Month: January 2015

ТҮШМЭДИЙН ОРДНЫГ ТҮМНИЙ ЭМНЭЛЭГ БОЛГОЁ

-БАРИЛГЫН ЗАХЫН НЭГ КОМПАНИ 1.3 ТЭРБУМ ТӨГРӨГӨӨР ЗТЯ-НЫ БАРИЛГЫГ ЭМНЭЛГИЙН ЗОРИУЛАЛТААР ЗАСЧ, ЦАГААН САРЫН ӨМНӨ БЭЛЭН БОЛГОЖ ЧАДНА-

Зам тээврийн яамны барилгыг эмнэлгийн зориулалтаар засч тохижуулахад ойролцоогоор 6.2-6.5 тэрбум төгрөг шаардлагатай гэсэн тооцоог Эрүүл мэндийн яамнаас гаргаад байгаа. Гэтэл Зам тээврийн яамны байрыг эмнэлгийн зориулалтаар засч, тохижуулахад 1.3 тэрбум төгрөг байхад л хангалттай гэдгийг барилгын салбарын инженерүүд ярьж байна. Мөнгийг нь даруй шийдээд өгчихөд барилгын захын нэг компани ажилдаа ханцуй шамлан ороход хоёрдугаар сарын дундуур хүүхдийн шинэ эмнэлэг үүдээ цэлийтэл нээх боломжтой юм байна. Төр нь яамны барилгыг эмнэлгийн зориулалтаар өөрчлөхөд багаар бодоход 6.2 тэрбум төгрөг шаардлагатай гэж мэдэгдэж байхад барилгын салбарт хөлс хүчээ урсган өдөр шөнө, өвөл, зунтай уралдан ажилладаг, бор зүрхээрээ яваа барилгын компанийн захирлууд энэ ажлыг 1.3 тэрбумын өртөгтэй гэж тооцоолж байна шүү дээ. Энэ хоёр тооны хооронд ямар их зөрүү гарч байгааг хэн ч ойлгоно.

Зам тээврийн яамны барилгын нийт талбай нь ойролцоогоор 2850 метр квадрат. 6.5 тэрбум төгрөгөө талбайн хэмжээндээ хуваачихаар нэг метр квадратыг хэдэн төгрөгөөр засах вэ гэхээр 2.5 сая төгрөг гарч байна. Эрүүл мэндийн яамныхан нэг метр квадратыг 2.5 сая төгрөгөөр засна аа гэж байхад барилгын компаниуд энэ ажлыг 500 мянган төгрөгөөр гүйцэтгэнэ гэж байна.

Төрд авлига гэх зүйл хэрхэн бүрэлдэн бий болж, биеждэгийг энэ бүхнээс харж болохоор байгаа юм. 6.5 тэрбумаас 1.3 тэрбумыг хасахад үлдэж байгаа 5.2 тэрбум төгрөг тэгэхээр тэр чигээрээ авлига болж хувирах нь. Төрөөс тэрбумтнууд ингэж л төрдөг юм байна. Зам тээврийн яамныхан байрыг нь хэрвээ эмнэлгийн зориулалтаар засахаар болбол нүүх зардалд багаар бодоход 200-300 сая төгрөг хэрэгтэй гэсэн. Энэ тоо бас ямар ч эдийн засгийн үндэслэлгүй. Нүүлгэлтийн компаниуд дөрвөн давхар оффиссын барилгыг нүүлгэхэд тавилгуудын овор хэмжээнээс хамаарч 6-11 сая төгрөг болно гэж байгаа юм. Үүнээс харахад дээрхтэй адил төрөөс саятнууд ийм аргаар мэндэлдэг байх нь гэх сэжиг төрнө. Хэн дуртай нь мөрөөдлийнхөө тоог хэлээд л, түүнийг нь цохоод өгчихдөг ийм хяналтгүй систем манай төр, эдийн засагт ноёлчихоод байгаа юм уу.

Эрүүл мэндийн яамныхны хэлээд байгаа 6.2-6.5 тэрбум төгрөг гэх тоог хэр үндэслэлтэй, бодит амьдралтай уялдсан эсэх талаар барилга угсралтын “Пром сервис” компанийн захирал Д.Бямбаагаас тодрууллаа. Тэрээр сүүлийн арав гаруй жил барилгын салбарт хүчин зүтгэж яваа нэгэн бөгөөд Эрүүл мэнд, нийгмийн хамгааллын яамны Стратегийн удирдлага, төлөвлөлтийн газрын даргаар 1996-2000 онд ажиллаж байсан юм.

–Конторын барилгыг эмнэлгийн зориулалтаар засахад 6.5 тэрбум шаардлагатай гэж байгаа нь хэр үндэслэлтэй юм бэ?

-Зам тээврийн яамны барилгыг эмнэлэг болгох гэж байгаа шийдвэр нь өөрөө тааламжтай, олон түмэнд нийцтэй байгаа юм. Тус яамаар орж гарч ажил төрөл хөөцөлдөж явсан хүний хувьд надад багцаа төсөөлөл байна л даа. 2850 метр орчим талбайтай барилга. Тэгэхээр нэлээд том хэмжээний эмнэлэг болно. Гэхдээ үүнд засвар хийхэд 6.5 тэрбум төгрөг шаардлагатай гэж байгааг нь дуулаад Монгол төр, төрд ажиллаж байгаа улсууд ямар баримжаагүй болчихоо вэ гэсэн бодол төрсөн. Сүүлийн үед салбарын хэмжээнд шийддэг асуудлууд дээр мөнгө угаалт хэтэрхий явагдаад байна уу. Тэр тусмаа эрүүл мэндийн салбар нэлээд жудаггүй болчихоо юу гэсэн итгэл үнэмшил төрж байна. Энэ бүхэнд шүүмжлэлтэй хандах болсон шалтгаан маань гэвэл би энэ салбарт дөрвөн жил ажилласан. Эрүүл мэндийн салбарын яамны Стратеги удирдлагын төлөвлөлтийн газрын даргаар ажиллаж байхдаа салбарын эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын бодлогыг зангидаж байсан хүн шүү дээ. Шинэ эмнэлгүүд баригдаагүй нь үнэн. Шинээр эмнэлэг барих хөрөнгө манай засагт байгаагүй юм. Сүүлийн үед төрөх эмнэлэг баригдах гээд дуншаад байж байна. Баригдах гэж байгаа эмнэлгүүдийг хөндлөнгөөс ажиглахад хэтэрхий өндөр зардлууд сонсогдоод байх болчихсон. Эмнэлэг гэхээр л нэг их тусгай обьект гэж ойлгоод туйлшраад байж болохгүй. Эмнэлгийг илүү тохилог болгоё гэвэл өрөө бүрт бие засах өрөө, гар угаагууртай байлгана гэх хэрэгцээ бий. Тусгай тоноглолтой өрөөнүүд ч байдаг. Гэхдээ нийтлэг барилга гэдэг стандарт жишиг дотор баригдах л бололцоотой. Бид Азийн хөгжлийн банкны төслөөр аймгуудын эмнэлгүүдийн өргөтгөлийг бариулж л байлаа.

6.5 тэрбум төгрөгөөр 6500 метр квадрат талбайтай цоо шинэ обьектыг барьж байгуулах боломжтой. Өөрөөр хэлбэл энэ яриад байгаа Зам тээврийн яамны барилга шиг ийм обьектыг хоёрыг шинээр барих мөнгийг засварт зарна гээд яриад байх юм. Хэрвээ үнэхээр тэгж 6.5 тэрбум шаардлагатай гэж яриад байгаа юм бол түүн шиг худлаа тооцоо байхгүй. Салбарын хэмжээнд төсөв хөрөнгийг нь зохиодог аргачлал байгаа шүү дээ. Тоног төхөөрөмж, эд хогшлууд барилгын засварын ажлаас тусдаа явдаг. Барилгатай огт хамаагүй. Сүүлийн үеийн оношилгооны тоног төхөөрөмж авна гэвэл хоёр, гурван сая ам.доллар болно. Магадгүй тэр 6.5 тэрбум төгрөг нь ч хүрэхгүй тийм үнэтэй тоног төхөөрөмжүүд байгаа. Тэгэхээр хүмүүсийн тархийг угааж байгаа юм шиг бүх хүнийг засварын 6.5 тэрбум гэсэн тоон дотор оруулчихлаа. Тэр тооцоонд нь тоног төхөөрөмж нь орсон уу, үгүй юу гэдэг нь тодорхойгүй. Ийм нэг үл бүтэх мэдээллийн цаана асуудал яригдаад байна л даа.

–Засварт зарцуулна гээд байгаа 6.5 тэрбум төгрөгөөр иж бүрэн тохижилттой, сүүлийн үеийн засалтай, 100 ортой хүүхдийн эмнэлэг хоёрыг барих боломжтой гэсэн тооцоог зарим мэргэжилтнүүд ярьж байна лээ. Хэрэв танай компанид энэ мөнгийг өглөө гэвэл хэдэн цэцэрлэг, эмнэлэг барих вэ?

-Би багцаа тоо хэлье. Саяхан манай компани зуун хүүхдийн цэцэрлэг хоёрыг ашиглалтад хүлээлгэн өглөө. Канад технологиор баригдсан эдгээр цэцэрлэгүүд нь гаднаа дэд бүтэцтэй. Уурын зуух, худаг, шугам сүлжээ, бохирын цооног, тоглоомын талбай, хашаатай. Иж бүрэн тохижилттой эдгээр цэцэрлэгүүд 600 сая төгрөгт боссон.

Өнгөрсөн онд Улаанбаатар хотын хэмжээнд ийм цэцэрлэг 15 ашиглалтад орсон. Одоо хоёр нь ашиглалтад орох гээд хүлээгдэж байгаа. 570 метр квадраттай барилгыг 600 сая төгрөгөөр босгоно гэхээр нэг метр квадратад нэг сая орчим төгрөгийн зардал орж байж шинэ барилга баригдаж байна гэсэн тооцоо гарч байгаа юм. Яам, тамгын газар дэндүү мэдлэггүй хүмүүсийн цугларал болчихсон юм уу, тийм биш юм бол энэ сансрын тоог хаанаас аваад байгаа юм бэ. Аливаа ажлыг хийхэд хийх ажлын даалгавар гэж гардаг.

Зам тээврийн яамны барилгад иж бүрэн засвар хийгдсэн, маш тохилог байр. Тэгэхээр мэдээж түүн дээр нь нэмээд эмнэлгийн зориулалттай болгоход юу хэрэгтэй вэ. Магадгүй өрөө болгонд угаалтуур тавина гэж бодъё. Тэгэхээр сангийн ажлууд хийгдэнэ. Зарим өрөөнд гэрэлтүүлэг нэмнэ гэвэл цахилгаантай холбоотой ажил гарахыг үгүйсгэхгүй. Агааржуулалт, салхивчийг хэсэгчилсэн байдлаар шийдэх, өргөжүүлэх шаардлага гарч ирнэ. Мэдээж эмнэлэг юм чинь ачааны цахилгаан шат хэрэгтэй. Сэхээн амьдруулах, мэс заслын, мэс заслын дараах, хэвтрийн өвчтөнүүдийн, тусгай гээд блокууд бий л дээ. Ийм хэсгүүдэд зориулж аль нэг жигүүрийг нь илүү тохижуулж болно. Энэ бүгдийг бодож тооцоод хийх ажлуудын даалгавруудыг гаргаад ирэхээр яаж ч бодсон тухайн барилгын бодит өртгийн 30 хувиас зардал нь хэтрэхгүй. Шинэ барилга барих нийт зардлын 30 хувиас иймэрхүү ажил хийх зардлын хэмжээ илүү гарахгүй.

Бүтэн барилга нь босчихсон, хана, хаалга, цонх, шал, дээвэртэй, халаалтын систем нь иж бүрэн шийдэгдчихсэн, усан хангамжийн тодорхой хэсэг нь шийдэгдчихсэн барилга байхад жижигхэн засвар, жижигхэн ажлуудын төлөө бүтэн хоёр эмнэлэг шинээр барих мөнгийг зарна гэж яаж байх вэ дээ. Би ингэж л хэлнэ.

Барилгын аль ч ёс зүйтэй компанид тэр 6.5 тэрбум төгрөгийг өгч газрын асуудлыг нь шийдээд өгчихвөл магадгүй тийм эмнэлгийн барилгыг хоёрыг барьчих компани захаасаа аваад олдоно.

Яармагт баригдаж байгаа төрөхийн эмнэлэгт 17 тэрбум төгрөг зарцуулсан ч барилгын ажил нь гацчихаад л байна. Мөнгийг угаадаг, ууршуулдаг энэ юм төрийнхөө систем дээр байгаа улсуудтай нийлсэн ийм луйврын эдийн засаг манайд хөгжчихөөд байгаагийн гамшиг нь өнөөдөр Монгол Улсын эдийн засгийн хямрал болчихоод байна. Монголд эдийн засаг хямраагүй. Олигархи түвшинд нийлчихсэн төрийн монополь капитализм гэдэг зүйл үүсчихээд байна. Төртэйгээ эрх мэдэлтэй, мөнгөтэй хүмүүс нь нийлж цөөнхөд үйлчилсэн засаглал үүсгэчихээр төрийн монополь капитализм бий боллоо гэж ярьдаг. Тэдний нөгөө талд эмзэг бүлэг, ядуус нь үржиж байдаг. Энэ тогтолцоо цөөхөн хүн амтай Монголд маань бий болчихоод байна.

Тэр 10, 20 тэрбум төгрөгийн тендерүүдийн сураг нь мань шиг арван хэдэн жил барилгын салбарт ажилласан жижиг компаниа удирдмар болоод явж байгаа жижиг хүмүүст дуулдахгүй өнгөрдөг. Барилгын олон компани байна. Зүрх сэтгэлээр зүтгээд барилгаа бариад их ажлынхаа ард гарчихаар мөнгө нь орж ирдэггүй. Яагаад мөнгө нь орж ирэхгүй байна гэхээр конторт суудаг гарын үсэг зурдаг хүмүүсийн үзэмжээс л болоод тэр. Үүнийг л авлигажсан нийгэм гэж хэлээд байгаа юм шүү дээ. Эрүүл мэндийн салбарын бүтэн төсөв, санхүүг зохиож байхад энэ дуулдаад байгаа 6.5 тэрбумын тоонд хүрдэггүй байсан юм. Энэ чинь их мөнгө. Хэдий инфляци өслөө өслөө гэсэн ч. 6000 метр квадрат талбайтай обьектыг барьж байгуулах, III эмнэлгийн хэмжээний тийм том цогцолборыг шинээр барих ийм л мөнгөний тухай яриад байна.

–Чингэлтэй дүүргийн Нэгдсэн эмнэлгийн барилга чинь өмнө нь конторын зориулалттай байсан юм билээ. Хөдөлмөр, цалин хөлсний улсын хороо хороо байрлаж байсан гэсэн?

-Намайг тус хороонд ажиллаж байхад контор маань эмнэлэгт шилжиж байсан юм. Конторын зориулалттай барилгыг эмнэлгийн зориулалтаар ашиглахад хүндрэл гараагүй гэж хэлэхгүй. Ачааны цахилгаан шат төлөвлөөгүй обьект байсан учраас хэвтрийн өвчтөнүүдийг зөөхөд хүндрэл гардгийг сонссон.

Одоо яригдаад байгаа Зам тээврийн яамны дөрвөн давхар барилгын нэг жигүүрт нь ганц, хоёр лефт угсарна биз. Өөр ямар асуудал байгаа юм бэ. 6.5 тэрбум төгрөгийн дөрөвний нэг нь л байхад хоолой давсан төсөв гэж харагдаж байна.

–Зам тээврийн яамныхан хэрвээ байрнаасаа нүүнэ гэвэл багаар бодоход 200-300 сая төгрөг нүүлгэлтэд шаардлагатай гээд байгаа?

-Ямар толгойтой түшмэл ийм тоо хэлээд сууж байдаг байна. Ийм авлигачид, яаманд олон жил болж ялзарчихсан хүмүүс яамны өөрчлөлтөөр цэвэрлэгээнд орох ёстой. 15-аас дээш жил нэг яаманд бугшаад дархлаа үүсчихсэн нөхдийг цэвэрлэгээнд оруулах ёстой. Үнэхээр сайн ажилладаг юм бол өөр салбар руу явуулж ажиллуулах хэрэгтэй. Заавал төрд ажиллах дуртай юм бол өөр ажил хийлгэ л дээ. Нэг газарт олон жил суучихаад нийгмийг хямраасан, сайн сайхны төлөө бус, ард иргэдийн эсрэг тоо баримтыг гаргаж ирээд авлигыг үржүүлээд байж байна. Манай нийгмийг гутааж байгаа хамгийн том зүйл бол авлигал. Авлига гэдэг дээр би нэг л жишээ хэлье. Би сая барилга ашиглалтад өгөх үед ганцхан хүний гарын үсэг зуруулах гэж хэдэнтээ мөргөж, залбирч байж гарын үсгийг нь авлаа. Онцгой байдлын нэг байцаагч гарын үсгээ зурах гэж бидний ажлыг сар шахам гацаасан. Улс нь шийдээд, бариулаад, ашиглалтад ороод туузаа хайчилчихсан байгаа юман дээр л нэг түшмэлд бүхэл бүтэн нэг компанийн хувь тавиланг орвонгоор нь эргүүлэх тийм эрчим хүч байна. Төрд ажиллаж байгаа хүн гэдэг хувийн бизнесийг дампууруулдаг. Татвараас цугласан эдийн засгийн тэр их эрчим хүчийг буруу зүйл рүү зарцуулж тараадаг. Элсэнд асгасан ус шиг, нийгмийн хөгжлийг сааруулдаг ийм улсуудад төр хариуцлага тооцох цаг нь болчихжээ.

Ч.Сайханбилэг сайд аа, таны эхэлж байгаа олон ажлууд тань зөв байгаа. Гэхдээ таны хамгийн том нүүр тулсан асуудал магадгүй мэргэшсэн төсөвчид, мэргэшсэн барилгын инженерүүд, мэргэшсэн компанийн захирлуудыг баригдаж буй обьектууд дээр хөндлөнгийн аудитууд болгон оруулж ирээд задлах, олон тэрбум төгрөг яриад байгаа хүмүүсээс ял асуух үйл явц байж болох юм. Сая саяар нь иддэг байснаа саяа тоохоо байчихаж. Одоо тэрбумаар нь гудардаг болсон байна. Луйварчдыг зогсоогоогүй байгаа цагт Монгол Улсын хөгжил, хямралын тухай яриад ч хэрэггүй. Сайдуудыг ажилла гэж шахах юм бол салбар дотроо тэр хачин тоо тавьдаг нөхдүүдийг эхлээд хаалганы гадна хөөж гарга.

–Конторын зориулалттай барилгыг эмнэлгийн зориулалтаар өөрчлөхөд түүн шиг хэцүү бэрх зүйл байдаггүй, маш хүнд ажил мэтээр ард иргэдэд ойлгуулах гээд байх шиг. Үнэхээр хэцүү юм уу?

-Тэгж үлгэр яриад байх юм. Конторын зориулалттай гэдэг чинь коридортой, өрөөнүүдтэй. Эмнэлэг ч адилхан шүү дээ. Тэрэн дотроо жаахан хуваарилалт хий л дээ. Зохион байгуулалтын ажил хийгдэнэ. Тэр сүржигнээд байгаад сантехникийн ажлууд нь ч хийгдэх нь тодорхой. Шинээр баригдаж байгаа барилгын нийт төсвийн 10 орчим хувь нь сантехникт зарцуулагддаг. Яаж ч бодсон засварын ажлын зардал нийт зардлын 30 хувиас хэтрэхгүй. Ямар ч онцгой обьект болгон зассан бай. Тэгэхээр Зам тээврийн яамны барилгыг нэн даруй засч цагаан сараас өмнө бэлэн болгох хэрэгтэй байна. Цагаан сар хүртэл хүүхдийн өвчлөл буурдаггүй. Цагаан сараар харин ч оргил үедээ хүрдэг. Конторын хүнд сурталтнууд хэдэн тоо хэлж толгой эргүүлж өрөөгөө суллаж өгөхгүй байтал эмнэлгүүдийн ачаалал буурахгүй, хүүхдийн өвчлөл нэмэгдсээр л байна. Өнөөдөр бол хүүхдийн өвчлөлийн оргил үед тулсан мөч. Ийм хариуцлагатай үед тоо хөөцөлдөөд л сууж байна гэдэг дэндүү хариуцлагагүйн шинж.

–Барилгын аль нэг компанид тохирох мөнгийг нь өгөөд эмнэлгийн барилгыг даруй бэлэн болго гэвэл цагаан сараас өмнө амжих уу?

-Амжина. Засгийн газар нээлттэй, хязгаарлагдмал тендер зарлаад компаниудад “Төсвөө зохиогоод, хугацаатайгаа хийгээд ир” гэвэл ёсзүйтэй компани арваар тогтохгүй гарч ирээд “Үүнийг чинь нэг тэрбумаар хийгээд хорь хоногийн дотор бэлэн болгоё” гээд гараад ирж магадгүй шүү. Уг тендерт тэр яаманд байгаа конторын түшмэдийг оролцуулах хэрэггүй. Монголын төрд идээ бээр шиг шигдчихсэн ёсзүйгүй энэ хувалзнуудаас салаагүй цагт төрийн шинэчлэл, засгийн шинэчлэл явагдахгүй. Манай улс эдийн засгийн биш засаглалын хямралтай байгаа юм. Улстөржсөн энэ системийн үед хэн нэгэн даргын ивээлд орчихсон, өчигдөрхөн гутлыг нь арчаад, цүнхийг нь барьж гүйж байсан нөхөд өнөөдөр төрийн албанд оччихоод хэдэн тоо нэмж хасч чадахгүй орон алдаад сууж байна шүү дээ.

Барилгын компаниуд үндсэндээ үүд хаалгаа барьж, ажилчдаа цомхотгохоос өөр аргагүй байдалд орчихоод байна. Хөрөнгө оруулалт зогслоо. Гэтэл үүний цаана хэрээс хэтэрсэн албан тушаалтнуудаас хамаарсан тендер, луйврын процесс явагдсаар байна. Барилга бариад хүлээлгээд өгөх процесс тэр чигээрээ дарамт болчихсон. Хувийн хэвшилд ажиллаж байгаа хүн ял үүрдэг болчихоод байна.

Д.САРУУЛ

Төсвийн бодлогоор дамжуулан эдийн засагт идэвхтэй нөлөө үзүүлэхийг номлогч Нобелийн шагналт, нэрт эдийн засагч Джон Мейнард Кейнс эдийн засаг өсөх үед төсөв аядуу болж, хомсдох үед төсвийг тэлж эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангах ёстой гэж үздэг. Түүний санаанд суурилсан бодлого явуулсан дэлхийн олон улс амжилтад хүрчээ. Кейнсийн онол дээр суурилсан “Хямралын үеийн төсвийн бодлого” хэмээх хүчирхэг онол бий. Үүний дагуу Монгол Улсын төсвийн бодлогыг дараахь байдлаар шинэтгэж, тодотгох нь зүйтэй болов уу. Эн тэргүүнд төсвийн бодлогыг дараахь зорилгод чиглүүлэх шаардлагатай: Нэгдүгээрт,Эдийн засгийг эрчимжүүлэх. Хоёрдугаарт, 2017, 2018 оны төсөвт нүсэр дарамт үзүүлэх “Чингис”, “Самурай” бондын гадаад өр, төлбөрийг төлж барагдуулах бодлогыг одооноос зарлан хэрэгжүүлж, бэлтгэлийг хангах замаар улс нийтээрээ дампуурах эрсдлээс урьдчилан сэргийлэх, гуравдугаарт, дээрх хоёр бодлогын хүрээнд авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээнүүд нь угтаа макро эдийн засгийн тэнцлийг хангасан, тогтвортой хөгжлийн суурийг тавьсан, урт хугацааны бусад бодлоготой нийцсэн байх зэрэг болно.

Төсвийн бодлогын дээрх гурван үндсэн зорилго юунд хүргэх ёстой вэ?

Нийтлэг эрх ашгийн үүднээс нэгдүгээрт, улс орны хөрөнгө зоорийг боломжийн хэрээр бүрэн дайчилсан байна. Хоёрдугаарт, нөөц боломжоо илүүтэй нээх зорилгыг агуулсанбайна.

Эдийн засгийг эрчимжүүлэх төсвийн бодлого нь А.Төсвийн зарлага санхүүжилтийн бодлого, Б.Татварын бодлого гэсэн хоёр үндсэн хэсгээс бүрдэнэ. Эдийн засгийг эрчимжүүлэх төсвийн зарлага санхүүжилтийн бодлого нь эдийн засаг дахь эрүүл эрэлт хэрэгцээг нэмэгдүүлэх, үндэсний үйлдвэрлэл эрхлэгчдийг дэмжихэд чиглэгдсэн дараахь арга хэмжээнүүдээс бүрдэнэ. Үүнд: 1.Төсвийн цалин, тэтгэвэр тэтгэмж, халамжийг 2015 оны эхнээс 50 хувиар нэмэх. 2.Монгол Улсад өртгийн 60-аас доошгүй хувийг бүтээгдэх, эсвэл монгол иргэд 100 хувь хийж гүйцэтгэх эмнэлэг, хүүхдийн цэцэрлэг, ясли, эрчим хүчний шугам, авто замын барилга угсралт, тоног төхөөрөмжийн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, худалдан авах ажиллагааг дэмжих. Энэ хүрээнд төсвийн хөрөнгө оруулалт хийж буй гүйцэтгэгч аж ахуйн нэгжид тендерийн баталгаа, гүйцэтгэлийн баталгаа, чанарын баталгаа зэрэг нийт төсөвт өртгийн 15 хувь орчмыг суутган гурван жилээр царцааж буйг цуцлан, гүйцэтгэгч нарт аль болох санхүүгийн хохирол хүндрэлгүйгээр шийдэх арга замыг тогтоох. 3.Орон нутгийн төсвийн харилцааг бүхэлд нь загварт оруулан шинэчлэлийг гүнзгийрүүлэх замаар орон нутаг өөрийн татвар, орлогоо нэмэгдүүлэх, зарлагаа хэмнэх идэвх санаачилгыг дэмжин, орон нутагт байгаа асар их далд нөөц боломжийг нээн эргэлтэд оруулах зэрэг болно.

Эдийн засгийг эрчимжүүлэх татварын бодлого нь дараахь алхмуудаас бүрдэнэ. Үүнд:

1.Жилд 250 сая төгрөг хүртэлх борлуулалтын орлоготой аж ахуйн нэгжүүдийг 2015 оны эхнээс 2017 он дуустал 3 жилийн хугацаанд орлогын болон нэмэгдсэн өртгийн албан татвараас чөлөөлөх, энэ хугацаанд эдгээр татварын хялбаржуулсан тогтолцоог хуульчлан бүрдүүлж, 2018 оноос эхлэн тухайн аж ахуйн нэгж нь татварын уламжлалт тогтолцоо, эсвэл хялбаржуулсан тогтолцооны аль нэгийг өөрсдөө сонгон шийдэх боломжийг бүрдүүлэх, цалингийн орлогын албан татвараас чөлөөлөгдөх доод босгыг нэмэгдүүлэх.

2.Орлогын албан татварын 3 тэрбум төгрөгийн босгыг 2015 оноос эхлэн 5 тэрбум төгрөг болгон өсгөх.

3.Үндэсний үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилгоор гаалийн татварыг 5-аас 30 хувийн хооронд ялгавартайгаар тогтоох зэрэг болно.

Бодлогыг хэрэгжүүлэхдээ үндэсний бүтээгдэхүүнээ илүүтэй хэрэглэхийг нийт иргэддээ, харин татварын хөнгөлөлтийн бодлогын үр дүнгийн тодорхой хэсгийг өөрсдийн ажилтнуудын цалин хөлсийг нэмэгдүүлэхэд ашиглахыг аж ахуйн нэгж, байгууллагуудад хүсэлт болгох нь зүйтэй. Дээрх арга хэмжээг авч хэрэгжүүлснээр эдийн засаг дахь эрэлт хэрэгцээ наад зах нь 2 орчим их наяд төгрөгөөр нэмэгдэж, аж ахуйн нэгжийн борлуулалт тэр хэмжээгээр өснө. Энэ бодлогын дагуу Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн тодорхой хувиар өснө. Импортын нэмэлт хэрэгцээ 500 сая орчим ам.доллараас хэтрэхгүй, тэр бүү хэл үндэсний үйлдвэрлэлийг дэмжих энэхүү бодлого нь импортыг орлох, экспортыг дэмжихэд чухал дэмжлэг болж, гадаад худалдааны тэнцэл болон улсын валютын нөөцөд эерэг нөлөө үзүүлэх болов уу.

2015 онд цалин, тэтгэвэр тэтгэмж, халамжийг 50 хувь нэмэгдүүлснээр улсын төсөвт цэвэр зөрүүгээрээ 800 орчим тэрбум төгрөг, жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийг 3 жилийн хугацаанд орлогын албан татвар болон нэмэгдсэн өртгийн албан татвараас чөлөөлснөөр 60 орчим тэрбум төгрөг, нийтдээ 860 орчим тэрбум төгрөгийн төсвийн дарамт бий болох юм. Харин орлогын албан татварын босгыг өсгөх, гаалийн татварыг ялгавартай тогтоон нэмэгдүүлэх арга хэмжээ нь төсвийн орлогын хувьд өөр хоорондоо тэнцвэржүүлсэн арга хэмжээ болох болов уу.

Хямралын үед баримтлах төсвийн бодлого нь төсвийн байгууллагын ажиллагсдын орон тоог цомхотгохыг зөв алхам гэж үздэггүй. Төсөв хумигдаж байгаатай холбогдуулан аж ахуй, бизнесийн байгууллагууд хаалгаа барьж, ажиллагсдаа цөөлж, бизнесээ царцааж байхтай зэрэгцүүлэн ажилгүйчүүдийн тоог нэмэхийг тийм ч ухаалаг алхам гэж үздэггүй. Тэгээд ч төсөв бол нэгэнтээ “нийтийн эв санааны нэгдлийн мөнгөн сан” учраас олны ашиг сонирхолд хөтлөгдөх ёстой болохоос цөөн хэдэн даргын дутуу дулимаг бодолд захирагдах ёсгүй. Ер нь хямралтай эсэхээс хамааралгүй нийгэмд ач холбогдол багатай зүйлд төсвийг зарцуулж буй эсэхийг байнга хатуу хянаж байх ёстой.

Монгол Улс иймэрхүү төсөв, татварын бодлого, чиг баримжаа, тогтолцоотойгоо явбал 2015 он, цаашдын сорилтоо ч даван туулж чадахгүй. 2017-2018 оны гадаад өр төлбөрийн хүндрэлээ ч давж гарахгүй, улс орны тогтвортой хөгжлийн суурь ч бий болохгүй нь нэгэнт ойлгомжтой болоод байна.

Юуны өмнө татвар, төсвийн орлогын хүрээнд эрс шинэтгэл хийх алхмыг цаг алдалгүй хийх шаардлага тулаад иржээ. Төсвийн бодлогын хамгийн чухал алхам бол татварын тогтолцоог илүү шударга болгон шинэчлэх явдал. Нобелийн шагналт, нэрт эдийн засагч Иосиф Штиглиц энэ талаар авах арга хэмжээг ийнхүү тодорхойлсон: Нэгдүгээрт мөнгө, орлого хаана илүү их байна тэнд илүү татвар ногдуулах, Хоёрдугаарт нийгэмд сөрөг үр дагавар авчирдаг бизнесийн үйл ажиллагаанд илүү өндөр татвар ногдуулах.

Банк, санхүүгийн салбарын чанаргүй зээл, хортой моргейж нь аанай л нэг төрлийн орчны бохирдол юм. Бохирдуулж, хор хохирол учруулж байгаа этгээдэд илүү татвар ногдуулж чадсан цагт л “rule of law” (хуулийг дээдлэх ёс) амьдралд бодитой хэрэгжинэ. Сүүлийн үед банк, санхүүгийн байгууллагуудад илүүтэй татвар ногдуулах санаачилга дэлхий дахинаа гарах боллоо.

Татварын шударга тогтолцоо нь төсвийн орлогыг үлэмж нэмэгдүүлэх тэр л боломж мөн. Хэрэв баян, ядуугийн хоорондын ангал өргөсч, нийгмийн тэгш бус байдал түгшүүрийн харанга дэлдэж байвал баячууд, өндөр орлоготой бүлэгт өндөр татвар оноох нь зүйтэй. Улсын бүтэн жилийн орлогын 20 хувийг олдог нийгмийн цөөнхийн давхаргад ногдуулах татварыг 10 пунктээр нэмэгдүүлэх бодлого баримталбал улсын төсвийн орлого ДНБ-ий 2 хувьтай тэнцэх хэмжээгээр шууд нэмэгдэх боломжтой болно.

Эдийн засгийг эрчимжүүлэх төсвийн бодлогоос хамааран төсөвт ирэх дарамтыг саармагжуулах, гадаад өр төлбөрөөс үүдэн 2017-2018 онд учирч болох эрсдлийг даван туулах, улмаар макро эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангахын тулд дараахь арга хэмжээг авах нь зүйтэй. Үүнд, 1.Ханшийн өөрчлөлтөөс ашиг орлого нь нэмэгдэж буй банкны байгууллагууд, уул уурхайн экспорт эрхэлж буй аж ахуйн нэгжүүдийн ААНОАТ-ыг 10 пунктээр нэмэгдүүлэх, гэхдээ энэ арга хэмжээг уул уурхайн аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд энэхүү бодлогыг зарласнаас хойш 2 жилийн дараа буюу 2017 оноос эхлэн мөрдүүлэх. 2.Архи, согтууруулах ундаа, тамхины үйлдвэрлэл эрхэлдэг аж ахуйн нэгжүүдийн ААНОАТ-ыг 10 пунктээр нэмэгдүүлэх, арилжааны банкуудын зээлийн эрсдлийн санг өртөгт оруулан тооцож буй одоогийн журмыг өөрчлөн татварын дараахь ашгаас энэхүү санг байгуулдаг өөрчлөлтийг 2015 оноос хэрэгжүүлэх. 3.Монгол банкны эмиссийн орлого болон Монгол банкинд байрших Улсын валютын албан ёсны нөөцийн төгрөгтэй харьцах ханшийн зөрүүгийн орлогын тус тус 70 хувийг Улсын төсөвт орлого болгон оруулдаг журмыг 2015 оноос эхлэн хэрэгжүүлэх, урьд жилүүдэд энэ хоёр үйл ажиллагаанаас олсон орлогыг мөн энэ арга хэмжээнд хамруулах зэрэг болно.

Эдгээр арга хэмжээний үр дүнд Улсын төсөвт 2015 онд наад зах нь 2,8 их наяд төгрөгийн орлого оны эхнээс даруй нэмэгдэж орох боломжтой ба цалин, тэтгэвэр тэтгэмж, халамжийг 50 хувь нэмэгдүүлэх, татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт олгоход төсөв дээр буух 860 тэрбум төгрөгийн дарамтыг хасан тооцож үзвэл санал болгож буй багц арга хэмжээнүүдийн үр дүнд Улсын төсвийн олох цэвэр орлого 1,9 их наяд төгрөг болох юм.

Төрийн сангаас арилжааны банкуудад борлуулсан Засгийн газрын бондын үлдэгдэл 1,6 их наяд төгрөг болоод байгаа. Эдгээр бондын жилийн хүү 15-17 хувь, 2015 оны төсөвт 300 орчим тэрбум төгрөг эдгээрийн хүүний төлбөрт туссан байх ёстой. Иймээс дээрх төсвийн цэвэр орлогоор нэмэгдэж буй эх үүсвэрийг энэхүү 1,6 их наяд төгрөгийн бондын төлбөрт шууд зарцуулж, үүнээс сулрах бондын хүүний төлбөр 300 орчим тэрбум төгрөгийг дээр дурдсан эмнэлэг, цэцэрлэг ясли, эрчим хүчний шугам, авто замын хөрөнгө оруулалтад ашиглах боломж нээгдэнэ. Дээрх нэн чухал арга хэмжээг авч хэрэгжүүлсний дүнд Улсын төсвийн нийт тэнцэл 2015 онд 300 гаруй тэрбум төгрөгөөр сайжирна.

Монгол Банкинд эмиссийн орлого болон ханшийн зөрүүгийн орлого нь өөртөө хаагддаг тусгай дансуудад бүртгэгдэн Монгол Банкны өөрийн орлогод тусдаггүй гэж ойлгогддог. Монгол Банк дахь эмиссийн орлого буюу гүйлгээнд гаргасан бэлэн мөнгөний үлдэгдэл багцаагаар 3 орчим их наяд төгрөг болж байгаа болов уу. Дэлхийн олон улс оронд энэхүү эмиссийн орлого нь төсвийн орлогын нэгэн голлох эх үүсвэр болдог. Тухайлбал, АНУ-д долларын дэвсгэртийг Сангийн сайд, Төрийн сангийн эрхлэгч нар нь гарын үсэг зуран баталгаажуулж Сангийн яам нь хэвлэн, хадгалдаг. Харин АНУ-ын Төв банк нь гүйлгээнд бэлэн мөнгө гаргахдаа Сангийн яамнаас номинал үнээр нь худалдан авч, орлого нь Улсын төсвийн орлого болдог.

ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин оны өмнө хууль баталж ОХУ-ын Төв банкны эмиссийн орлогын 75 хувийг төсөвт жил бүр дайчлах болсон. Өмнө нь 50 хувийг төсөвт авдаг байсан. Европын Холбооны Төв банк эмиссийн орлогоо хүн амын тоо ба ДНБ-ий үзүүлэлтээс хамаарсан томъёогоор гишүүн орнууддаа жил бүр хуваарилдаг. Төв Банкны ханшийн зөрүүний орлогыг бараг бүх орнууд төсөвтөө хураан авч тэгшитгэдэг байна.

2012 оны дундуур ам.доллартай харьцах ханш 1300 төгрөг байсан бол одоо 1838 төгрөг болж 500 орчим төгрөгөөр нэмэгджээ. Энэ хооронд Монгол Банкинд байрших улсын валютын нөөц 1500 сая доллараас доошгүй хэмжээгээр хадгалагдаж ирсэн гэж үзвэл өнөөдрийн байдлаар ханшийн зөрүүний орлого наад зах нь 750 тэрбум төгрөг болох юм.

Мөнгөний хэт тэлсэн бодлого нь эдийн засгийг дэмжиж, уналтаас аварч байгаа гэсэн Монгол Банкны тайлбарыг зөв гэж үзвээс дээрх хоёр орлогыг Монгол Банкнаас нийтийн эрх ашгийн үүднээс төсөвт татан авах нь Монгол Банкны бодлогод нийцэж байгаа алхам болно. Олигархиудыг биш харин иргэд, мөн жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийг дэмжиж байгаагаараа энэ бодлого илүү оновчтой болох болов уу. Цаашид жил бүр Монгол Банкнаас ийм хэмжээгээр улсын төсөвт орлого дайчилдаг тогтолцоо бүрдүүлэх нь зүйтэй. Хяналтыг сайжруулах үүднээс төгрөгийн дэвсгэртийг АНУ-ын жишгээр Сангийн яам хариуцаж, харин гүйлгээнд гаргах тохиодолд Монгол Банк Сангийн яамнаас нүүр үнээр худалдан авч төсвийн орлого болгодог зарчимд шилжих нь илүү зөв алхам болж болох юм.

Эдийн засгийг эрчимжүүлэх, эрсдлээс зайлсхийх төсвийн бодлогыг макро эдийн засгийн тэнцвэртэй, тогтвортой бодлогоор дэмжих үүднээс ойрын хэдэн жилийн хугацаанд Монгол Банк үнэ тогтворжуулах, томоохон зээл олгох чиглэлээр ямар нэгэн арга хэмжээ нэмж авахгүй байх нь зохистой. Шилэн дансны хуулийг хэрэгжүүлэх талаар хэлсэн үгэндээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж “Мянган төгрөг хэмнэх гэж их ухаан зарах мөртлөө хэдэн тэрбумаар нь дэмий юманд үрэхдээ огтхон ч санаа зовдоггүй” гэж дарга нарыг саяхан шүүмжилсэн.

Энэхүү хөндлөнгийн саналыг тавихдаа бусдын нэгэнт ярьж хөөрч, санал гаргаж буйг давтахгүй байхыг хичээв. Төсөвтэй шууд холбоогүй, эдийн засгийн бусад асуудлууд, мега төслүүдийн асуудлыг хөндөхийг бодсонгүй. Гэхдээ “Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар”-ын зардлын эх үүсвэр нь нийт шимтгэлийн орлогын 2 хувь байдаг, улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын 2 хувиар зураг төсөл болон барилга захиалагчдын зардал тооцогддог г.м. 90-ээд оны сүүлээр тогтоосон хувь хэмжээнүүд өнөөг хүртэл хэрэглэгдсээр байгаа нь зарчмын хувьд буруу бөгөөд эдгээр байгууллагын зардлыг төсвийн зарчмаар хянан тогтоож, зарлагаас давсан орлогыг улсын төсвийн орлого болгон дайчлан төвлөрүүлж байх талаар хэн ч ам нээхгүй байгаа тул үүнийг анхааруулах нь зайлшгүй хэрэгтэй санагдлаа.

Хэд гурван орон тоогоор хөөцөлдөж цаг үрж суухаар эрүүл мэнд, боловсролын төсвийн харилцаанд зоригтой шинэтгэл хийн, одоогийн зардал санхүүжүүлсэн тогтолцоог халж, үйлчилгээний чанар, хүртээмжийг дэмжих хөтөлбөрт суурилсан, үр дүнд чиглэсэн төсвийн шинэ харилцааг бүрдүүлэхэд цаашдаа анхаарах нь зүйтэй байна. Дээрх арга хэмжээг дагалдуулан “Өрийн удирдлагын тухай хууль”, “Ирээдүйн өв сан (баялгийн сан)-ийн тухай хууль”-уудыг ч мөн ойрын хугацаанд баталж, макро эдийн засгийн хариуцлагатай, ил тод удирдлагын тогтолцоо, загварыг бий болгон, тогтвортой хөгжлийн суурийг тавих зайлшгүй шаардлагатай байна. Энэхүү хөндлөнгийн саналыг илүүтэй сонирхсон хүмүүс Нобелийн шагналт, эдийн засагч Пол Кругманы нийтлэлийн тухай “Улс орон компанитай адилгүй”, Нобелийн шагналт, эдийн засагч Иосиф Штиглицийн “Штиглиц: Тэгш бус байдлын хор уршиг” гэсэн нийтлэлүүдийг www.news.mn сайтын архиваас олж уншиж болох юм. Бүгдээрээ хэлэлцвэл бүруугүй.

Л.ДАШДОРЖ