмийг цаг тухайд нь гаргаад явдаг. Энэ вирусийн хувьд вакцин нь гараагүй байгаа учраас л хүмүүс нэг талаас хүнд хүлээж аваад байна.
–Өөрийг чинь энэ вирусийн халдвар авсан анхны монгол эмэгтэй гэдэг, гэтэл энэ вирусийн халдвар авсан нь тогтоогдоод удаагүй байхдаа хүмүүс нас барж байна. Энэ нь эрт халдвар авсан байсан гэсэн үг үү, эсвэл биеийн дархлаа, гам хэр барьсантай холбоотой байна уу?
-Би вирус тээгч гээд биеэ энхрийлээд байдаг зүйл байхгүй ээ. Тамхи татаж, заримдаа шар айраг ч уучихдаг. Бас учиргүй витамин энэ тэр уугаад сүйд болоод байдаггүй. Ер нь ээж минь намайг эрүүл саруул төрүүлж, энх тунх сайхан өсгөжээ гэдгийг би одоо илүүтэй ойлгож байна. Ээж минь эрүүл сайхан бие бялдар өгсөн ч залуу насны алдаагаар халдвар авсан. Удамшлын болоод элдэв суурь өвчингүй учраас өнөөдөр ийм дайтай байна. Гэхдээ би сүүлийн үед тамхинаас гаръя гэж төлөвлөөд байгаа шүү.
–Халдвар тээгээд яг хэдэн жил болж байгаа билээ?
-Арван гурав дахь жилдээ явж байна. Туулах ёстой зам минь байж дээ гэж би боддог юм. Хувь төөргөөрөө бүх зүйл явж байгаа. Гэхдээ би амьдралын зураг зурлага нь энэ гээд идэвхгүй утгагүй амьдрахыг хүсдэггүй ээ.
–Би өөртэй чинь халдвар аваад удаагүй үед чинь ярилцлага хийж байсан. Тэр үед халдвар авсан Камеруны иргэнийг үзэн яддагаа ярьж байсан. Одоо энэ бодол чинь өөрчлөгдсөн үү?
-Тухайн үедээ би түүнийг үнэхээр үзэн яддаг байсан. Одоо тэгж бодогдоод байх зүйл байдаггүй. Үзэн ядаад байх юм ч алга, өршөөж уучлаад байсан юм ч байхгүй. Надад тэрний тухай бодох ч шаардлага алга.
Гэхдээ биднийг хүүхэд байхад бэлгийн амьдралын талаар, бэлгийн боловсролын талаар эцэг, эхчүүд ч, багш сургуулийн зүгээс юу ч хэлж өгдөггүй байсанд би их харамсдаг. Тэр үед мэдэхгүй, чадахгүйнхээ улмаас амьдралдаа алдсан олон хүн байдаг. “Хүүхэд бүр эцэг, эх болно гэдгийг санах хэрэгтэй” гэдэг шиг хүүхэд бүр өсч том болоход нь шаардлагатай мэдлэг мэдээллийг нь өгч баймаар санагддаг. Би Монгол орон зах зээлийн нийгэмд шилжээд дээр дороо хөлөө олохгүй байсан тэр үед амьдралын их хаалгыг татсан. Ээж маань олон хүүхэдтэй нэгэн байсан. Хүүхэд нас маань тийм ч сайхан байгаагүй. Би бага залуудаа том алдаж энэ замаар явж байгаадаа харамсдаг ч залуу үеийнхэндээ юунаас алддаг, юунаас урьдчилан сэргийлж болох тухай хэлж байгаагүй тэр нийгмийг заримдаа буруутган боддог юм.
Дэлхийн бусад газарт хүнийхээ төлөө нийгэм байгуулаад болоод байхад бид яагаад чадахгүй байна гэж санагдах үе ч бий.
–Төрсөн нутгаасаа хол байхад наана чинь хэр байна даа?
-Би Монгол Улсын иргэн. Төрсөн эх орноороо бахархдаг. Гэхдээ надад энэ газар эх орноос минь дутахгүй сайхан санагдаж байна. Яагаад гээч. Яагаад гэвэл энд хүний төлөө нийгэм байна. Өнөөдөр олон арван залуу нутгаа орхин явсаар байна. Харийн нутаг ч гэсэн хүнийг хүн гэж үздэг нийгэм байгаа учраас тэд ингэж явж байгаа хэрэг. Энд би ДОХ-ын халдвартай амьдарч байгаа ч гэсэн намайг хүн гэдэг утгаар нь амьд явах эрхтэй гэж хүндлэн харьцаж байна. Гэхдээ хаа газар сайнтай, муутай байдаг болохоор хүмүүс янз янз л даа. Ямартай ч энэ нийгэмд хүн гэдэг хамгаас чухал гэдгийг хүмүүс нь бүгд ойлгосон байх юм. Би энд ирээд эмнэлэгт бүртгүүлж, эмчтэй болсон. Эх орондоо мэдэрч үзээгүй хайр халамжийг энд л мэдэрч байна.
–Өмнө нь хийж байсан ярилцлагадаа анхны хайртайгаа учирч юугаа ч мэдэхгүй охин хүүхэдтэй болж үлдээд, амьдралын эрхэнд биеэ үнэлж эхэлсэн тухайгаа та ярьсан байдаг. Та хүүгийнхээ аавтай хэр холбоотой байдаг вэ?
-Нэг их холбоотой байдаггүй ээ. Ер нь гадны орнуудад хүмүүс гэр бүл болж амьдраагүй ч нэг хүүхдийн эцэг, эх болсон бол тэр хариуцлагадаа туйлын анхааралтай ханддаг шүү дээ. Хүү маань амьдралдаа нэг ч удаа ааваа гэж хэлж үзээгүй. Гэхдээ хүү маань тэгж хэлэх эрхтэй учраас би хүүгээ ядаж ганц удаа боловч аавтай нь уулзуулж, ааваа гэж дуудаж үзээсэй гэж боддог юм.
–Хүүгээ том болохоор халдвартай гэдгээ хэлнэ гэж байсан. Хэлсэн үү?
-Хүү маань овоо том болж байгаа ч надад жаахан хэвээрээ л санагдах юм. Хэлнэ гэж боддог ч хэлье гэсэн үе ойртоод ирэхээр хойшлуулаад л байгаа. Хорь хүрэхээр нь хэлье гэж бодож байгаа. Ер нь хуучин шигээ хэзээ мөдгүй өвдөнө гэж бодохоо больсон шүү дээ. Тухайн үедээ 35 нас л хүрчих юм сан гэж боддог байлаа. Одоо би 35 настай. Надад дахиад арав хорин жилийн нас байгаа гэж бодож байгаа шүү. Би хүүгийнхээ хүүхдийг харна гэж боддог. Бас өөрөө ч дахиж төрнө гэж боддог болоод байгаа. Ер нь ойрын үед сайхан хайртайгаа учирч, хүүгээ дүүтэй болгож өгнө гэж бодож байна.
–Таны энэ гэгээн яриа их сайхан санагдлаа. Монголд ДОХ–ын халдвартай гэж шинээр бүртгэгдсэн тэр хүмүүст таны яриа итгэл найдвар, эрч хүч өгөх байх. Халдвар авчихаад шаналж байгаа тэр хүмүүст та юу гэж хэлэх вэ?
-Зөв явбал зөөлөн, зөөлөн замбуулин гэдэг дээ. Би халдвар авснаа мэдээд бүтэн жил гэрээсээ ч гараагүй. Олон хайртай хүн чинь халдвар авсныг чинь мэдээд танаас дайжиж зугтаж байна уу. Тэр үед нь тэднийг буруутгаж шаналах хэрэггүй ээ. Зүгээр л тэдэнд хугацаа өгчих гэж хэлмээр байна. Миний багын найзууд халдвар авсныг минь дуулаад надаас зугтаж байсан ч долоо найман жилийн дараа эргээд л ирсэн. Гэр бүлийнхэн маань эхлээд хэцүүхэн ханддаг байсан. Харин одоо тэд миний төлөө санаа зовдог, надад хайрын дулаан үг хэлдэг тэр хүмүүс маань болсон. Цаг хугацаа бүх асуудлыг шийддэг юм. Маргааш нар мандана аа гэдэг шүү дээ. Ямар ч хүн өөрийгөө хэзээ үхэхээ мэддэггүй. Эв эрүүл хүн хүртэл өглөө гараад орой нь бурхан болчихсон л байдаг шүү дээ. Тэгэхээр нэгийгээ ДОХ-той энэ тэр гэж адлах хэрэггүй. Амьд байхад нь л нэгийгээ хайрла. Би О.Дашбалбар гуайн “Амьддаа бие биеэ хайрла”, “Тэнгэр шиг бай” гэсэн шүлгүүдэд их дуртай. Хайртай хүмүүс чинь таны дэргэд л байдаг юм шүү гэж өөрийгөө эдгэршгүй өвчнөөр өвчилсөн гэж бодож байгаа тэр хүмүүст хэлмээр байна даа.
Э.ЭНЭРЭЛ
Төрөөс баримталж буй соёлын урлагийн бодлогыг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд Улсын Драмын эрдмийн театрынхан хөдөө орон нутгийн иргэдэд соёл урлагаар хүрч үйлчлэх, театрын урлагийг сурталчлах зорилгоор аялан тоглолтоо 2002 оноос эхлэн хийж эхэлсэн. Тэгвэл тус театрын хамт олон энэ жил Орхон, Дархан-Уул, Сэлэнгэ аймагт энэ сарын 23-наас ирэх сарын 3-н хүртэл “Театрын өдрүүд” аялан тоглолтоо зохион байгуулахаар бэлтгэлээ базаажээ. .
Ердөө жил гаруйн дараа Бразилийн нийслэл Рио де Жанейро хотод хүн төрөлхтний эв найрамдлын бэлгэ тэмдэг зуны спортын XXXI наадам хөшгөө нээнэ.
Өнгөрсөн долоо хоногт Эрдэнэт хотод самбын залуучуудын улсын аваргууд тодорсон билээ. Тэгвэл энэ сарын 11, 12-нд Булган аймагт самбо бөхийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээн болох гэж байна. Уг тэмцээний самбо бөхийн дэлхийн аварга, насанд хүрэгчдийн 13 удаагийн аварга, олон улсын хэмжээний мастер Б.Ариун-Эрдэнийн нэрэмжит болгон төрөлх нутагт нь зохион байгуулах юм. Монгол Улсад 13 түрүүлсэн амжилтаараа дээд амжилт тогтоосон түүний самбо, жүдогийн хөгжилд оруулсан хувь нэмэр их байдаг. Б.Ариун-Эрдэнийн хувьд 2002 онд анх түрүүлснээс хойш завсаргүй 13 түрүүлжээ. Үндэсний бөхтэй зүйрлэвэл тэрээр самбо бөхийн дархан аварга гэсэн үг. Тэрээр мөн 2005 онд самбо бөхийн дэлхийн аварга болж байсан юм.
Жил бүр уламжлал болон зохион байгуулагдаж ирсэн нүүрсний салбарт хөрөнгө оруулагчдын “Coal Mongolia” уулзалт өнөөдөр эхэлнэ.
Баабар ингэж өгүүлэв
Монголчууд цай, сүүнийхээ дээжийг өргөхдөө малгай өмсөх юм уу алчуур зүүж, гэрээсээ гарч сайн сайхан зүйлийг шившин шивнэн цацлаа өргөдөг. Орчин үед ихэнх айл орон сууцанд амьдардаг болсон. Харамсалтай нь орон сууцнынхаа цонхоор дээж өргөчихдөг хүн дэндүү олон байна. Ингэснээр доод давхрын айлын цонх тэр чигээрээ халтардчихна. Цонх угаах тийм ч амар ажил биш. Мөн хэн нэгэн байрны цонхон дор явж байвал эрхэм эмээ, ээж, эгч нарын золиос болж шалба норно. Байрны гадаа тавьсан машинууд цагаан халтар толботой болж дээж өргөгсдийн хийсэн хэргийг гэрчилнэ. Орон сууцны цонх бол монгол гэрийн тооно гэсэн үг. Хэзээ байтлаа монгол хүн тооноороо дээж өргөж байлаа.
Төгсгөл. Түрүүч нь 
Канадын хил рүү ороход