Month: February 2015

Монгол Улсын төрийн зүтгэлтэн, гавьяат эдийн засагч Түмэнбаярын Рагчаа 2015 оны хоёрдугаар сарын 21-ний өдөр 99 насандаа таалал төгслөө. Тэрээр 1917 онд Увс аймгийн Хяргас нуур (Одоогийн Хяргас) сумын Хүүшийн өвөлжөөнд төрж, арван настайгаасаа эрдмийн мөр хөөн сумын бага сургууль, ЗХУ-д худалдааны ажилчдын сургууль, МУИС-ийг эдийн засагч мэргэжлээр төгсчээ. Ажлын гараагаа 1931 онд Хяргас нуур суманд бичээч, түр сургуулийн багшаар эхэлж төрийн алба ажлыг нугалж ирсэн. Тухайлбал, Хоршоодын төв холбоонд ажилтан, сургагч, нягтлан бодогч, Чойбалсан хот дахь дамжлага баазын дарга, хэлтсийн дарга, орлогч даргаар ажиллаж байжээ. Хоршоодын төв холбооны ажилтнаас орлогч дарга хүртэл дэвшиж ажилласныхаа дараа Гадаад худалдааны яамны ерөнхий нягтлан бодогч, санхүүгийн хэлтсийн дарга, МУИС-д багш, Монгол Улсын төлөвлөгөөний комиссын нэгдүгээр орлогч, даргаар ажиллаж байсан түүхтэй. Улмаар 1960-1986 онд Монгол Улсын Сайд нарын зөвлөлийн орлогч, нэгдүгээр орлогч даргын хүндтэй өндөр албан үүргийг олон жилийн турш нэр төртэй гүйцэтгэсэн билээ.

Т.Рагчаа 1931 онд МХЗЭ-ийн гишүүн, 1941 онд МАХН-ын гишүүнээр бөгөөд МАХН-ын XIV-XIX их хурлын төлөөлөгч, XIV-XVIII их хурлаас Намын төв хорооны гишүүн, 1972 оноос Төв хороо­ны Улс төрийн товчооны орлогч гишүүн, 1976 оноос Улс төрийн товчооны гишүүнээр сонгогдон намын удирдлагад 25 жил ажиллажээ.

Тэрээр Монгол Улсын Ардын Их Хурлын депутатаар 1960 оноос хойш тасралтгүй зургаан удаа сонгогдсон эрхэм.

Талийгаачийн намтрыг уншихад л хуучин цагийн боловсон хүчин, шалгарсан төрийн хар хүн болсон нь харагдана. Соёлын гавьяат зүтгэлтэн сэтгүүлч Жа.Пүрэв 2004 онд Т.Рагчаа гуайтай ярилцахдаа “Орон нутагт таны ирэх сураг баруун аймгуудын нутгаар 40 м/сек салхитай гэх шиг сүртэй сонсогддогсон.Та ч сүрлэг гэж жигтэйхэн. Таны яваад өнгөрсний дараа аймаг, сумдын төв индүүдсэн юм шиг цэмцийгээд л хаалга үүдний түгжээ хүртэл бүтэн болсон байдагсан. Тэр жил Баянхонгорт очоод гуравхан хоногт ногоон тэжээлийн хоёр сайхан зоорь бариулчихсан. Таны албан тушаал өндөр, дээр нь түүнээсээ ч өндөр шаардлагатай, нэр хүнд бас өндөр. Тэр олон өндрүүдийн сүр хүчээр хүмүүс ажлыг ёстой бужигнуулж байлаа…” гэж асуусан байдаг. Түүнийг зарчимч, шударга, өндөр сүрлэг хүн гэж ойр дотныхон нь, улс төрийн хүрээнийхэн ярьдаг юм билээ.

Түүнийг хэтэрхий шулуун шударгаасаа болж зарим дар­га нарт “зуугдаж” ч яв­сан үе байдгийг хүмүүс ярь­даг. Т.Рагчаа 2004 онд өгсөн ярилцлагадаа “Би чинь шоронгийн хоригдлоос хэлтсийн даргаар шууд томилогдож байлаа. 1950-аад онд аав минь Увсаас хот руу хэдэн сувай малтай нүүж ирлээ. Тэгээд малынхаа ноос, махны ноогдлыг нь хүчрэхээ байв. Одоо яах вэ гэж байтал Алтан-Овоогийн мал баазад зааз мал худалдаж байснаас нутгийн хоёр хүнтэй гурвуулаа арван ямаа, 100 хонь худалдаад авчихав. Тэр үед би Хоршоодын холбооны орлогч дарга байсан юм. Нэг өдөр Намын төв хорооны нарийн бичгийн дарга Дамба гуай дуудлаа. Конторт нь ортол улсын прокурор Жамбалдоржтой хамт сууж байна. Тэд “Чи МАХН-ын гишүүн байтлаа баяжих санаатай аавдаа мал авч өгсөн байна” гээд тулгадаг юм байна. Ингээд л шүүхэд өгч дээд шүүхийн дарга контортоо ардын төлөөлөгч хоёр хүн суулгаж байгаад хоёр жилээр таслан шийтгэв. Дээд шүүхийн дарга бид хоёр сайн найзууд байсан. За яахав. Ийм л юм болчихлоо гээд цай хийж өгөөд хэдэн үг солилцсон. Нэг өдөр шоронгийн дарга дуудлаа. Өршөөлийн зарлиг уншиж сонсгоод дараа нь “Таныг манай Хорих лагерийн төлөвлөгөөний хэлтсийн даргаар томилсон. Май өрөөнийхөө түлхүүрийг ав” гээд өгч байлаа. Хоригдлоос дарга болоод дөрөвхөн хонож байтал бас дуудагдлаа. Очтол Гадаад худалдааны яамны санхүүгийн хэлтсийн даргаар томилчихсон” гэжээ. Бас Улс төрийн товчооны гишүүнээр ажиллаж байсан хүмүүсийг 1990-ээд оны үед “Тойрон хүрээлэгч” нэр зүүж шалгаж байсан ч удаатай. Энэ бүхэнд төрийн зүтгэлтэн Т.Рагчаа нугараагүй. Монгол төрийн хар хүний ноён нуруу хэзээ ч, хаана ч нугардаггүйг тэр харуулсан. Монголын нийгэм, улс төрд хүчин зүтгэснийг нь үнэлж, төр засгаас Т.Рагчаад Монгол Улсын Гавьяат эдийн засагч болон Сүхбаатарын одон, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон, Алтан гадас одон, Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, Ардын хувьсгалын ойн хүндэт медалиудаар удаа дараа шагнажээ.

Ум сайн амгалан болтугай.

Сар шинийн өдрүүд хуучраагүй, шинэлэгч олон ах дүүсийнхээрээ орж гарсаар, буузаа жигнэн идэж, боов боорцгоосоо нэг нэгэндээ хуваалцсаар буй өдрүүд үргэлжилж байна. Бас Гандан хийдийн үүдээр зайгүй, золголт үнсэлт ч дуусаагүй. Яг энэ өдрүүдэд онцолж чухалчилмаар зүйл байгаа нь сархад хэтрүүлэн хэрэглэж, агсан согтуу тавьж байгаа хүмүүс илэрхий бага болжээ. Монголчууд бид архийг бас ч гэж тааруулан хэрэглэж чаддаг болсон байна. Тэр жилийн шинийн өдрүүдээр ямар байна, тэр жилдээ тийм л байна гэлцсээр байдаг ч шинийн 1-ний өдрөө нам согтож, тас унасан хүмүүс олон л байдаг байсан. Харин өнөө жил илэрхий багассан нь хүмүүст илт анзаарагдаж, өөр хоорондоо энэ тухай ярьсаар байна.

“Манайх өнөө жил задалсан ганц шил архиа дуусгасангүй шүү. Хүмүүс бүр архи уухаа байж. Ерөөсөө ёс болгож амсаад л гардаг болжээ”, “Хөдөө сумандаа очиход энд ч нэг, тэнд ч нэг унасан хүн байдаг байсан. Өнөө жил манай суманд ганц л хүн согтсон байна лээ. Хүмүүс бүр уухаа байжээ” хэмээн ярилцах нь сонстоно. Манай ажлын ахын ээж дээр жил бүрийн Цагаан сараар ирж золгохдоо чадвал нэг бүтэн, амжихгүй бол тал шил архи баараггүй цааш нь харуулдаг ах хүү байдаг гэнэ. Харин өнөө жил ердөө хоёр хундагыг л тогтоогоод “Илүү уухгүй. Шинэдээр архи уухгүй, муухай” гээд гараад явжээ. Ёстой л гайхсандаа хоёр нүд орой дээрээ гармаар л үйл явдал болж. Архинд живсэн монгол гээд л нэгнээ шүүмжлээд ч байгаа юм уу, цаашлаад дарвиулаад ч байгаа юм уу явж ирсэн монгол түмний архины тухай бодол үндсэндээ ихээхэн өөрчлөгджээ.

Зарим ахмад настнууд өнөө жил Цагаан сараар архи задлахгүй гээд сүү өргөж баяраа тэмдэглэсэн сурагтай. Тэгээд олон жил сурч ирснээ өөрчилж байгаа хөгшид ойр дотнынхноосоо “Хүүхээ, архи задлахгүй эвгүй байна уу” гээд сэм тандаад урмын үг хариуд нь сонсоод жигтэйхэн баяртай суусан талаар эргэн тойрны хүмүүс ярилцана. Үнэндээ ч хөөрхий, идээний дээж гээд сархад сөгнөөд ухааныг нь, биеийг нь балартуулаад гаргадагтаа ахмадууд ч зовниж явсан байх нь шүү дээ. Харин өнөө жил нэхэж уух нь ч багасч, шахаж уулгадаг нь ч өөрчлөгдөж уламжлалт баяраа жинхэнэ утгаар нь тэмдэглэж чадсандаа сэтгэл хангалуун хүмүүс олон байна. Зах зээлийн шуурганд хөл алдаж, хаа сайгүй хэрхэхээ мэдэхгүй явах үедээ гашуун ус ууж өөрийгөө хуурах явдал олон хүнд байсан. Нийгмээрээ нийтээрээ уугаад байгаа үед уруу татагдаж, бас өөрийгөө бусдын л жишгээр байгаа гэж андуурах хүмүүс ч олон байсан байх. Харин одоо бүх зүйл өөрчлөгджээ. Шилжилтийн үеэ ч давж, бас амьдралын хэв маяг ч өөрчлөгдсөн байна. Аль болох эрүүл зөв амьдралын талаарх үгс хүмүүсийн амнаас унаж эхэлсэн. Монголд хорт хавдрын өвчлөл өндөр. Тэр дундаа элэгний хорт хавдар хамгийн их хувийг эзэлдэг. Хавь ойрынхоо хайртай хүнээ элэгний хавдраар алдсан монгол хүн хаанаас ч олдоно.Харин элгийг гол гэмтээгч эд бол архи. Тиймээс энэ хар усны хар хорыг сэтгэл зүрхээ шархлуулан байж мэдэрсэн хүмүүс архийг үргэлжлүүлээд уугаад байхгүй нь ойлгомжтой. Ер нь монголчуудын архинаас зугтаж, архинаас аандаа холдож байгаад олон шалтгаан бий. “Бас нэгэн гол шалтгаан бол Архигүй Монгол болцгооё” гэж дээр, доргүй олон жил ярьсных яах аргагүй мөн биз ээ. Ерөнхийлөгч нь “Сүү өргөж амьдарцгаая” гээд баяр наадмаар сүү өргөөд эхлэхэд гайхашран хачирхах хүмүүс их байсан. Ямар ч утгагүй, сүү өргөөд зогсч байдаг гэж шүүмжлэх хүмүүс ч байв. Гэвч аливаа юманд хэн нэгэн эхлэлийг нь тавьж, сэдэл өгөх чухал байдаг юм байна л даа. Одоо хуримыг архигүй, Цагаан сарыг архигүй тэмдэглэнэ гэж байгаа хүмүүст тийм нэг гартаа барих, өмнөө хэлэх зүйлтэй болчихсон учраас тэдэнд ч амар хэвшил болоод явчихаж байх жишээтэй. Өнөө жилийн Цагаан сар ийм нэг сайхан, амар амгалан болж өнгөрлөө гэдгийг олон хүн хэлж байна.

Айл гэрийн хэн нэгэн нь архинд толгойгоо гашилгаж, эрүүл бус ухаанаар хандахгүй болохоор хэрүүл тэмцэл, зодоон цохион гэмт хэрэг ч багасах нь ойлгомжтой. Шинийн өдрүүдэд гэмт хэргийн тоо урьд өмнөхөөсөө илэрхий цөөн, багассан нь Цагдаагийн байгууллагаас гаргасан мэдээллээс тодорхой харагдаж байна лээ. Зам тээврийн осол 50 хувиар, гэмт хэрэг 30 хувиар өмнөх жилээсээ буурчээ. Үүнд архи шууд нөлөөлж таарна. Цагдаагийн байгууллага ч тун сайн ажилласан гээд хүмүүс ам сайтай байна лээ. Сүүлийн жилүүдэд баяраар архи уудаг хүмүүсийн тоо багаслаа гээд л байдаг байсан. Өнөө жил бүр илэрхий, гарт баригдаж, нүдэнд харагдахаар анзаарагдаж байна. Ёстой л тооноос чанарт шилжинэ гэдэг л болж байна. Архи үйлдвэрлэж борлуулдаг компаниуд баярын үеийн борлуулалтаа олон жилийн дундажтайгаа харьцуулж гаргадаг бол сонин л үзүүлэлт гарах байх даа. Гэхдээ бизнесийн нууц энэ тэр гэхгүй бол тун таатай тоо гарна гэдэгт мөрийцөхөд ч бэлэн байна.

Ерээд оны сүүлч, хоёр мянгаад оноос эхлээд архи, спиртийн үйлдвэрүүд манайд борооны дараа шаагитал ургадаг мөөгшиг нэмэгдэж эхэлсэн билээ. Бас манай төсөвт ч гол хөрөнгө татаж төвлөрүүлдэг компаниуд нь эд байсныг нуухын аргагүй. Харин сүүлийн үед тоотой, томоохон хэд нь үлдээд бусад нь эрхгүй цөөрч байгаа. Нэгэнт хүмүүс хэрэглэх нь багасаад эрэлт нь татраад эхлэхээр зах зээлийнхээ хуулиар зохицоод л явчихна. Хүмүүсийн сэтгэлгээнд өөрчлөлт ороод эхэлж байгаа үед гаднаас хүчлэх ямар ч шаардлагагүй билээ. Сүүлийн үед яригдаад байгаа Архины зохицуулалтын тухай хууль гараад ирвэл асуудал үүсгэхийг үгүйсгэхийн аргагүй. Хуурай хууль гарах тусмаа далд бизнес цэцэглэж, асуудал босгодог гэлцдэг. Нэгэнт хүмүүсийн сэтгэлгээний өөрчлөлт, эрүүл амьдрах хэв маягийг ойлгох байдал, цаг хугацааны өөрчлөлтөөр манайхны архины хэрэглээ эрс өөрчлөгдлөө. Харин үүнийг хуулиар нэмж зохицуулбал нэмээд нэрмээс болох аюултай. Тиймээс хууль санаачлаад, өөр хоорондоо лобби хийгээд батлаад явчихдаг төрийн түшээд өнөөдрийн нөхцөл байдал, амьдрал дээрх хөрсөө мэдрээд явчихвал болчихож байгаа нь тэр. Яг хүмүүс дундаа ороод явчихвал цаана чинь хүмүүсийн сэтгэлгээ өөр болсон шүү. Заавал уух архийг нь хэмжиж, тамхилах газрыг нь заагаад байлтгүй өөрчлөгдөөд байна. Хуулиар, хүчээр бүгдийг зохицуулах гээд байхаас сэдлээр, сэтгэлгээг нь өөрчлөөд байвал мал биш хүн хойно ойлгож л таараа. Цагаан сараар ард түмэн дундаа орж, хотын захын айл, хөдөө айлын хотонд очсон бол архи уугаад байдаг хүмүүс багасчээ гэдгийг анзаарч л таарна даа. Урьд нь хэдэн шилээр нь архиа нөөж аваад баярладаг байсан айлууд ганц гожингийнхоо ард ч гарч чадаагүй гэж байна шүү. Монголчууд бид өөрчлөгджээ. Сайн тал руугаа шүү. Архи уухаа багасч. Лав Цагаан сараар архины араас хөөцөлдөөд байдаг хүмүүс ховордсон байна. Айлуудын базаасан архи барагдаагүй талаар амьтан ах дүүс ярилцсаар л байна шүү.a

Аргын тооллын хоёрдугаар сарын 25. Буд гариг. Билгийн тооллын 7. Нэгэн эхийн зургаан хөвгүүн одтой, хар бич өдөр. Өдрийн наран 07.41 цагт мандан, 18.17 цагт жаргана. Тухайн өдөр хулгана, луу жилтнээ аливаа үйлийг хийхэд эерэг сайн ба могой, морь жилтнээ сөрөг муу нөлөөтэй тул элдэв үйлд хянамгай хандаж, биеэ энхрийлүүштэй. Эл өдөр элдэв үйлд хянуур хандах хэрэгтэй ба ан гөрөө хийх, мал адгуус муулах, хараал жатгыг буцаах, бүжиг наадам хийх, цэцэрлэг байгуулах, урлан бүтээхэд сайн. Хувцас эсгэх, шинэ хувцас өмсөх, зөвлөгөө хийхэд муу.

Өдрийн сайн цагнь хулгана, үхэр, луу, могой, хонь, нохой болой. Хол газар яваар одогсод зүүн урагш мөрөө гаргавал зохистой.