Month: April 2015

Монголын илбэчдийн холбооны ерөнхийлөгч, соёлын тэргүүний ажилтан Цэрэнтогтохын Баярсайхантай уулзаж хөөрөлдлөө. Олон улсын илбэчдийн холбооны жинхэнэ гишүүн, Монголын циркийн урлагт хорин таван жил авьяас билгээ зориулсан эл эрхмийг “Монголын номер нэг илбэчин” гэлцэх юм билээ.

–Манай улсад илбийн урлаг аль хэр хөгжсөн байдаг вэ?

-Манайд илбийн урлаг сайн хөгжсөн шүү. Харин илбэчид маань холбоо, байгууллагад л өмнө нь нэгдээгүй байсан. Би БНХАУ-ын Шинжинь хотод 2002 онд олон улсын илбэчдийн фестивальд оролцсон юм. Тэнд Хятадын илбэчдийн холбооны ерөнхийлөгч Дао Чи гуай надтай уулзаад “Монголд илбэчдийн холбоо байдаг уу, хамтран ажиллая” гэхэд надад хэлэх үг олдоогүй. Ингээд Монголын илбэчдийн холбоог 2010 онд байгуулсан. Хятад, Өмнөд Солонгос, Хонконг зэрэг Азийн бүх улс илбэчдийн холбоотой байдаг юм билээ л дээ.

–Монголын илбэчдийн холбоо одоогоор хэдэн гишүүнтэй болоод байна?

-Манай холбоонд таван хүн байгаа. Эрдэнэтэд Баатар гэж надаас арай ахимаг хүн байдаг. Миний шавь Гантулга, Билэгт, Ганчөдөр гэсэн залуу илбэчид байна. Хуучин циркт ажиллаж байсан Даваахүү гэж хүн бий. “Авьяаслаг монголчууд” шоунд долоон илбэчин оролцох гэж байна гэж саяхан шавь маань надад хэллээ. Тэр хүмүүсийн үзүүлбэрийг харъя, дэмжье гэсэн бодолтой байна. Даанч манай монголчуудын нэг муухай чанар байдаг. Ижил төрлөөр амжилт гаргаж байгаа нэгэндээ ясны дургүй байдаг чанар. Уг нь бүгдээрээ атгасан гар шиг байвал амжилт улам л сайн гаргана аа даа. Яруу найрагч Цамбын Зоригтсайханы “Чиний чаддагийг би чадахгүй, миний чаддагийг чи чадахгүй” гэж нэг сайхан үг бий дээ. Тиймээс илбэ оролддог, илбийн үзүүлбэр хийдэг бол илбэчдийн холбоондоо нэгдээч ээ, нэгнээсээ их зүйл сураач ээ гэмээр санагддаг.

–Танай холбоо чинь хаана байрладаг юм бэ?

-Төмөр замчдын соёлын ордон дээр байрлаж байгаа. Би сарын өмнөөс найман хүүхэд шавиар аваад сургаж эхэлж байна.

–Илбийг хүмүүс ид шид, увидас чадвар гэж ойлгоод байдаг?

-Ид шид биш шүү дээ. Илбэчин болох хүнд юуны түрүүнд дур сонирхол, хүсэл мөрөөдөл л чухал. Тэгээд гар хурууны хөдөлгөөн, ой тогтоолт шаарддаг урлаг. Сайхан гар хуруутай мөртлөө ой тогтоолт муутай хүүхэд бол юм сурахгүй. Үзүүлбэрийнхээ дарааллыг хольж хутгах зэргээр сэтгэхдээ муу хүн бол сурдаг зүйл биш. Гоё сэтгэлгээтэй атлаа гар нь мойчихсон хүүхэд байна. Ялангуяа манай гэр хорооллын хүүхдүүдийн гар хар ажлын эрхээр эрт эвдэрчихсэн байдаг. Багаасаа мойчихсон гар бол эвлэж өгдөггүй.

–Та багаасаа илбэчин болох мөрөөдөлтэй хүүхэд байв уу?

-Би Улсын циркэд 1988 онд хөтлөгчөөр орсон юм. Монголд илбэчин их цөөхөн. Тиймээс ажлын шаардлагаар 1991 онд алдарт илбэчин, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, нэрт илбэчин Хандсүрэнгийн Цэнд-Аюуш багшид шавь орсон. Багш маань төмрийн токарьчин байж байгаад 1941-1943 онд илбийн төрлөөр төгсөөд далан нас гартлаа илбэ үзүүлсэн гайхамшигтай хүн. Багшаас өмнө Улсын циркийг үндэслэгч, гавьяат жүжигчин Раднаабазар гуай илбэ хийж байсан. Багшаасаа өвлөж авсан энэ мэргэжил маань насны минь хоол болсон доо. Багшийн сүлбэдэг хайрцаг, битүү найман цагирагийг нэг нэгэнд нь гогцоолдох зэрэг гайхамшигтай үзүүлбэрүүдийг үзэгчид сайн санаж л байгаа. Багадаа цирк үзэж байхдаа багшийгаа ер бишийн хүн гэж бишрэн шүтдэг байлаа. Хожим багш шавь болоод ирэхэд тийм ер бишийн биш харин жирийн мөртлөө гайхалтай хөдөлмөрч, гайхамшигтай авьяастай хүн байсан.

–Илбэ анх хаана үүссэн урлаг юм бол?

-Анх 1584 онд Францын Реженальд Скотт гэдэг хүн “Шулмуудыг номхотгох нь” гэсэн ном бичсэн байдаг. Илбэ гэдэг үнэхээр бурханаас заяасан ид шид үү, эсвэл шулмын хорлол уу гэдэгт хариу өгч бичсэн байгаа юм. Тэгээд илбийг урлаг болгож анх тайзнаа үзүүлж эхэлсэн байдаг. Р.Скотт цагчин хүн байсан. Техник сэтгэлгээтэй, гарын ур дүйтэй, юмыг олон талаас нь хардаг хүн илбэчин болох магадлал өндөр юм байна гэж би боддог. Францаас ирсэн найз илбэчин маань “Хүмүүс надаас илбэ сурахад амархан уу гэж асуухад би “Эхний зуун жилд их хэцүү” гэж хариулдаг” гэж байсан нь тун үнэн үг шүү. Илбийг хүн насан туршдаа сурдаг урлаг юм даа. Би 2005 онд илбийн дугуйлан хичээллүүлж байснаас “Авьяаслаг монголчууд”-д оролцож буй Гантулга, Америкт байгаа Манзушир хоёр л илбэчин болсон доо. Илбэ гэдэг танхимын сургалтаар биш шавь сургалтаар сурдаг урлаг.

–Та сургалтын төв нээгээд шавь нартаа илбэ зааж байгаа гэлээ. Хэд орчим илбийн үзүүлбэр зааж өгдөг вэ?

-Манай шавь нар сар гаруй сурч байна. Энэ хугацаанд арван хоёр үзүүлбэр сурчихаж байгаа гэсэн үг. Цаашдаа хөзрийн, гар дахь юм алга болгох зэрэг нарийн үзүүлбэр сурчихна. Яваандаа найман минутын бүтэн номер тавьчих хэмжээний болчихно. Сурсан эрдмээ хөгжүүлэх эсэх нь тухайн хүүхдийн л шийдэх асуудал. Илбийн хамгийн гол амин сүнс, үнэ цэн чинь нууцлал шүү дээ.

–Японы их зохиолч Рюноскэ Акутагавагийн “Ид шидийн гайхамшиг” хэмээх өгүүллэгт илбэчинд шавь орсон нөхөр шуналаасаа болоод тэр дороо мөнөөх увидас нь алга болдог тухай гардаг. Илбийг муу санаатай хүнд заагаад өгчихвөл буруугаар ашиглах тал байна биз?

-Социализмын үед илбэ их хаалттай байсан. Үр хүүхэд, ач, зээдээ л зааж өгдөг байсан юм билээ. Цэнд-Аюуш багшийн хүү Алтанхуяг гэж мундаг илбэчин байлаа ш дээ. Харамсалтай нь багшийг амьд ахуйд цэл залуугаараа нас барчихсан. Багшийн илбийн урлагийн залгамж тасрах гээд байж л дээ. Энэ үед шавь нь болъё гэж олон хүн очсон байгаа юм. Бүүр арван мянган төгрөг өгье, шавиа болгооч гэсэн хүн хүртэл байсан гэдэг. Тухайн үеийн арван мянган төгрөг гэдэг чинь машины үнэ байлаа ш дээ. Би циркээс гараад “Варьете” чуулгад найруулагчаар ажиллаж байлаа. Варьете гэдэг чинь цирк, эстрадын урлагийн цогц шүү дээ. Циркээс илбэчин авъя гэхээр цалинг нь голоод ирэхгүй. Ингээд чуулгаас илбэчний сургалтын төлбөр гэж хоёр мянган төгрөг гаргаж өглөө. Хадаг сүү барьж очин багшдаа шавь орсон түүх ийм. “Та яагаад намайг шавиараа сонгосон юм бэ” гэж хожим багшаасаа асуухад “Хүнийхээ хувьд чамайг олз хайгаад байхгүй гэж бодсон” гэж байсан. “Баяраа зах дээр суучихаад гурван шаариг аяган дотор бөмбөрүүлээд, хүн луйвардаад байхаар хүн биш” гэдгийг багш маань олж харсан байгаа юм. Муу санаатай хүнд илбэ заавал маш аюултай. Илбэчин хүн чинь үзэгчдийн халааснаас гар утас, хэтэвч, цаг гээд аль л үнэтэй цэнэтэй бүхнийг нь аваад халаасалчихсан байдаг биз дээ. (инээв. сур)

–Тэр эд зүйлсийг нээрэн яаж мэдэгдэхгүй аваад байдаг юм бэ?

-Нэгдүгээрт, гарын хөдөлгөөнөө сайтар ашиглаж байна. Хоёрдугаарт, нөгөө хүнийхээ сэтгэхүйгээр тоглож, уймруулж чадаж байна. Илбийн хамгийн гол зүйл чинь л хүний сэтгэхүйгээр тоглох шүү дээ. Хүн чинь их гэнэн амьтан. Хүн л анзаардаггүй болохоос нүд цавчихын хооронд маш удаан хугацаа ш дээ. Халаасны алдартай хулгайч нар автобусанд нэг талаараа мөрлөж хүний анхаарлыг татаж байхаа нөгөө талынх нь халаасыг ухчихдаг. Хүн дайраад байгаа тал руугаа л анхаарлаа хандуулахаас эсрэг талаа мартчихдаг байхгүй юу.

–Монголоос олон улсын наадамд илбэчид явж байсан болов уу?

-1977 онд манай багшийн хүү Алтанхуяг Чехословак улсад болсон Карлварын олон улсын илбэчдийн тэмцээнд оролцож байсан юм билээ. Түүнээс хойш 30 жилийн дараа Шинжиний наадамд би оролцсон. Хятад, Солонгосын илбийн урлаг янзын л хөгжсөн юм билээ.

–Илбэ үзvvлэхэд хар зураг гаргадаг уу. Ер нь бэлтгэлээ яаж хийх вэ?

-Өөрөө бодож сэтгэж, техник хэрэгсэл ашиглах томоохон илбэ бол хар зураг гаргаж, аппаратур хэрэгслээ бүтээнэ. Үзүүлбэрээ бэлдэхдээ би өрөөнийхөө хаалгыг дотроосоо түгжээд хэнийг ч оруулахгүй ганцаараа хийдэг. Манай зарим ажилчид их гайхдаг юм.

–Алчуур сэгсрээд л тагтаа, туулай гаргаж ирснээ шүхэр болгоод байдаг. Хүний гарын хурдан хөдөлгөөнөөр энэ бүхнийг хийж үзүүлдэг гэж үү?

-Хүн олж харахгүй л байх ёстой. Хэрвээ энэ үзүүлбэрийг удаан хийвэл хэнд ч ойлгомжтой ш дээ. Тэгээ л нэг шүхэр энд тэндээсээ гаргаж ирээ л зогсоод байвал ямар ч утгагүй шүү дээ. Илбийг хүмүүсийг гайхширтал гоё л үзүүлэх учиртай.

–Илбэчний тухай кинон дээр хутга шидэх үзүүлбэр хийж байхдаа хайртай бүсгүйгээ хөнөөчихдөг шиг эрсдэл их байна биз?

-Цирк бол эрсдэл гэсэн үг байдаг. Илбийн урлаг циркийн нэг төрөл учраас эрсдэл ихтэй. Дохио зөрөх асуудал байна. Цахилгаан хөрөө хархийтэл бууж байгаа үзүүлбэр л гэхэд тоглогч байрлалаа олоогүй үед хөрөө буучихвал хэцүү биз дээ. Илбийн түүхэнд хутгалаад алчихсан, хөрөөдөөд хөнөөчихсөн, сүлбээд егүүтгэчихсэн тохиолдол зөндөө байдаг. Амьтан сургагч арслангаа торноос алдаад хүн бариулчихсантай адил эрсдэл маш их. Тиймээс илбэчин хүн маш нямбай, сахилга хариуцлагатай байх хэрэгтэй. Илбэд нэг л алдаа гаргавал нэр нүүрээ шалан дээр шороотой хутгахтай адил гэж би шавь нартаа хэлдэг юм.

–Циркийн алтан үеийнхнээс хэн хэнтэй хамтран тоглож байв?

-Алиалагч Батсүх бид хоёр тоглолтод олон удаа хамтарч байсан. Латиф, Цээеэ нартай ч тоглож л байсан.

–Таныг илбийн мастераас гадна олон сайхан дууны шүлэг бичсэн хүн гэж сонссон. Ямар бүтээлүүдтэй билээ?

-Гавьяат жүжигчин, дуучин Оюунбилэгийн дуулсан “Инээцгээе хүмүүс ээ, инээцгээгээрэй”, “Зүүдний цагаан хун”, Хатанбаатарын дуулсан “Цэцэг ичээм”, Г.Эрдэнэбат гавьяатын дуулдаг “Миний хань”, гавьяат Төмөрхуяг, гавьяат Уранчимэг нарын хоёр өөр аяар дуулдаг “Хайранд шингэсэн орчлон” зэрэг нэлээд дуу байдаг юм.

Л.БАТЦЭНГЭЛ