Month: December 2014

Монгол Улсын гавьяат багш, доктор, профессор Ц.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

-Ерөнхийсайд Шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүдийг их сургуулиудын харьяанд өгөх талаар ярьсан нь академичдын уурыг хүргэж, цуглаан хийхэд хүргэх нь ээ.Манай шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүд ер нь ямар үйл ажиллагаа явуулж, яаж ажилладагюм бол?

-Хүрээлэнгийн ажилтнууд их хийсэн, бага хийсэн цалин ялгаагүй юм чинь, тэгэс ингэсхийгээд өдрийг аргалчихна, жилд нэг хоёр өгүүлэлэнд тэнд нийтлүүлчихнэ, хамтарч байгаад нэг хоёр хурал зохиочихно, түүндээ өөрөө илтгэчихнэ, бусад цагт нь гадуур өөр ажил хийж халтуураас амьдралаа залгуулдаг.

Шинжлэх ухааны зохион байгуулалтынбуруу тогтолцоо хүмүүсийг иймхоёрдмол байдалд оруулсан хэрэг. Ерөнхий сайдын үгтааваараабайж сурсан хүмүүсийн эрх ашгийг хөндлөө. Манай зарим академичид их сургуулиуд руу ойртвол “зэс” нь цухуйна биз дээ.

-Ямар “зэс” гэж?

-Шинжлэх ухааны академийн дөрөв дэх ерөнхийлөгч асан, академич Д.Баатар “Манай академид албан тушаалаа ашиглаж, хүмүүсийг дарамтлаад, өгүүлэл дээр нь гарын үсэг зурдаг, өөрөө лабораторидюу ч хийгээгүй мөртлөө шүү,…феодалын тийм арга систем байна аа, байна,… Шинжлэх ухааны академийг шинэчлэх цаг нь болсон, хэдэн хөгшин хүний дарамтаас залуусыг гаргая” гэжээ. Муухай яа. Энэ чинь хэдэн он бэ. Шинжлэх ухааны академи, хүрээлэнгүүдэд феодализм ноёрхжээ. Үүнийгэкс ерөнхийлөгч-академич нь өөрөө хэлээд шүүмжлээд байна бус уу. Гэтэл иймгаж байдал их сургуулиудад байхгүй болоод удсан шүү.

-Ерөнхий сайдын санаачилгыг та дэмжээд байна уу. Академичид үүнийг шинжлэх ухааны хүрээлэнг устгах шийдвэр гэж байгаа.

-Би үүнийг Хүрээлэнгүүдийгустгах биш, харин аврах гарц гэж харж буй. Хүрээлэнгүүдийн дотоод төрх байдал үнэнхүү муудсан нь баримт юм. Шинжлэх ухааны академид ажиллаж буй 15 залуу доктор танай сонинд “Монголын шинжлэх ухааны байгууллага өвгөн академичдийн тэтгэлгийн газар биш” гэсэнил захидал нийтлүүлснийг уншихад хүрээлэнгүүд толгойноосоо ялзарсан нь харагдана.

-Яагаад хуучинсаг, таны хэлснээр толгойноосоо ялзарч байна вэ?

-Өөрчлөлт шинэчлэлээс сугарч хоцорсны гай юм. Аль 1994 ондНҮБ, ЮНЕСКО -гийн өгсөн зөвлөмжийг авсан бол хүрээлэнгүүд ингэж сүйрлийн төлөвт орохгүй байх байсан. Хэдэн хүн тэр онц чухал материалыг тас нуусан нь өнгөрсөн жил илэрсэн. Эдүгээ хүрээлэнгүүд үндсэндээ тав дахь цувааны хүмүүсээр дүүрчээ. Гэхдээ Б.Анхбаяр, Ж.Бадрахнарынзалуу докторуудхэд гурав бий.

-Тав дахь цуваа гэдгээ тодруулна уу?

-Тав дахь цувааныхан гэж том ХХК, Хувийн ба Төрийн Их сургууль бас Төрд гологдсон хүмүүсийг хэлдэг. Уг нь хүрээлэнд эхний хоёр цувааныхан ажиллах учиртай. Хүрээлэн гэдэг нь IQ доогуур хүмүүсийн орогнох газар байх ёсгүй юм. Дээр нэр дурдсан залуу докторууд”ХүрээлэнгүүдИх сургуулиуд руу ойртсоноор оюутан залуустай ханьсана, магистр, докторын сургалт удирдана, цалин нэмэгдэж, илүү баталгаатай болно”гэж үзэж байгаа юм билээ.

-Олон улсад шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүд нь тусдаа байдаг уу. Суурь судалгааг төрөөс санхүүжүүлдэг дэлхийнжишиг ямар байдаг вэ?

-Суурь судалгааг нээлттэй ба хаалттай гэж хоёр хуваадаг. Нээлттэй буюу иргэний судалгааг их сургуулиуд дээр хийх болхарин хаалттай буюу цэрэг арми, сансар, цөмийн технологи зэрэг маш нууц байдалд хийдэг, стратегийн технополис гэх нэрийн дор явуулдаг судалгааг тусгай хот, хүрээлэн төвөөр дамжууланхийнэ. Манайд иргэний гэгдэх суурь судалгаагтусгай хүрээлэн дээр явуулж өдий хүрсэн нь тоталитар дэглэмээс эхтэй алдаатайүзэгдэл. Гаж үзэгдэл араасаа гажиг дагуулдгийг бид харлаа. Засахгүй цаг алдах тусам байдал улам хүндэрч, хүрээлэнгүүд бүрэн сөнөх биз, одоо яаралтай арга хэмжээ авах цаг.

-Суурь судалгааг их сургууль дээр төвлөрүүлдэг ньямар үндэслэлтэй вэ?

-Онолын суурь судалгааих сургуулиа түшихийн учир гэвэл, тэрээр шууд үйлдвэрлэл-инноваци болон хувирдаггүй бөгөөд эхлээд оюунлаг залууст үр нөлөөгөө өгч, тэднийг шинжлэх ухаанч инновацийн сэтгэлгээгээр цэнэглэх замаар төлжин бэхэждэг. Их сургуулиас хөндий хийсэн суурь судалгааны өгөөж буурч, багш шавийн холбоо тасардаг гэмтэй. Шавьгүй эрдэмтэн үр жимсгүй модтой адил хэмээснийг манай академичиднотлов бус уу. Суурь судалгаа хийх, түүнийхээ үр дүнг олон улсын нэр хүндтэй сэтгүүлд хэвлүүлэх нь тухайн эрдэмтнийоюуны цараа IQ-г харуулна. Оюуны царааөндөр байх нь угаасаа их сургуулийн багшийн зайлшгүйшаардлага. Ингэхээр, иргэний суурь судалгаа гэдэг нь ерөөсөөих сургуулийн багш нарын хийх ёстой үндсэн ажил бөгөөд түүнийгпрофессорын ажлын доторхи шаардлагаболгодог. Иргэний суурь судалгаа гэдэг бол тусдаа хүрээлэн дээр хэдэн хүн төрийн захиалгаар хийж суудаг ажил биш, бүх багш нарбайнга хийж, оюутан шавь нартаа нөлөөлж, бас тэдгээр шавь нартайгаахамтардаг,магистр-докторын сургалтанд багтдаг ажил юм.

-Шинжлэх ухааны нээлтүүдийн түүхийг харахад ихэвчлэн гэртээ, эсвэл гараашид хийсэн байдаг. Яг хүрээлэнд хийсэн нээлт бараг байдаггүй юм билээ. Тэгэхээр заавал тусдаа хүрээлэн байх шаардлагатай гэж үү?

-Яг тийм. Харининновацийн хаалттай судалгаа бол өөр юм, түүнд технологи тал нь давамгайлах тул ядаж л маш өндөр хурдны компьютер, ховор нууц материал хэрэгтэй.Таны гаргалгаацэвэр онолын суурь судалгаанд хамаарна.

-Манайх шиг Шинжлэх ухааны академитай байсанзүүн Европын орнууд, бас ОХУ, БНХАУ-додоо байдал ямар байгаа бол?

-Зөвлөлт загварын Шинжлэх ухааны академитай байсан зүүн Европын бүх орон иргэний чиглэлтэй суурь судалгаагаа шууд их сургуулид руу шилжүүлжээ.Энэ өөрчлөлтийг ихэд амжилттай хийсэн орны нэг ньЭстони юм. Тэнд 1989 онд Эстонийн эрдэмтдийн холбоо байгуулагдаж, 1997 оны дөрөвдүгээр сард парламентаар “Эстонийн Шинжлэх ухааны академийн акт”-г баталснааролон нийтийн статустай эрдэмтдийншүхэр нийгэмлэг болжээ. ИнгэснээрЭстонийн оюуны нөөцийг нэгтгэх боломж бүрдсэн.1988 оноос эхлүүлсэн шинэчлэлийн зорилго нь: улс орны оюуны бүх нөөцийг нэгтгэн зангидах явдал байжээ. Шинэчлэлнь Зөвлөлтийн загвараарэрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүүдийгих сургуулиас гадна байгуулсан тогтолцоог өөрчлөхөд чиглэсэн.Үүний үр дүнд Эстонийн их сургуулиуд судалгааны шинжтэй болох боломж бүрдсэн аж. Эстони улс оюуны гол хүчээТартуИх сургууль дээр төвлөрүүлж байна. Монгол Эстони хоёр төсөөтэй тул эрдмийн хүчийг нэг их сургууль дээр төвлөрүүлж байгаа Эстонийн туршлага бидэндхэрэгтэй байх.

ОХУ-д Шинжлэх ухааны академийн өөрчлөн бай­гуулалт эхлээд нэг жил боллоо. Орос ШУА харьяа хүрээлэнгүй болж, хүрээлэнгүүдийг ФАНО хариуцаж байна. Саяхан ОХУ ын ерөнхийлөгчийн дэргэдэхШУ-ны зөвлөл хуралдсан. 2015 ондхүрээлэнгүүднэг бол их сургуулиуд руу,эсвэл Рогозин(Медведевийн орлогч, цэрэгаж үйлдвэрийн цогцолборын дарга)-ы харьяанд шилжих, бас биеэ бүрэн даахасуудлаа нэг мөр шийдэх юм. ОХУ-д үүсээд байгаа шинэ нөхцөл байдал нь цэрэг армиа яаралтай шинэчлэхийг шаардаж, түүнд нь нэмэлт онолын судалгаа хэрэгтэй болсон тул хуучин ШУА-ийн харьяаны хүрээлэнгүүдээс хэрэгтэй байж мэдэх залуусыг Рогозин татан авах юм байна. Монголд ийм цэрэг армийн онц шаардлага үгүй тулШУА -н харьяа хүрээлэнгүүдийг Их сургууль руу ойртуулах нь гарцаагүй зөв шийдэл. Харин биеэ даагаад явчихаж чадна гэсэн хүрээлэнг оролдох хэрэггүй. Саналыг нь асууж болох. Тиймхүрээлэн ч бараг үгүй байх аа даа,учир нь хувийн сектор өндийгөөгүй байна шүү дээ.

БНХАУ-д 100 их сур­гууль, улмаар дэлхийн тэргүүлэх 10 их сургуулийг буй болгож, тэдгээрт суурь судалгааг төвлөрүүлэх төрийн бодлого хэрэгжиж байна. БНХАУ-д ШУА-ийн харьяа хүрээлэнгүүдийн суурь судалгааны санхүүжилтийг аль эрт зогсоосон. Эрдэмтэд ньсудалгаагаа дагаж нэг хэсэг нь их сургуулиуд руу, үлдэх нь том компаниуд руу шилжжээ. Хүрээлэнгийн авьяаслаг залуус инновацийн гарааны компани байгуулан тусдаа гарчээ. Жишээ нь, ШУА-ийн физикийн хүрээлэнгийн Чен Чуншиан гэгч төрөлхийн IQөндөртэй залуу 1980 онд “Өндөр технологи плазмын үйлчилгээ” нэртэй хувийн компани байгуулснаарЖунггачун шинжлэх ухааны паркийн эхлэл тавигдсан тухай өнгөрсөн жилийн манай ШУТ-ийн үндэсний чуулган дээр БНХАУ-ын “TIME” груп­пын ерөнхийлөгч Ван Шаолинмэдээлсэн.

-Манайд хүрээлэн­гүүдийг хөдөлгөхөөрШинжлэх ухааны академи бас хөдлөхболов уу?

-Тэр ойлгомжтой. Уг нь эхлээдШУА-аа эрдэмтдийн нийгэмлэг болгосонсон бол онох байв. Гэхдээ одоо ШУА-аа хамтад нь хөдөлгөх ёстой. Засварыг захаас нь бус голоос нь цогц хийвэл их сургуулиудын шинэчлэл дэмжигдэх болно.

-Хүрээлэнгүүдийг хөдөлгөснөөр600 сая төгрөг хэмнэх бололтой?

-Эрдэм шинжилгээний ажилтнуудын цалин үнэхээр бага. Засаг мөнгө хэмнэх гэж байгаа бол яг хажууд нь газар дээр сул хэвтэж байгаа ШУА-ийн удирдлагад өгдөгхоёр тэрбум төгрөгийг эхлээд хэмнээч ээ. ШУА нь хүрээлэнгүүдийн тайланг нэгтгэхээсөөр юу ч хийдэгггүй, өөрчлөлт, шинэчлэлийг эсэргүүцдэг, амьдрах чадвараа бүрмөсөн алдсан, ардчилал зах зээлийг хараан зүхдэг феодалын оронцог болжээ. ШУА-ийг сүйрлээс аврах цаг болсон. Энэ тухайд ШУА-ийн 15 залуу доктор танай сонинд хандаж “Одоо судалгаа хийх үе нь нэгэнт өнгөрсөн, дурсамжаараа амьдарч буй тэдгээр өвгөдөд өгч буй энэ их мөнгөө харьяа хүрээлэнгүүдийн залуу ажилтнуудадөгдөг байсан болМонголын шинжлэх ухаан арай илүү хөгжихсөн” гэж бичжээ. Залуусын шаардлага зөв гэж би хэлэх байна.

Ц.ӨРНӨХ

УИХ-ын гишүүн Я.Сод­баатартай ярилцлаа.

-Шинжлэх ухааны ака­демийн хүрээлэнгүүдийг татан буулгаж Их сургуу­лиудтай нэгтгэх хэрэгтэй гэдгийг Ерөнхий сайд мэ­дэгд­сэн. Үүнийг эсэргүүцэн та Ерөнхий сайдад шаард­лага хүргүүлсэн. Энэ талаа­раа ярихгүй юу?

-УИХ-ын нэр бүхий 20 гаруй гишүүн нэгдэж төсвийн тодотголын хүрээнд Засгийн газар дээр яригдаж буй Монголын шинжлэх ухааны байгууллагуудыг татан буулгах, заримыг нь Их сургуулиудын харьяанд шилжүүлэх цаашдаа шинжлэх ухааны хүрээлэнгүй болох өөрчлөлт хийх гэж байгааг эсэргүүцэж Монгол Улсын Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэгт шаардлага хүргүүлсэн.

Монголын шинжлэх ухааны байгууллагуудад шинэчлэлт, өөрчлөлт менежмент хийх, зарим шинжлэх ухааны төвүүд дээр явагдаж буй нээлт, технологи, ноу хауг үйлдвэр практикт нэвтрүүлэх чиглэлээр тодорхой алхам хийх шаардлага бий.

Гэхдээ нийтээр нь хоморголон Шинжлэх ухааны академийн харьяа бүх хүрээлэнг татан буулгаж Их дээд сургуулиудын харьяанд оруулах нь Монголын шинжлэх ухааны салбарт том эрсдэлийг авч ирнэ. Өнөөдрийн хүрсэн түвшинг муутгах арга замыг сонгох гээд байна. Монголын шинжлэх ухааны гадаад, дотоод дахь нэр хүндийг унагана гэж үзсэн тул асуудлыг хөндөхдөө олон талын оролцоотойгоор өнөөгийн хууль эрхзүйн хүрээнд эрх ашиг нь хөндөгдөж буй талуудын үгийг сонсох шаардлагатай. Мөн УИХ дээр Төрөөс шинжлэх ухааны талаар баримтлах бодлогын баримт бичиг буюу ойрын 10 жилд Монголын төр шинжлэх ухааны талаар ямар бодлого баримтлах вэ гэдэг төсөл нь хэлэлцэгдэж байгаа. Энэ баримт бичиг батлагдсаны дараа уг асуудлыг авч үзэх ёстой гэдэг байдлаар УИХ дахь бүх намын төлөөлөл, бие даагчид хамтран шаардлага хүргүүлсэн юм.

-Манайд иймэрхүү янзтай байгаа академи олон улсад ямархуу байдаг вэ?

-Ер нь бол дэлхийн шинжлэх ухааны байгууллагын хөгжлийн хэд хэдэн хэлбэр бий. Үүний гол хэлбэр нь манайд байгаа шинжлэх ухааны академи байдаг. Энэ нь доороо шинжлэх ухааны хүрээлэн төвүүдтэй байдаг л даа. Академи нь хүрээлэн төвүүдийнхээ судалгаа шинжилгээний ажил, бодлогод оролцоод дэлхийн оюуны төв болж хөгжлийн түлхүүр нь болж явдаг байгууллага. Өнөөдөр Европт гэхэд 43 оронд шинжлэх ухааны академийн төвүүдтэй. Азийн 20 гаруй оронд академи үйл ажиллагаагаа явуулж байна. ЮНЕСКО-гоос шийдвэр гаргаад сүүлийн жилүүдэд Африкийн орнуудад шинжлэх ухааны бие даасан байгууллагуудыг байгуулж үүгээрээ Африкийн орнуудын шинжлэх ухааныг хөгжүүлэхээр НҮБ-ын тусламжтайгаар хийж байгаа. Европын соёл дэлхийн хүн төрөлхтөнд үнэт өвийг тээж ирсэн. Европт байгаа 43 орны шинжлэх ухааны академиас 12 улсын шинжлэх ухааны академи нь бие даасан байдалтай бөгөөд өөрийн гэсэн судалгааны төв хүрээлэнгүүд байдаггүй. Харин их, дээд сургуулиуд дээрээ хүрээлэн төвүүд нь байдаг. Гэхдээ академи нь төсвийн мөнгөө судалгааны, техник технологийн төвүүд, хүрээлэнгүүддээ хуваарилж өгдөг. Эдгээр орнуудын нийтлэг төрхийг харвал Английн эзэнт гүрнээс улбаатай хэд хэдэн орон бий. Энэ орнуудын шинжлэх ухааны хөгжлийн түүхийг нь аваад үзэхээр хэдэн мянган жилийн өмнө шинжлэх ухааны төвүүд үүсэхдээ хувийн хэвшил дээрээ түшиглэн үүссэн байдаг. Уг орнууд нь дээрээ академитай хэрнээ их сургуулиуд дээрээ харьяалагддаг энэ хэлбэрийг манайд оруулж ирнэ гээд байгаа. Энэ нь Монголын хөрсөнд буухгүй.

Манай орны шинжлэх ухааны уламжлал түүхэнд ч нийцэхгүй. Харин ч төсөв мөнгөний эрхийг нь БШУ-ны сайд биш өөрсдөд нь өгөх хэрэгтэй. Манайд байгаа академийн тогтолцоо нь Азийн 20 гаруй, Европын 30 гаруй оронд байгаа хэлбэр. Монгол Улс шинжлэх ухаанд аль эрт үе буюу Чингэс хааны үеэс Цэцдийн зөвлөл, Хубилай хааны үеэс Шинжлэх ухааны академийн хэмжээний байгууллага байгуулж хандаж ирсэн байдаг. Үүнээс аваад үзэхээр манай улс шинжлэх ухааны 1000 гаруй жилийн түүхтэй. 1921 онд ардын хувьсгал ялж шинэ цагийн шинжлэх ухааны байгууллагыг байгуулахад Судар бичгийн хүрээлэн байгуулагдаж байсан. Өнөөдрийн Шинжлэх ухааны академийн хүрээлэнгүүдийг хөндөх юм бол дөрөв таван асуудал үүснэ.

-Тэр нь яг ямар асуудлууд гэж?

-Шинжлэх ухааны байгууллагуудын өөрчлөлт хийх гэж байгаа бол бодлогын баримт бичгийг нь гаргаж ирэх хэрэгтэй. Дараа нь өөрчлөлт хийхдээ шинжлэх ухааны байгууллагуудын суурь судалгаа хийдэг нэг үгээр хэлбэр эдийн засгийн агуулгаараа суурин хүрээлэнгүүдийг академийнх нь харьяанд үлдээх шаардлагатай. Мэдээж тухайн салбарын судалгаа хийдэг техник технологи боловсруулж байгаа, шинэ санаа бүтээл дээр ажиллаж байгаа төвүүдийг яам, их дээд сургуулиудын харьяанд шилжүүлж болно. Шинжлэх ухааны академийн харьяанд 40 гаруй байгууллага бий. Суурь судалгаа хийдэг Биологийн хүрээлэн, Химийн хүрээлэн, Ботаникийн хүрээлэн, Хэл шинжлэл, Археологи, Палеонтологийн хүрээлэн гэх мэтчилэн хүрээлэнгүүд цэвэр шинжлэх ухааны академийнхаа харьяанд байх ёстой.

Энэ хүрээлэнгүүд дээр гадаад талдаа харилцдаг нэг зөвлөхтэй олон улсын академийн хүрээлэн бий. Олон талт болон хоёр талт гэрээ хэлцэл хийж төсөл хэрэгжүүлдэг хүрээлэн байна. Тухайлбал, ОХУ-ын нууцын зэрэглэлтэй материалтай танилцах онцгой эрхтэй байгууллага Түүхийн хүрээлэн. Уг хүрээлэнг МУБИС юм уу, МУИС-ийн дэргэд авааччихвал тэр эрх нь байхгүй болчихно. Монголын түүхэнд холбогдох фото зураг, бичиг баримтыг дипломатын архиваас эхлээд нууцын зэрэглэлтэй материалыг авч ирж чадаж байна. Ийм тусгай онцгой эрх авсан хүрээлэнгүүдэд судалгаа хийдэг. Их сургуулийн харьяанд өгчихвөл энэ эрхүүд нь байхгүй болчихно.

Хүрээлэнгүүд дээр оюуны асар их өв соёл хадгалагдаж байдаг. Хэл шинжлэлийн хүрээлэн дээр гэхэд Цэндийн Дамдинсүрэн, Бямбын Ринченээс эхлээд Монголын оюуны том өв үлдээсэн хүмүүсийн гар бичмэл, хийж байсан ажлууд нь эх сурвалжаараа үлдсэн байдаг. Түүхийн хүрээлэн дээр гэхэд 1800 оноос хойш Монголоор явсан бүх экспедицийн үндсэн эх сурвалж материал байж байдаг. Энэ бүхэн нэг Их сургуулийн харьяанд очихоороо алга болчихно. Тэр бүхэн чинь Монголын судалгааны үндсэн сурвалжууд байхгүй юу. Хүрээлэнгүүдийн энэ асуудал дээр ийм алхам хийж байсан ч амжилт олоогүй. 1996 онд АН Засгийн эрх барьж байхдаа тодорхой бүлэг хүмүүсийн хатгаасаар үүн рүү гар дүрж математик, эдийн засаг, хууль эрхзүйн хүрээлэнгүүдийг МУИС-тай нэгтгэсэн. Түүнээс болж нэр төдий бүдгэрэн алга болсон гашуун түүх бий. Бид хүрээлэнгийн асуудлуудыг оролдоно гэдэг нь өөрөө маш аюултай.

-Энэ сарын 30-нд хүрээлэнгүүдийг татан буулгахыг эсэргүүцэж хүрээлэнгийнхэн жагсаал хийнэ гэж байсан. Гэтэл зарим эрдэмтэд нь татан буулгасан нь зөв гэх юм?

-Монголд шинжлэх ухааны академи гэж байх ёсгүй. Академийг ТББ-ын хэлбэртэй ажиллаж хоорондоо өрсөлдөх ёстой. Шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүдэд ажиллаж байгаа эрдэмтэд Монгол Улс шинэ суурь судалгаа хийхгүй, Монголоос шинжлэх ухааны шинэ бүтээл гарах боломжгүй, хүрээлэнгүүд практик дээр холбогдохгүй байна, төсвөөс авч байгаа мөнгөний цаана нь эдийн засгийн агуулга харагдахгүй байна, шинжлэх ухааны бүтээлүүдийн цаана бизнес байх ёстой гэж ярьдаг хэсэг бүлэг эрдэмтэд бий. Төрд оюуныг ойлгодоггүй, оюуны бүтээлийг үнэлдэггүй хүмүүс байгаа нь үнэн. Энэ хүмүүсийн хатгаасанд битгий ороосой гэж хүсэх байна. Монголын шинжлэх ухааны салбар бол маш тогтвортой сайн хөгжиж ирсэн салбар. Магадгүй зах зээлийн харилцаанд орсноос хойш алдаа оноо байсныг үгүйсгэх аргагүй. Гэхдээ Монголын олон эрдэмтэд сүүлд гэхэд Хавтгайн Намсрайд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Чингэсийн одон хүртээлээ. Жил бүр залуу эрдэмтдийг шалгаруулан Ерөнхийлөгчийн нэрэмжит шагналыг олгож байна. Цагирагийн онолын математикийн эрдэмтэд, цөмийн энерги, түүхийн эрдэмтдийн бүтээл олон улсад үнэлэгдэж байна. Дэлхийн 1000 эрдэмтнийг зарлахад салбар салбартаа манайхан дээгүүр явж байгаа. Харин ч бид энэ хүмүүсийнхээ оюуны бүтээлийг, хөдөлмөрийн үнэлэмжийг нь үнэлж ирээгүй. Тэгсэн байж дээрээс нь татан буулгаж хэрэггүй. Хүрээлэнгүүдийн зохион байгуулалтыг өөрчлөн татан буулгаснаар өнөөгийн эдийн засгийн хямралаас гарахгүй. Манай улс шинжлэх ухааны салбарт ДНБ-ий хоёр хувиас доошгүй мөнгийг зарцуулах ёстой гэдэг ч үнэн хэрэгтээ 0.17 хувийг л зарцуулж байгаа. Монголын төр шинжлэх ухаандаа зарцуулах мөнгөө өгч чадахгүй байна. Академи хүрээлэнгүүдээр ороход маш олон бүтээл ажил хэрэг болж үйлдвэрт нэвтэрч байгааг харж болно. Монголд төр гэж байгаа бол үеийн үед шинжлэх ухаан оюуны бүтээл хийж байгаа хүмүүсээ дээдэлж явах хэрэгтэй. Монголын төр сэхээтэн, оюуны цөм болж байгаа энэ салбар руу шинэ Засгийн газар анхны ажлаа хийж болохгүй. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс эхлээд шинжлэх ухааны хүмүүсээ дэмжин Чингэс хааныхаа одонг гардуулаад байхад Засгийн газар нь Ерөнхийлөгчийн институцээсээ зөрөөд шинжлэх ухааны академи руугаа сэлэм далайж болохгүй. Ядаж хүрээлэнгүүд дээр ямар ажил хийгдэж байгааг эхлээд бид харах ёстой. Бүтцийн өөрчлөлт хийх, тодорхой эрдэм шинжилгээний төв, хүрээлэнг их сургуулиудын харьяанд шилжүүлэх боломж­той. Түүнээс биш хоморголон татан буулгана гэдэг бол байж болшгүй зүйл. Энэ бол оюуны төв рүү хийж буй террор юм.

-Одоо яах хэрэгтэй гэж?

-Шинжлэх ухааны хүрээлэн гэдэг бол мань мэт шиг дөрвөн жил сонгогдоод хэдэн сар сайд дарга хийдэг ажил биш. Хэдэн мянган хүний бүхий л насаараа хийсэн оюуны бүтээл хөдөлмөр бүтээл устаж үгүй болвол манай улс асар их хохирол амсна. Хоёр гурван жил эдийн засгийн хямралд орох, дөрөв таван төсөл зогссоноос илүү хохиролтой. Манай улс төр сүүлийн үед хэт хувь хүний тоглолтод түшиглэсэн, сэтгэлийн хөөрөлд автсан мэргэжлийн бус шийдвэр гаргаж байна. Монголын төрд хамгийн түрүүнд хийх ёстой ажил бол судалгаанд түшиглэсэн шинжлэх ухаанчаар асуудалд хандах зарчмын байр суурийг оруулж ирэх хэрэгтэй. Энэ ус агаар мэт дутагдаж байна. Түүнээс болж өнөөдөр хямралд орж байгаа юм. Бидний алдаатай бодлогын цаана мэргэжилтнүүдийнхээ үг яриа, баримт нотолгоог бага сонсож байгаатай холбоотой. Тэднийхээ амьдарч байгаа орон гэрийг шатаачихъя гэж болохгүй ээ.

-Шинжлэх ухааны академи, хүрээлэнгүүдийг татан буулгана гэвэл Засгийн газрыг огцруулах хэмжээний арга хэмжээг авна гэв үү?

-Арай ч тэр хэмжээнд хүргэхгүй байлгүй дээ гэж бодож байна. Асуудлыг олон талаас нь яриад Ерөнхий сайд болон бусад хүмүүс хамтран ярилцаж зөв гарцаа олох байлгүй дээ хэмээн бодож байгаа. Өнгө мөнгөний АНУ-аас Монгол өөр шүү. Асуудлыг ярьж байхад гишүүд АНУ-ыг жишээ аван ярьж байна лээ. Америк дэлхийн тэргүүлэх гүрэн мөн үү гэвэл мөн. Гэхдээ тэнд бүх зүйлийг мөнгөөр хэмждэг. Монгол Улс бол эртнээс ирсэн уламжлалаараа явах шаардлагатай. Дорнын ард түмний онцлог гэж бий. Шинжлэх ухааныг мөнгөөр хэмждэггүй байхгүй юу. Мөнгөөр хэмжишгүй зүйл гэж байна. АНУ-д ч гэсэн мөнгө олдоггүй асар их зарлага гаргадаг хүрээлэн байгаа шүү дээ. НАСА өнөөдөр ашигтай ажилладаггүй. Хэдэн тэрбум доллар зарцуулж байгаа ч мөнгө олдоггүй зүгээр л америкийн бахархал, нэрийн хуудас.

Э.ЭНХБОЛД