Month: December 2014

“ӨДРИЙН СОНИН”-Ы ТУСГАЙ СУРВАЛЖЛАГЧ С.АЛТАНЦЭЦЭГ ТОКИОД АЖИЛЛАЖ БАЙНА–

Үндэсний өдөр тутмын “Өдрийн сонин” Монгол Улсад болоод дэлхий дахинд болж буй үйл явдлыг газар дээрээс нь сурвалжилж уншигч олондоо хүргэдэг. Бид дэлхийн хамгийн халуун цэг болох Иракт буун дуу тачигнаж байхуйд сэтгүүлч Дашбалбарын Мөнгөндалайг газар дээр нь ажиллуулж бүх мэдээллийг “Өдрийн сонин”-оор дамжуулан Монголын ард түмэнд хүргэсэн юм.

Өнгөрөгч хавар Малайзад амиа алдсан бүсгүйн та­лаар “Өдрийн сонин”-ы сур­валж­лагч, Монголын нэртэй сэтгүүлчдийн нэг Г.Дэлгэрцэцэгийн цуврал материал хэвлэгдэж байв. Мөн Улаан-Үд, Тува, Хөх хотын цуврал тэмдэглэлүүд “Өдрийн сонин”-д хэвлэгдэн хүн төрөлхтний болоод Монгол туургатны оюуны толь нь “Өдрийн сонин” гэдгийг дэлхий даяар тунхагласан билээ. Дэлхийн бүх улс, аль ч цэгт “Өдрийн сонин” редакцийн томилолт өгч өөрийн зардлаар сэтгүүлчдийг бүх л халуун цэгт томилон ажиллуулдаг юм. Энэ удаа “Өдрийн сонин”-ы Урлаг, спорт чөлөөт цагийн мэдээллийн албаны сэтгүүлч С.Алтанцэцэг Япон улсын нийслэл Токио хотноо ажиллаж, Монголын нэртэй сумочид болоод Сумо бөхийн холбооны удирдлагаас ярилц­лага авч буй юм. “Өдрийн сонин” сэтгүүлчдээ өөрийн зардлаар редакцийн томилолт өгч ажиллуулдаг билээ.

АНУ-ын зүүн болоод баруун эрэгт манай сонины тусгай сурвалжлагчид ажилладаг. Дэлхийн ихэнх хотуудад “Өдрийн сонин”-ы тусгай сурвалжлагч нар ажиллаж тухайн тив, улс оронд болсон мэдээллийг ард түмэнд түргэн шуурхай хүргэдэг юм. Ингээд Токио хотод ажиллаж буй сэтгүүлч С.Алтанцэцэгийн мэргэжлийн сумогийн 69 дэх их аварга, Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, дархан аварга Жигжидийн Мөнхбатын хүү Даваажаргалтай хийсэн ярилцлагыг цувралаар хүргэж байна.

Ирэх жилийн башёг хэрхэн төсөөлж байгаа вэ?

-Би 15 настай байхдаа Японд ирж сумогийн ертөнцөд хөл тавьсан. Жаахан хүүхэд байхаас минь өдий зэрэгтэй болгосон газар шүү дээ. Тэгэхээр сумогийн ертөнцөд би их өртэй хүн байгаа юм. Тэр өрийг сайн барилдаж төлнө. Ирэх жил миний хувьд жинхэнэ утгаараа ач хариулах барилдаануудыг үзүүлэх ёстой гэж бодож байгаа. Сумод хөл тавихад тосож авсан, бэлтгэл дээр зааж сургаж байсан ах бөх, багш нарынхаа ачийг барилдаанаараа хариулах ёстой гэсэн бичигдээгүй хууль бий. Одоо би дээд амжилттай зэрэгцэж ирсэн болохоор тэр ачийг бүрэн дүүрэн хариулж чадаагүй байгаа гэсэн үг. Нэг ёсондоо төгс болж чадаагүй байна. 32 түрүүг 33, 34 болгож байж ачийг хариулсанд тооцогдох байх. Ингэхийн тулд ирэх жилийн барилдаанд улам илүү хичээх болно. Саяхан би тойргийн барилдаанаар Осака явчихаад ирлээ. Тэгсэн тэндхийн хүмүүс “Ирэх нэгдүгээр сарын Токиогийн башёг өнжөөд гуравдугаар сард болох Осакагийн тэмцээний үеэр шинэ рекорд тогтоогоорой” гэж хэлж байна лээ. Гэхдээ мэдээж хэрэг тоглоомоор хэлсэн үг л дээ.

-Одоо таны өмнө эвдэгдээгүй ямар дээд амжилтууд байгаа вэ?

-Бүх л дээд амжилтуудыг шинэчилж байна даа. Хоёрхон рекорд үлдээд байгаа. Дараалан 69 давж чадаагүй байгаа. Миний хувьд 63 дараалан давчихсан. Тэгэхээр дараалан 69-өөс дээш давахыг зорьж байна. Мөн озеки Кайо хамгийн олон даваатай бөхийг тэргүүлдэг. 1047 даваатай. Миний даваа найман зуу дөнгөж гарч байгаа. Тэгэхээр энэ хоёр амжилтыг шинэчлэхийн төлөө зүтгэнэ дээ.

-Таныг дэвжээгээ өвлөж авах санамж бичигт гарын үсэг зурсан гэж сонссон юм байна?

-Тийм зүйл ёстой байхгүй. Хаанаас ийм яриа гараад байдгийг мэдэхгүй юм. Гэхдээ Монголд үе үе тиймэрхүү яриа гарч байдаг. Японы зүүд, мөрөөдөл гэх үгийн ханз их гоё зурлагатай. Би гарын үсэг зурахдаа их ашигладаг. Бас хааяа их, дээд болон бага сургууль дээр очиж лекц уншихдаа мөрөөдлийн тухай ярих дуртай. Яагаад вэ гэхээр би Японд анх ирэхдээ сумогийн аварга болно гэж мөрөөддөг байсан. Тэр мөрөөдлөө биелүүлчихсэн. Манайхны сайхан үг бий шүү дээ. Санаж явбал бүтнэ гэж. Мөрөөд гэсэн үг байх л даа. Тиймээс би маш олон зүйл мөрөөддөг. Надад биелсэн мөрөөдөл бий, биелээгүй нь ч байгаа. Энэ тухай би их ярьдаг юм. Тэр олон мөрөөдлийн минь нэг Японы Гинза дүүрэгт өөрийн гэсэн дэвжээтэй болох. Гинза бол орчин үеийн, хамгийн гоё дүүрэг. Өртөг өндөртэй, гадаадын зочид ихтэй. Тэнд нэг давхар нь тэр чигтээ шилэн цонхтой, бөхчүүдийн бэлтгэл сургуулилтыг гаднаас нь хэн ч харж болохоор тийм дэвжээ байгуулах юмсан гэж боддог. Олон жилийн түүх, уламжлалтай Японы үндэсний спортыг хүссэн хүн бүрт нээлттэй байлгах үүднээс ингэж мөрөөддөг. Тэр тухай Японы сонин дээр хэвлэгдсэн юм.

Хакухо М.Даваажаргал Тайхо аваргын хөшөөнд очиж хүндэтгэл үзүүллээ.

Энэ үеэр Японы хэвлэл мэдээллийнхэн цугласан байсан юм. 2014.12.16-ны өдөр 14.10цаг

Түүнийг л манайхан буруугаар ойлгочихсон бололтой. Угаасаа би сумогоор барилдахаас өөр зүйл хийж чадахгүй шүү дээ. Сумогоор миний урд гарах хүн байхгүй байх. Ийм зүйлээс намайг холдуулж, салгаж ойлгож болмооргүй санагддаг. Бас нэг мөрөөдөл байна. Тэр нь аав, хүү хоёр хоёулаа олимпийн дэвжээн дээр гарна гэж. 2020 онд зуны олимпийн наадам Токиод зохиогдоно. Миний аав 1964 оны олимпод эх орныхоо нэрийг дуудуулж байсан. Тэгэхээр хүү нь Токиогийн олимпийн нээлтэн дээр аваргын ёслол хийдэг ч юмуу ямар нэгэн байдлаар гарах юмсан гэж мөрөөддөг. Таван жилийн дараа гэж бодохоор жаахан хэцүү санагдаж байгаа. Гэхдээ яахав дээ мөрөөдөл юм чинь.

-Мөрөөдлөө биелүүлэхийн тухайд ямар нэгэн алхам хийж байна уу. Олимпийн наадмыг зохион байгуулах комиссынхонтой уулзах ч гэдэг юм уу?

-Зохион байгуулах албаны даргатай уулзсан. Шинзо Абэгийн өмнөх Ерөнхий сайд Мори гэж хүн бий. Тэр хүнтэй уулзсан. Шуудхан хэлээгүй л дээ. Гэхдээ энэ тухай эндхийн хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр хэд хэдэн удаа гарсан. Ер нь олимпийн наадмын нээлтийн үеэр эх орныхоо өв уламжлалыг сурталчилдаг. Тэрэнд нь сумо орох болов уу гэсэн горьдлого бий.

-Таныг иргэншлээ солих болов уу, сумогийн холбооноос дарамтлаад эхлэх болов уу гэж харж байгаа. Тийм яриа ч гарчихсан байна лээ?

-Японд 20 түрүүлсэн бөх өөрийнхөө нэрээр дэвжээгээ өвлөж авах эрхтэй байдаг. Таканохана аварга гэхэд өөрийнхөө дэвжээг Таканохана гэж нэрлээд өвөлж авсан байх жишээтэй. Тайхо аварга дэвжээнийхээ нэрийг Китаноми дэвжээг өвөлж авсан. Тийм болохоор үүрэг даалгавраа биелүүлчихээр, дэвжээ өвлөж авах нөхцөл бүрдэхээр сэтгүүлчид янз бүрийн зүйл асууна. Сумогийн холбооноос энэ тухай асуухаар Китаноми ерөнхийлөгч “Дэвжээ өвлөх гэж байгаа хүн Японы иргэншилтэй байх ёстой” гэж хэлдэг. Ерөнхийд нь сануулаад л өнгөрч байгаа юм. Түүнээс биш иргэншлээ ав, тэгэхгүй бол зодог тайлуулна гэж дарамтлаад, шахалт үзүүлээд байх юм байдаггүй. Би нэг ярилцлага өгөхдөө хэлсэн байгаа. Соль гэхээр сольчихдог зүйл иргэншил биш гэж. Үнэхээр тийм шүү дээ. Хувь хүний л асуудал.

-Тэгвэл та ямар бодолтой байгаа вэ?

-Би шуудхан хариулж чадахгүй байна. Их хэцүү асуудал л даа. Үнэхээр л соль гэхээр сольчихдог зүйл биш. Гэхдээ би өөрийгөө азтайд тооцдог. Эх сайхан монгол орондоо төрж өсөөд энд ирээд амжилт гаргаж байгаа минь ховорхон хувь заяа. Би Монгол хүн. Сумогийн ачаар өдий зэрэгтэй явж байгаа болохоор хоёр улсынхаа гүүр болохыг хичээдэг. Тэр дундаа сумотой салшгүй холбоотой ажиллана. Миний нэрэмжит Хакухо цомын тэмцээн манай хоёр улсад зохиогддог. Энэ тэмцээн соёлын гүүр болж байгаа бас нэг хэлбэр. Би багаасаа биеэ даан нүд тайлсан. Хүүхэд байхаасаа гадаад ертөнцтэй танилцаж, олон зүйл мэдэрсэн хүн том болохоороо эх орноо ямар нэгэн хэмжээгээр авч явах болно доо гэж боддог. Хакухо цомын тэмцээнд оролцож байсан хүүхдүүдээс Жюрё зиндаанд барилдаж байгаа хүүхэд бий. Тэмцээн үр дүнгээ өгч байгаагийн баталгаа. Тиймээс одоогоор Японы иргэн болно, болохгүй гэж ярина гэдэг хэтэрхий эрт байна.

-Аав тань ямархуу бодолтой байдаг бол. Танд юм хэлдэг үү?

-Яг иргэншлийн тухай ярих цаг ирвэл тухайн үед нь юм хэлэх байлгүй. Одоохондоо тийм яриа гараагүй л байна. Харин интернэтэд бичсэн байгааг, зурагтаар гарч байгааг харахаар сэтгэл эмзэглэж л байлаа. Намайг юу юугүй Японы иргэн болчихсон мэт бичих юм. Яагаад ийм яриа гараад байдаг юм бол доо гэж их гайхдаг. Өөрийнхөө паспортыг гаргаж ирж харуулдаг юм билүү. Тэгвэл сэтгэл санаа нь амрах болов уу. Тийм мэдээний доор бичиж байгаа хүмүүсийн сэтгэгдлийг уншихаар бас эвгүй шүү. Иргэн хэвээрээ байгаа хүнийг цаашаа түлхээд ч байгаа юм шиг. Үнэндээ надад тийм сэтгэгдэл төрсөн шүү. Гэхдээ би яахав ээ. Нутагтаа байгаа тэр хоёр хөгшинд л хэцүү байгаа.

-Мөөеө аварга хэр баргийн яриаг тоохгүй байлгүй?

-Аав тоодоггүй байх л даа. Уг нь тэр сэтгэгдэл бичиж байгаа хүн компьютер ажиллуулж чадаж байна гэхээр тодорхой хэмжээний мэдлэгтэй байж таарна даа. Тийм хүмүүсээс юманд жаахан ул суурьтай хандаад, бодлоготой байгаасай гэж хүсмээр байна.

-Уг нь та Японы иргэншилтэй болчихвол ирээдүйд барилдах монгол бөхчүүдэд ашигтай. Иргэншлээ солилоо гээд монгол хүн байхаа больчихгүй шүү дээ?

-Үгүй яахав, нэг талаараа үнэн л дээ. Н.Цэвэгням ахыг харахад иргэншлээ авчихсан, дэвжээгээ өвөлж аваад багшлаад явж байна. Уг нь монгол хүн сумогийн холбоонд байна гэдэг ирээдүйд гарч ирэх залууст л хэрэгтэй. Японы сумогийн их ертөнцөд монголчуудын үе бид нараар дуусах биш улам сайн хөгжих ёстой. Тэгвэл Монголын ард түмэнд л хэрэгтэй дээ. Япончуудад, сумогийн холбоонд сонин биш.

-Мэргэжлийн сумогийн холбоонд хэдэн монгол бөх харьяалагдаж байна вэ?

-Одоо гуч нэлээн дөхөж байгаа байх. Дээд зиндаанд гэхэд арав нэлээн гарсан бөх байна уу даа.

-Монгол бөхчүүд цугларч хамтарсан бэлтгэл хийдэг үү. Та тэдэнд тусгайлан зааж зөвлөх үү?

-Хамтарсан бэлтгэл тэр бүр хийгээд байж чадахгүй. Гэхдээ мэдээж хэрэг хэлэх зүйлээ хэлнэ. Сумогийн холбоонд 50 гаруй дэвжээ байдаг. Дэвжээн дотроо таваас зургаан галтай. Нэг дэвжээний бөхчүүдээс том цолонд хүрсэн нь тусдаа гараад явчихдаг. Ингэж тарахдаа өөрийн гэсэн дэвжээгээ үүсгэнэ. Тэрийг нь ахан дүүсийн дэвжээ гэдэг юм. Ахан дүүсийн дэвжээнийхэн үе үе цугларч бэлтгэл хийнэ. Манай дэвжээнд л гэхэд Харумафүжи их аварга, Торинофүжи, Японд сүүлийн үед од болоод байгаа Эндо, Н.Цэвэгням ах, Эба нарын бөхчүүд байна. Манай эндхийн монгол бөхчүүд чинь дундаа нэг сантай. Тэндээ хөөрхөн хэдэн төгрөг цуглуулаад тодорхой хэмжээний нийгэмд хандсан үйл ажиллагаа зохион байгуулдаг.

-Гарын шавь бий юу?

-Би гарын шавьтай. Гурван монгол залуу бий. Төв аймгаас сонгож авчирсан гурван бөх Тотори аймагт байдаг. Тотори муж манай Төв аймагтай найрсаг харилцаатай. Тиймээс тэндээс хүүхэд сонгож авчиръя гэж шийдсэн. Аав очоод гурван залуу наашаа явуулсан байдаг. Тэр гурваас хоёр нь цолонд хүрсэн. Нөгөө нь Тоторид дасгалжуулагчаар ажиллаж байна. Бас Хакухо цомын тэмцээнд оролцоод сумогийн ертөнцөд хөл тавьсан хүүхдүүдтэйгээ холбоотой байдаг. Надад бас нэг бодол байдаг юм. Монголчууд Хойд солонгостой дажгүй харилцаатай шүү дээ. Харин япончууд тийм биш. Тэгэхээр Японы сумогийн монгол аварга хойд Солонгост очвол сонин байх. Соёлын үүднээс тэнд очиж Хакухо цомын тэмцээнийг зохион байгуулбал энх тайвны чиглэлтэй болж магадгүй юм. Арван жилийн дараа хойд Солонгосын бөх аварга болчихсон зогсож байхыг хэн мэдэх билээ. Намайг анх 62 кг жинтэй ирж байхад “Энэ бөх болохгүй. Үс самнадаг хүн болгоё” гэж ярьдаг байсан.

-Их аварга хүн сайн барилдахын зэрэгцээ нийгэм рүү чиглэсэн, хүмүүнлэгийн ажилд хэрхэн оролцох вэ гэж байнга бодож явдаг уу?

-Тэгнэ. Би нэг зүйлийг их сайн мэдэрсэн. 2011 оны гуравдугаар сарын 11-нд 26 насныхаа төрсөн өдрийг тэмдэглэж байлаа. Өндөр байшингийн 44 давхарт. Тэр үед айхтар газар хөдлөлт болсон. “За ингээд өөрийнхөө төрсөн өдрөөр явлаа даа. Ингээд л дуусдаг юм байна” гэж бодогдсон. Босоод зурагт асаатал Фүкүшимад бүр айхтар зүйл болж байна. Юун Токио вэ гэж бодогдсон. Тэр үед л би их аваргын хувьд ямар нэгэн юм хийхгүй бол болохгүй юм байна гэсэн бодол төрж зүрх хэнээс ч илүү цохилж байлаа. Ингээд зургадугаар сард нь сумогийн холбоотой хамтраад гамшиг болсон газар очлоо. Ивада мужийн Ямада хотод очоод далай руу харж аваргын ёслогоогоо хийсэн. Аваргын ёслогоо юуг бэлгэддэг вэ гэхээр хөлөө өргөөд тавихад газарт байгаа муу муухай бүхнийг дарж байна гэсэн утгатай. Бидний очсон газарт өдөр бүр газар хөдлөн чичирхийлдэг байсан байгаа юм. Гэтэл аваргын ёслогоо хийснээс хойш нэг ч удаа газар хөдлөөгүй гэсэн. Тэгэхээр олон жилийн түүхтэй сумо бөх нутгийнхаа савдаг, газар лустай ямар нэгэн байдлаар мяндсан холбоотой байдаг юм байна гэсэн бодол төрүүлж байлаа.

“Марко Поло” олон ангит кинонд Аригбөхийн дүрд тоглосноороо Холливудад хөл тавьж буй анхны монгол жүжигчин гэгдэж буй Балжиннямын Амарсайхантай ярилцлаа.

-Юуны өмнө Холливудад Монголын жүжигчдийн анхны шанг татаад ирсэн танд баяр хүргэе. “Марко Поло” киноны нээлтийн гэрэл зургуудыг чинь интернэтээр харж, энд байгаа монголчууд бид баахан хөөрөв. Ер нь тэнд яг ямар арга хэмжээ болов?

-“Марко Поло” олон ангит киноны маань нээлт энэ сарын 2-ны өдөр Нью-Йорк хотноо болсон. Киноны нээлтэд кинонд оролцсон жүжигчид газар газраас цуглаж, нээлтээ хийж, бас орой нь томоохон хүлээн авалт боллоо. Нээлтийн үйл ажиллагаа нь өөрийн онцлогтой, зураг авахуулах ажиллагаанд ихээхэн ач холбогдол өгдөг нь анзаарагдсан. Загвар өмсөгч шиг л юм болсон. Зурагчид нь одоо инээ, ийшээ харна уу гээд л тун сүртэй юм билээ. Бие хаа, өмссөн хувцсаа гайхуулах нь үйл ажиллагааны нэг хэсэг нь юм байна. Холливудын киноны нээлт, Оскарын шагнал гардуулах үед жүжигчид зураг авахуулахдаа ач холбогдол өгч, өмссөн хувцсаа тайлбарлаж ярьдаг даа. Угаасаа энэ нь тийм том соёл болж хэвшсэн юм байна лээ.

-Манайхан улаан хивсний ёслолыг хийдэг болоод удаж байгаа. Хэр ялгаатай юм?

-Манайд улаан хивсэн дээрээ алхаад л ороод явчихдаг. Тэнд бол байрлал бүр дээрээс өөр, өөр зогсолттой зураг авахуулах тухайд нарийн зааварчилгаа өгөх юм. Ганцаараа зогс, одоо хоёулаа гэхчлэн алхам бүрт зааварчилж, нээлтийн үеэр зөвхөн зохиолч, найруулагч нь тайзан дээрээ гараад жүжигчдээ суудал тус бүр дээрээс нь танилцуулаад явчихдаг юм билээ. Манайхан тайзан дээр бөөнөөрөө гараад зогсдог доо. Дараа, дараадаа анхаармаар зүйлс ажиглагдаж л байлаа.

“Нетфликс”-ийн гүйцэтгэх захирал гэхэд жүжигчин бүрийг хүлээн авч, зургаа хамт авахуулж байсан. Миний хувьд киноныхоо нээлтэд оролцчихоод, Лос Анжелест очиж өөрийнхөө агентлагийнхантай уулзаж, хийсэн ажлынхаа тайланг албан ёсоор танилцуулаад ирсэн.

-Агентлагийнхаа талаар танилцуулахгүй юу. Хэр том газар вэ. Өөрөө яаж холбогдсон юм бэ?

-Манай агентлаг бол “UNEW” гэдэг агентлаг. Үүнийг задлаад уншихаар”United nations east west” гэдэг. Ер нь баруунаас Ази руу, Азиас баруун руу, Холливуд руу жүжигчид гаргадаг нэлээд нэртэй агентлаг. Солонгос, Хятадын маш олон жүжигчинг Холливудад гаргасан. Манайхны Ин Ха нэрээр нь анддаггүй БНСУ-ын жүжигчин Ли Бюн-хюныг гэхэд Холливудад гаргасан газар л даа. Миний хувьд энэ агентлагтайгаа холбогдох гэж маш их хөдөлмөр, цаг хугацаагаа зарцуулж байж холбогдож байсан. Дэлхийн бүх л жүжигчид тэдэн руу ханддаг том байгууллага. Би ч таалагдах гэж хэрэндээ л юм болж байлаа. Тэгээд энэ агентлагтай гэрээгээ хийж ажиллаж байтал тэд ийм кино байна гэж санал болгосон юм.

Харин Аригбөхийн дүрийг авахын тулд агентлаг маань чамгүй хичээж, би дөрвөн сарын турш Малайз руу ирж очиж, хэдэн хэдэн удаа пробонд орж байж шийдэгдсэн юм. Нэг талаас зүгээр киноны дүр авах гэж байгаа мэт боловч үүний цаана хэр том өрсөлдөөн, тэмцэлдээн байсан гээч. Би олимпийн эрх авах гэж байгаа тамирчин шиг, тэд маань сойсон хүлгээ хүлээж байгаа уяачид шиг л байсан. Тухайн үедээ Аригбөхийн дүрийг авсан мэдээг дуулчихаад манай агентлагийнхан тэнд, би энд бөөн баяр хөөр болж байж билээ. Сая энэ дүрээ амжилттай сайн бүтээсэнд талархаж тэд маань намайг хүлээн авч, би бас хийсэн ажлаа албан ёсоор тайлагнаад ирсэн нь тэр.

-Нээлтийн үеэр монгол дээл хувцсаа өмссөн тань үнэхээр сайхан харагдаж байсан. Хувцаслалтаа хэнтэй зөвлөсөн, ямар учир бэлгэдлийг бодож тэр хувцаснуудыг өмсөв?

-Энэ кинонд гуч гаруй орны жүжигчид оролцсон, тэр дундаа монголчууд бидний тухай кино болохоор үндэсний дээл хувцсаа өмсөх нь зөв гэж шийдсэн. Ингэх нь тун утга учиртай болох талаар Монголын талаас намайг төлөөлдөг “Амин шийдэл PR” агентлаг зөвлөсөн.Цаад талын агентлаг маань ч дэмжсэн. Хэдийгээр би киноны нээлтэд монгол дээл хувцсаа өмсөөд зураг авахуулсан мэт боловч цаана нь маш олон хүний сэтгэл, санаачилга, оролцоо байсан гэдгийг зориуд хэлмээр байна. Тэнд очоод монгол үндэсний дээл хувцсаа, монгол брэндээ сурталчлах үүднээс “Говь”-ийнхоо ноолууран дээлээр гоёсон. Дээлийг “Говь кашмир”, малгайг “Бүрх” компани, гутлыг “Best shoes”, гоёл чимэглэлийг “Монгол костюмс” гээдүндэсний шилдэг компаниудаар хийлгэсэн. Бас оройн хүлээн авалтад өмсөх хувцсыг Б.Баярмаа бэлтгэж өгсөн. Дэлхийд өөрийн нэрээр нэрлэгдсэн “Баярмаа” гэсэн брэндийг гаргах гээд зүтгэж яваа тун чадалтай дизайнер эмэгтэй байгаа юм. Бидний дээлийг бүтээсэн “Говь”-ийн дизайнер Э.Батцэцэг маань энд болсон “Гоёл”-оор шилдэг дизайнер болсныг дуулаад бид хэрдээ бэлгэшээж байлаа. Бас монгол эрийн чимэг болсон хэт хутгыг дархан найз маань урлаж өгсөн. Тэнд очиход ч АНУ-д байгаа монголчууд маань сэтгэл гарган хүлээж авсан. Нисэх онгоцны буудал дээр Харвардад суралцаж байгаа НАМЗХ-ны ерөнхийлөгч Л.Оюун-Эрдэнэ, бас тэнд ажиллаж амьдардаг дизайнер Номин нар угтаж авсан. Хоёр ихэр загвар өмсөгч гэдгээр нь монголчууд сайн мэддэг хөгжмийн зохиолч Ч.Сангидоржийн охин С.Ижилцэцэг эгч маань бидний стилистээр ажиллаж өгсөн. Өөрөө энэ мэргэжлээрээ тэнд ажилладаг юм билээ. НҮБ-д сууж байгаа Элчин сайд О.Оч гэргий Ж.Цолмонгийн хамт байнгын төлөөлөгчийн газартаа хүлээн авсан. Бас киноны маань нээлтэд тэд оролцсон. Мөн Нью-Йоркийн дэлхийн бүх үндэстний үүх түүхийг багтаасан “Метро­политан” музейд ажилладаг С.Ариунаа эгч маань маш сайхнаар хүлээн авсан. Бас Монгол телевизийн нэвтрүүлэгч Б.Уранчимэг тэнд телевиз байгуулаад ажиллаж байгаа. Урнаа эгч маань ирж, нээлтийн үеэр ярилцлага авсан. Ер нь энэ бол дан ганц Амараа гэдэг жүжигчний асуудал биш элэгтэй, сэтгэлтэй бүх монголчуудын анхаарал тавьж, ач холбогдол өгсөн явдал байсан. Зам тээврийн сайд асан А.Гансүх, “ДиДи Ш” телевизийн захирал Ганболд нарын хүмүүс гэхэд сэтгэлийн дэм болж тусалсан. Тэд монгол хүн тэнд бусдаас дутуу харагдаж болохгүй, эн тэнцүү, илүү гэдгийг батлаарай гэж хүсч байсан нь сайхан санагдаж байсан.

-Олон орны жүжигчид оролцсон гэсэн. Танаас өөр үндэсний хувцсаа өмссөн хүн байв уу. Монгол дээл хувцас бол танай киноныхонд харин ойрхон, дотно байсан байх шүү?

-Тонгогийн жүжигчин үндэсний хувцсаа өмсөнө гэж байсан ч өмсөөгүй харагдсан. Ганцаараа би л үндэсний хувцсаа өмссөн байсан даа. Тэдний маань хувьд киноны турш өмсч хэрэглэж байсан монгол дээлний орчин цагийн хувилбарыг харах сонин л байсан байх. Хэрэв би адал явдалт, боевик кинонд тоглосон бол магадгүй костюм пиджак өмсч болох. Харин түүхэн, тэр тусмаа монголчуудын түүхийг өгүүлсэн кинонд үндэсний дээл хувцсаа өмсөөд улаан хивсэн дээр алхах нь зөв гэж бодсон. Олон ч хүн үүнийг зөв шийдэл байсан гэж байгаа.

-Киноны нээлт дээр өөрийг чинь ихэд онцгойлж танилцуулж байсан гэж дуулсан. Энэ үнэн үү. Бас олон ангит киноны нээлт гэхээр ямар онцлогтой байх юм. Хэдэн ангийг нь гаргадаг юм бэ?

-Ер нь тэрний дүрд тэр гээд л эхнээс нь хэлээд явж байсан л даа. Харин намайг зарлахдаа “Энэ хүнийг танилцуулахдаа би маш их баяртай байна. Энэ бол Монголоос ирсэн жүжигчин Амараа” гэж танилцуулсан. Нээлтэд байсан монголчууд чамайг онцолж танилцууллаа шүү гэцгээж байв. Монголчуу­дын тухай кинонд монгол хүн тоглосонд нь тийн онцолсон биз ээ. Нээлтийн хувьд нэг ангитай кинотойгоо зарчмын хувьд адилхан эхний хоёр ангийг нь кино театраар гаргаад нээлтээ хийчихдэг юм билээ.

-“Марко Поло” киног бүтээж буй “Нетфликс” компанийн тухай манайханд ойлголт өгөхгүй юу. Ямар учраас энэ бүтээлийг барьж авсан юм бол?

-“Нетфликс” компанийг телевизийн урлагт асар том шинэчлэл хийсэн гэж үздэг. Интернэтээр дамжуулаад бүтээг­дэхүүнээ үзэгчдэд хүргэдэг учраас дэлхийн өнцөг булан бүрт олон сая үзэгчтэй болчихсон. Үзэгчид нь тэдний бүтээлийг үзэх эрхийг сарын долоо, найман ам.доллараар авчихаж байх жишээтэй. Одоо хойд, өмнөд Америк, Европ тэр чигтээ “Нетфликс”-ийн бэлтгэдэг кино, нэвтрүүлэг, шоуг үзэж байна. Өнгөрсөн есдүгээр сарын байдлаар дэлхийн 40 оронд захиалагчтай байна гэсэн тооцоо байна лээ. Бараг дэлхий даяар захиалагчийн тоо 30 сая дөхөж, өссөөр байгаа гэсэн. Тэгэхээр энэ компанийн бүтээл дэлхийн олон орны үзэгчдийн хүртээл болно гэсэн үг. Манайд “Юнивишн”-ийн видео сангаас хүмүүс мөнгө төлөөд үздэг болсон шиг хүмүүс мөнгө төлөөд “Нетфликс”-ийн үйлдвэрлэж байгаа бүх контентүүдийг үздэг гэж ойлгож болох юм.

-Энэ киноны эхний ангиуд нь гарч хүмүүс интернэтээр үзсэн талаараа санал бодлоо хуваалцаж байна л даа. Их монголжуу, монгол тал руугаа болж гэх юм. Зохиолыг нь хэн гэдэг, хаанахын ямар хүн бичсэн юм бэ?

-Энэ киног Америкийн зохиолч Жон Фуско бичсэн. Тэрбээр Холливудын хэд хэдэн киноны зохиолыг бичиж, Жет Ли, Жаки Чан нар тоглосон байдаг. Жон Фуско бол 2007 онд анх Монголд ирж, морь унаад манай хөдөө нутгаар явсан хүн. Энэ киног хийе гэж эртнээс бодож төлөвлөсөн шиг байгаа юм. Кинон дээр зохиолыг бичсэн гэдгээс гадна created гэж байгаа. Тэгэхээр энэ кино бол тэр чигтээ Жон Фускогийн бүтээл гэж ойлгож байгаа.Өөрөө продюссорлож, “Нетфликс”-т оруулах бүх гэрээг нь хийсэн юм билээ.

-Монгол талын зөвлөх гэж байгаа болов уу. Зарим кинон дээр монгол дайчдыг үзүүлнэ гэж хачин юм болгоод хаячихдаг. Гэтэл энэ киноны эхний ангиудаас харахад монгол дуу, хувцас хэрэглэл ашиглаж, бортгон малгайнаас эхлээд дайчдын өмсгөл хувцас бидэнд тун ойр санагдаж байна лээ?

-Жон Фуско одоогоос олон жилийн өмнө Монголд ирж аялж явахдаа танилцсан аяллын компанийн захирал Бямбаа гэдэг монгол хүнийг киноныхоо соёлын зөвлөхөөр авсан байна лээ. Монгол ёс заншил, ахуйг зөв гаргаж, тусгахад их анхаардаг. Долоо хоногийн нэг өдрийг гэхэд “Монголын өдөр” болгож, Мон­голыг танилцуулж, хэрэг­цээтэй мэдлэг мэдээллийг жүжигчдэдээ зааж сургадаг. Тэгэхээр өөр байхаас аргагүй юм даа.

-Та киноны эхний хоёр ангид тоглосон. Дүрээ судалж байгаа жүжигчид таниас монгол ахуй, монгол амьдралын талаар асууж л байсан байх?

-Тэгэлгүй яахав. Тэнд байх хугацаандаа аль болох олон хүнд дээл хувцсаа зөв өмсөхөөс эхлээд монгол гэрт яаж суух, шагайгаар хэрхэн морь уралдуулах гээд жижиг ч болтугай зүйлсийг хэлэхийг хичээж байсан. Бас харь хэлэнд орчуулагдахгүй борц, айраг гэсэн үгнүүдийг монголоор хэлдэг. Та бүхэн анзаарсан бол “drink airag” буюу айраг уу гэж байгаа даа. Чингис хааны нэрийг гадаадууд Жингис, Гингис гэж хэлцгээдэг. Харин манай кинонд Чингис гэж дууддаг. Би бүр энэ нэрний гарал үүсэл ийм, тийм гэж ярьж хэлж байлаа.Энэ бүхэн монгол жүжигчин тэр багт л байсных. Эхэндээ жаахан шинэдэж байсан ч сүүлдээ багийнхантайгаа ойртоод, тэд ч надаас нарийн ширийн зүйл асуух гээд байдаг болсон.

-Аригбөхийн дүр арай л эрт киноноос гарчихлаа. Уг нь жаахан үргэлжилсэн бол?

-Энэ киноны хамгийн эхний сөрөг дүр нь, Хубилайн эхний дайсан нь Аригбөх болж байгаа. Киноны зохиол дээр сууж байгаа хүмүүс хүртэл Аригбөхийн дүрийг арай л эрт гаргачихлаа. Буцааж авчрах боломж юу байх бол. Зүүдэнд нь хар даруулбал гэх мэтээр ярьж байсан л даа. Зохиол яаж үргэлжлэхийг би мэдэхгүй шүү дээ. Одоогоор гуравдугаар сеазоны зохиол бичигдэж байгаа.

-Энэ кино маань хэдий өртгөөр бүтсэн бол, хэр олон анги үргэлжлэх төлөвлөгөөтэй байгаа вэ?

-Киноны өртөг 90 сая ам.дол­лар гэж байсан. Нэг сеазон нь арван анги үргэлжилнэ. Хэрэв үзэгчдийн таашаалд нийцээд байвал үргэлжлээд байх биз. Хэр олон анги гарахыг одоогоор мэдэх хүн байхгүй л болов уу.

-Их хаадын маань тухай бүтээсэн гадны кинонуудыг харахад шүүмжлэх зүйл олон байдаг. Танай кино хэр шүүмжлэл дагуулах бол?

-Тухайн уран бүтээлч ямар өнцгөөс харуулахыг хүсч байна тэр л мэдрэмжээр бүгд явдаг. Энэ киноны зохиол яаж өрнөхийг би мэдэхгүй байна. Гэхдээ Жон Фуско маш нарийн судалгаатай зохиолоо бичсэн. Би монгол хүний хувьд заримдаа байдал ийм байгаагүй, хувцас хэрэглэл өөр байна гэж гомдоллоход тэрбээр “Марко Поло Их Монгол Улсыг, хааныг юу гэж харж байснаар хийх болно. Олон зууны өмнө байдал одоогийнхоос өөр, түүнийг Марко Поло өөрийнхөөрөө л харж тайлж байсныг би тусгана” гэж байсан. Тэгэхээр тэр түүхийн дагуу өрнөх болов уу. Гэхдээ энэ уран сайхны, арилжааны кино учраас хэтрүүлэг, уран дүрслэл байх биз ээ. Жон Фуско монголчуудыг багагүй судалсан хүн гэдэг нь надад цөөнгүй зүйлээс анзаарагдсан. Тухайлбал, Жон монголчууд амьсгааны хэлээр ярьдаг ард түмэн гэж байгаа юм. Тэр нь бидний тхх, хнн, ммм гээд авиагаар зөвшөөрч, дургүйцэж, дэмжиж, эгдүүцэж байгаагаа илэрхийлдгийг хэлж байна л даа. Түүнийг энэ кинон дээр ч гаргахыг оролдсон. Хубилай бид хоёрын байлддаг хэсэг дээр Хубилай мориноосоо шууд буугаад ирж байгаа юм. Зүй нь хоёр талаас ирүүлд баатрууд гарах ёстой байтал өөрөө тулалдахаар буухад нь би өөрөө гэж үү гэсэн санаагаар “Иинн” гэхэд “Тхх” гэж байгаа юм. Харин би “Зөөз” гээд тулаан эхэлж байх жишээтэй. Үзэгчдэд тэр нь сонстох л байх. Тэгэхээр биднийг ингэж судалсан хүний бүтээл өөр л байх болов уу.

-Жүжигчдийн хувьд ямар, ямар уран бүтээлчид тоглосон бэ?

-Хубилай хааны дүрд Хонконгоос гаралтай Англид төрсөн жүжигчин Бенедикт Вонг тоглосон. Бенни голдуу инээдмийн дүр бүтээж байсан гэдэг. Анхны түүхэн киноны дүр нь. Тэрээр энэ дүрдээ тоглохын тулд нэлээдгүй жин нэмж таарсан. Марко Пологийн дүрд Италийн жүжигчин Лорензо Ричелми тоглосон. Жон Фуско өөрөө “Энэ кинонд Холливудын ал­дартай жүжигчдээс тоглуулж болох байсан. Гэхдээ алдар­тай гэхээсээ ирээдүйд алдар­тай болох, өсч яваа оддыг би сонгосон” гэсэн нь учиртай. Ер нь энэ киноны жүжигчид нэрд гарах замыг нь “Марко Поло” хөтөлнө гэдэгт итгэлтэй, ийм түүхэн кинонд тоглож байгаадаа бэлгэшээж, баярлаж байсан. Бас “Сүүлчийн эзэн хаан” киногоор нь манайхан мэдэх хятад гаралтай АНУ-ын жүжигчин Жоан Чен Хубилайн хатны дүрд тоглосон.

-Өөрөө энэ кинонд тог­лох санаачилгыг хаанаас олж, пробонд хэр олон жүжигчидтэй өрсөлдөж олж авсан бэ?

-Манай агентлаг надад Аригбөхөөс гадна Хубилай, Хайдугийн дүр байгааг санал болгож байсан л даа. Жүжигчин өөрөө сонгож аль дээр нь өрсөлдөхөө шийдэж болдог. Гэхдээ эцсийн шийд­вэрийг “Нетфликс” гаргана. Тэдний хувьд намайг монгол хүн, Аригбөхөд л илүүтэй таарна гэж шийдсэн байх. Өрсөлдөгчдийн хувьд маш олон хүн байсан. Нэг өрөө­ний ханаар дүүрэн, зөвхөн Аригбөхөд өрсөлдөж байгаа жүжигчдийн цээж зураг ха­даас­тай байсан гээд бод доо…

Ярилцсан

Э.ЭНЭРЭЛ

-АЛДАГДСАН БУРХАН НЬ ПАРИСТ ЗАРАГДСАН ТУХАЙ ЯРИА ЦАГААНДЭЛГЭР СУМААР НЭГ ЯРИА БОЛЖЭЭ-

Парист дуудлага худалдаагаар 4.3 сая ам.доллараар зарагдсан Занабазарын хийцийн ногоон дарь эхийг 2011 онд Дундговь аймгийн Цагаандэлгэр сумын нутагт байдаг Баруун Чойрын хийдээс алдагдсан бурхан гэдэг шуугиан дэгдсэн юм. Алдагдсан, зарагдсан хоёр бурхны өнгө, хэмжээ, байдал нь тун төстэй байсан нь ийм таамаг дэвшүүлэхэд хүргэсэн. Занабазар судлаачид, эрдэмтэн мэргэд ч ингэж таамаглаж байгаагаа ярьсан юм. Хэрвээ Чойрын хийдээс алдагдсан Ногоон дарь эх Парист зарагдсан бол бид ЮНЕСКО-гийн 1970 оны конвенцийн есдүгээр зүйлд заасны дагуу хулгайлагдсан болон хууль бусаар экспортлогдсон соёлын эд зүйлийг эргүүлэн авчрах, буцаан өгөх хоёр талын гэрээ хэлэлцээрийн дагуу буцаагаад авах эрхзүйн бүрэн боломж байгаа юм. Харин Парист зарагдсан Ногоон дарь эх хууль ёсны дагуу эзэндээ очиж, тэдний үр хүүхдэд өвлөгдөн дуудлага худалдаанд очсон бол манайх Занабазарын Ногоон дарь эхийг “Манайх юм” гээд нэхэхэд хүндрэлтэй аж. Бидний уулзсан урчууд, судлаачид дуу нэгтэйгээр “Парист дуудлага худалдаагаар зарагдсан бага Ногоон дарь эх бол яах аргагүй Занабазарын хийц. Үүнд хуулбар, эсвэл Занабазар сургуулийнх гэх боломж байхгүй. Олон шинжээчид тогтоож байж дуудлага худалдаагаар зарагдах эх үүсдэг. Гэхдээ 4.3 сая ам.доллараар зарагдсан энэ бүтээлээс хэд дахин илүү үнэтэй, гайхамшигтай бурхад Монголд хадгалагдаж байгаа. Богд хааны ордон музейд хадгалагдаж байгаа хорин нэгэн дарь эхийн үнэлгээ нь хэдэн арван тэрбум еврогоор үнэлэгдэнэ. Гэтэл музейн байр, хадгалалт хамгаалалт нь даанч дээ гэмээр. Занабазарын хийц Монгол хүний үнэлэмжийг дэлхийд таниулсан сор юм шүү дээ” гэцгээж байсан юм.

“1950-ААД ОНД ГАРСАН НЬ ЮУ Л БОЛ”

Өндөр гэгээн Занабазарын бүтээлийг тусгайлан судалдаг судлаач манай сонинд хандсан юм. Тэрбээр мэргэжлийнхээ дагуу төрийн байгууллагад ажилладаг гэх шалтгаанаар нэрээ нууцлахыг хүссэн. Түүний ярьсныг хүргэе.

-Парист зарагдсан Ногоон дарь эхийг Уан Клаудэ Моро Гоборд гэдэг хүн 1954 онд худалдаж авсан гэсэн. Тэр үед Монголоос гарсан байх магадлал бий юү?

-Тухайн үед төр засгийн шугамаар ирсэн гадны нөлөө бүхий хүмүүст бэлэг өгдөг байсан. Гэхдээ Өндөр гэгээний хийцийг өгч байсан нь юу л бол. Тэр үед шашны эд зүйл үнэгүй, хориотой байлаа шүү дээ. Бурхан хүнд өгөх бүүхэл ном өгсөн хүн шоронд орж байсан үе. Бэлгийг нь хийдэг урчууд Лениний хөргийг сийлэх юм уу, тиймэрхүү зүйл хийж бэлэглэдэг байсан.

-Өндөр гэгээний бүтээлүүд олон улсад хэр их тарсан байдаг бол. Бусад улсаас авсан байх магадлал бий юү?

-Өндөр гэгээний үед Ар, Өмнөд, Халх Монгол нэгдмэл улс байсан. Хаана нь ч, аль ч хийдэд бүтээлээ тууривах боломж байсан. Өндөр гэгээн Өмнөд Монголд гэхэд 20-иод жил заларсан. Тэгэхээр бүтээлүүд нь хаа сайгүй байхаас аргагүй. Бас их хэлмэгдүүлэлтийн үед халх Монголоос хэдэн мянган тайж, ноёр дүрвэсэн гэдэг. Тэд шүтдэг бурхан тахилаа аваад явсан байж таараа. Ингэж үзвэл Өндөр гэгээний бүтээл зөвхөн Монголд байна гэсэн ойлголт байхгүй.

-БСШУ-ы сайд ажлын хэсэг байгуулж бурханыхаа араас хөөцөлдөнө гэж мэдэгдсэн. Найдлага бий болов уу?

-Хөөцөлдөх ёстой. Монголын гайхамшиг хууль бусаар бусдын гарт очиж уу, үгүй юу гэдгийг тодруулах нь зөв. Манай улс Өндөр гэгээний бүтээлийг хэзээ ч худалдаж байгаагүй. Тиймээс манай улсаас гарсан нь батлагдвал эргэж авах боломж бүрдэнэ. Харин өөр улсаас авсан, хууль ёсных байвал маргаан үүсгэхэд хэцүү л дээ.

-Гурван жилийн өмнө Чойрын хийдээс алдагдсан ногоон дарь эхийг Парист зарагдсан бурхан гэж таамаглаад байгаа.

-Би ч тэгж таамаглаад баярлах шиг болсон. Хэрвээ тийм бол хуулийнхан ажиллаад эхэлчихсэн байх. Чойрын хийдийн Ногоон дарь эхийг хараагүй болохоор харьцуулж мэдэхгүй юм. Хил гаалиар юуг ч нуугаад аваад гарчих боломж байгаа. Хууль бусаар чулуу, бурхан гаргалаа л гэж ярьж байдаг шүү дээ. Тэгэхээр хулгайлагдсан бурхан гадаадад гарчихсан байгааг үгүйсгэхгүй. Бас дуудлага худалдаа зохион байгуулсан компани бүтээлийнхээ намтрыг өөрчилж бичих боломж бий. Шинжээчид тухайн бүтээлийн хийц, орц, загварыг шинжлээд тогтоодог. Хаанаас, яаж авсаныг дураараа өөрчлөх боломжтой. Т-батаарыг л гэхэд хууль ёсных гэсэн баримт байсан, нөгөө тал багагүй маргасан шүү дээ гэв.

“АЛДАГДСАН БУРХАН МИНЬ ЗАРАГДЧИХАВ УУ ГЭДЭГ ЯРИА МАНАЙ СУМААР НЭГ БОЛЛОО”

Дунговь аймгийн Цагаандэлгэр сумынхантай холбогдоход ингэж уулга алдсан юм. Парист Занабазар хийцийн Ногоон дарь эх бурханыг дуудлага худалдаагаар зарах гэж байгаа талаарх “Өдрийн сонин” дээрх мэдээллийг уншаад захиргааныхан “түргэн” авчээ. Манай сонины www.admin.dnn.mn цахим хаяг дээрээс зургийг нь татаж аваад бурхан мэддэг хөгшчүүд рүүгээ давхиж очиж. Гурван жилийн өмнө Баруун Чойрын хийдээс алдсан Ногоон дарь эх нь биш байгаадаа гэж сандарцгаасан нь тэр. Настнууд “Бараг л мөн дөө” гэж таамаглаж. Цагдаа нарт өнөөх зургаа үзүүхэд “Эрэн сурвалжлах ажиллагаа үргэлжилж байгаа. Хулгайлагдсан соёлын өвийг Интерпол бүртгээд авчихсан. Дуудлага худалдаа зохион байгуулж байгаа компани хулгайд эд зүйл зарахгүй байх” гэдэг тайлбарыг өгч. Ногоон дарь эхийн гурван талаас нь авсан зургийг Чойрын хийдийн Да ламдаа үзүүлэхэд “Их төстэй юм. Гэхдээ биш байна. Манай бурхантай харьцуулахад хийц тааруу эд байна” гэж хэлснээр шуугиан намжаад байгаа гэнэ. Энэ тухай сумын иргэн “Танай сонины мэдээлэл биднийг сум даяар нь шуугиулчихаад байна. Да лам биш гэсэн болохоор итгээд л байж байна. Цагдаа нар хайж байна, эрэн сурвалжилж байна л гэдэг. 2012 оны эхээр олчлоо гэдэг шуугиан дэгдсэн. Телевизийн доогуур урсдаг мэдээгээр хүртэл тэгж гарсан шүү дээ. Олоогүй байж ямар зорилгоор тэр мэдээллийг тараасныг мэдэхгүй юм. Хосгүй үнэт бүтээлээ алдчихаад цагдаа нар арай л хойрго ажилаад байна даа. Одоо бид цагдаа нарт итгэхгүй байгаа. Харин Ногоон дарь эх минь өөрөө хэл дуулгана гэж хүлээж сууна” гэсэн юм.

“НОГООН ДАРЬ ЭХ НӨЛӨӨ БҮХИЙ ХҮМҮҮСИЙН ГАРТ БАЙГААГАА ХЭЛСЭН”

Гурван жилийн өмнө манай сэтгүүлч алдагдсан бурхны мөрөөр Цагаандэлгэр суманд сурвалжлага хийхэд ч нутгийнхан бурхнаа өөрөө ирнэ гэж ярьж байсан. Одоо ч үүнийгээ ярьсаар байна. Чойрын хийдийн Ногоон дарь эх өмнө нь гурван удаа алдагдахдаа өөрөө хулгайчаа барьж өгсөн гэдэг яриа сумынхны дунд байдаг. Сумынхны ярьснаар 2006 оны хавар Цагаандэлгэр сумын ИТХ-ын дарга О.Батсүх Ногоон дарь эхийг солиход тэр шөнөө Чойрын хийдийн хамба Н.Рэгзэнгочоогийн зүүдэнд Ногоон дарь эх үзэгдэж “Би байрандаа байхгүй байна” гэж хэлжээ. Хамба маргааш өглөө нь бурхнаа эргээд солигдсон байхыг харж цагдаад өгснөөр хулгайч баригдсан гэдэг. Дараа нь нутгийн гурван залуу гэгээн цагаан өдөр хийдээс Ногоон дарь эх дээрэмдээд бүтэлгүйтсэн байдаг. Сүүлд 2008 онд “Хожиндой” хочит Батжаргал, “Дармын улаан” хочит Я.Мөнхбат, С.Пүрэвбат нарын бүлэг хулгайчид Ногоон дарь эхийг хулгайлаад сумаас гарч чадалгүй машиных нь мотор цохиж баригдсан гэдэг. Үүнээс үүдэж сумынхан “Ногоон дарь эх бурхан минь хулгайчийг өөрөө бариад өгчихдөг” гэж ярьдаг юм билээ. Харин 2011 онд хулгайлагдсанаас хойш Чойрын хийдийнхэндээ сэжүүр өгч байгаа болов уу. Энэ талаар Баруун Чойрын хийдийн Да лам Д.Мөнхбатаас лавлахад “Цагдаа нар ямар ч сураг гаргахгүй байгаа. Ногоон дарь эх саяхан миний зүүдэнд үзэгдсэн. Тэгэхдээ нөлөө бүхий хүмүүсийн гарт байгаагаа хэлсэн. Хамба ламын зүүдэнд яг иймэрхүү байдлаар үзэгдсэн гэсэн. Ямар ч байсан Монголд байгаа гэдэгт итгэлтэй байгаа. Хайж, мөрдөөд байгаа нөхдүүд нь өөрсдөө хутгалдчихсан юм биш байгаа гэж бодох юм. Ногоон дарь эх өөрийгөө олдоно гэж мэдэгдсэн. Ямар ч байсан тэр хэрэг задарна гэдгийг мэдрээд байгаа. Нүгэл хийсэн нөхдүүдийг хэрэг задарч, сүйд болно. Парист зарагдсан бурханыг харсан. Манай бурхан биш байна лээ” гэсэн юм.

ЗАРАГДСАН, ХУЛГАЙЛАГДСАН НОГООН ДАРЬ ЭХҮҮД ЯЛГААТАЙ ЮУ?

Домог яриагаар Өндөр гэгээн Занабазар дурлалт бүсгүйгээ таалал болоход түүндээ зориулан хорин нэгэн дарь эхийг бүтээсэн гэдэг. Тэдэн дундаас Ногоон дарь эхийг анхны дарь эх гэдэг юм билээ. Өндөр гэгээний бүтээлийг оргилыг Ногоон дарь эх гэдэг. Уг баримлын биеийн хэлбэрийг аль ч талаас нь тойруулан харахад зохицсон уран хийцтэй. Судлаачдын тайлбарлаж байгаагаар Ногоон Дарь Эх бурханы лагшин нь ногоон өнгөтэй, хоёр мутартай, зүүн хөлөө хумиж баруун хөлөө унжуулсан, тэргүүн нь зүүн тал руу ялимгүй хазайсан байдалтай залардаг. Тэргүүн ялимгүй хазайсан нь амьтдын зовлонг сонсож буй, баруун хөлөө унжуулсан нь амьтдын зовлонг сонсоод дээш авах завгүй заларч буйг илэрхийлж буй аж. Судлаач Д.Сумъяа “Ногоон Дарь-Эх бол бага зэргийн хөдөлгөөнтэй, хээнцэрлэсэн маягтай, нэг чихээ урагш ялимгүй тавиад, нэг хөлөө жийж, нөгөө хөлөө нугалж, нэг гараа сунгаж, нөгөө гараа зүрхэн дээрээ тавьж суусан байдаг. Энэ бүхэн нь замбуу тивд хэн зовж зүдэрч байна түүнд тусална, тус хүргэхгүй үлдээх вий гэсэн утга санааг агуулсан байдаг” гэсэн юм. Мөн бэлхүүсээрээ бага зэрэг хазайсан хирнээ тэргүүн нь суултын тевтэйгээ тэнцсэн нь тус зохиомжын нэгэн нууц увидас гэж үздэг. Хэрвээ Ногоон Дарь Эхийн суурь лянхуаг байхгуй гэж төсөөлвөл дарь эхийн бужиглэж байгаа дүр харагдах бегеед эмэгтэй хүний суултын донжинд бүжгийн хеделгеенийг ингэж шингээсэн бутээл дэлхийн урлагт хаана ч байхгүй гэж үздэг юм билээ.

Эх сурвалжууд Чойрын хийдээс алдагдсан Ногоон дарь эх, Парист зарагдсан Ногоон дарь эх хоёроос хэд хэдэн ялгааг олжээ. Нэгдүгээрт Парист зарагдсан бурханы хөл дээр хээтэй бол хулгайлагдсан Ногоон дарь эхийнх цулгуй байдаг аж. Мөн бэлхүүснийх нь хазайлт Чойрын хийдийн Ногоон дарь эхийнх илүү уян харагддаг гэнэ. Өндөрийн хувьд ч зөрүүтэйг ажиглажээ. БСШУ-ны сайд Парист зарагдсан Ногоон дарь эхийнхээ араас хөөцөлдөх ажлын хэсэг байгуулснаа мэдэгдсэн. Гэвч өчигдрийг хүртэл өнөөх ажлын хэсэгт хэн байгаа, хэрхэн ажиллаж байгаа нь мэдэгдээгүй. Занабазарын бүтээлийг судалдаг, өв соёлынхоо талаар мэддэг эрхмүүд л лав тэр ажлын хэсгийн талаар сонсоогүй байна лээ. Хариуцсан яам нь ийм хайнга ажиллаж байхад иргэд Парист зарагдсан бурхныг Монголоос алдагдсан Ногоон дарь эх биш байгаа даа, арай өөрийгөө дуулгаж байгаа нь энэ биш биз гэж хэдэн өдөр шуугиж байгаа нь энэ.

Чойрын хийдээс алдагдсан Ногоон дарь эх гадуураа ягаан өнгийн торгон дотортой, улаан, ногоон өнгийн хоргой хошмогон эмжээртэй, улаан торгон жанжтай, 30-35 см өндөр. Тэргүүндээ шовгор оройтой, титэм хэлбэрийн малгай (рина)-тай, баруун зүүн мөрний хоёр талд бадамлянхуа цэцэгтэй, зүүн гар (мутар)-ын эрхий, ядам хурууны өндгийг нийлүүлж дээш өргөсөн, баруун гар (мутар)-ын алгыг дээш харуулан баруун хөлний өвдөг дээр тавьсан. Бадамлянхуа цэцгэн бад суурин дээр баруун хөлийг унжуулж, зүүн хөлийг нугалж суусан. Алтан шармал. Энэ бурхны талаарх мэдээллийг 11311750, 51-265750, 51-265683 утсаар авч байгаа аж.

Хулгайлагдсан эл бурхан Интерполд бүртгэлтэй. Интерполоос жилд хоёр удаа гаргадаг катологид зураг нь байршсан байдаг аж. Өөрөөр хэлбэл, хуулийн болоод соёлын өвийг хадгалдаг, худалдаалдаг бүх олон улсын байгууллагад мэдээлэл нь хүргэгдсэн гэсэн үг. Тиймээс хилээр гаргахыг завдах, эсвэл гадаадад гаргаж худалдаалах боломж байхгүй гэдгийг эх сурвалж хэлсэн.

Чойрын хийдийн Ногоон дарь эх бурханы хийц дэндүү тансаг, гайхамшигтай гэдгийг эх сурвалжууд дуу нэгтэйгээр хэлсэн. Дотоодод 500 сая төгрөгөөр үнэлсэн гэх боловч олон улсад хэдэн тэрбум еврогоор үнэлэгдэнэ гэдгийг тэд хэлсэн юм. Парист зарагдсан Занабазарын Ногоон дарь эхээс хэд хэдэн илүү үнэ хүрэх гайхамшигт бүтээлээ хулгайд алдчихаад гурван жил эрэн сурвалжилж байгаа нь энэ. Богд хааны ордон музей, Занабазарын нэрэмжит Дүрслэх урлагийн музей гэх мэт хосгүй үнэт өв соёлын эд зүйлийг хадгалж байгаа музей, хийдүүдийн харуул хамгаалалт, орчин нөхцөл “Арай ч дээ” гэмээр байгаа шүү гэж эх сурвалжууд харамсангуй ярьсныг дахин сануулъя.

Ц.ӨРНӨХ