Month: November 2014

Санхүүгийн зах зээлийн судлаач, эдийн засагч Л.Бямбаатай ярилцлаа.

–Ам.долларын ханш өдөрт бараг 10, 20 төгрөгөөр нэмэгдсээр байна. Ямар учраас ингэж өсөөд байна вэ. Та эдийн засагч хүний хувьд ямар учир шалтгаантай гэж бодож байна вэ?

-Эдийн засаг, төлбөрийн тэнцэл, гадаад валютын урсгалын тухайд огцом том өөрчлөлт ороогүй, макро эрсдэлүүд шийдвэрлэгдээгүй хэвээр байгаа тул ам.долларын ханшийн хандлагад өөрчлөлт орохгүй байна. Өөрөөр хэлбэл, судалгаанаас харахад валютын чангаралт үргэлжлэх магадлалтай байна.

–Үүний нэг шалтгааныг моргейжийн зээлтэй холбон тайлбарлах хүмүүс бий?

-Моргэйжийн зээл хэсэг хугацаанд хүмүүст сул мөнгө орж ирэхэд нөлөөлсөн. Тухайлбал, өндөр хүү төлж байгаад найман хувь руу зээлээ шилжүүлсэн хүмүүс байсан. Нөгөө талаас байр худалдах, худалдан авах зохиомол хэлцлүүд хийгдсэн гэсэн сэжиг байгаа. Гар дээрх илүүдэл мөнгө нь ам.долларын эрэлтийг нэмэгдүүлсэн байх талтай. Гэхдээ энэ бол одоо тийм том нөлөө үзүүлж байгаа гэж бодохгүй байна.

–Тэгвэл гадаадаас орж ирэх валют багассанаар л ийм нөхцөл байдал үүссэн гэж ойлгож болох уу?

-Мэдээж манай эдийн засаг гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтаас асар их хараат байсан. Гадаадаас орж ирэх валют экспортын орлого буурсан. Мөн гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт зогссон учир валютын дотогшлох урсгал огцом буурсан нь ханшид шууд нөлөөлсөн.

–Цаашид энэ өсөлт хэвээр үргэлжилсээр байх болов уу. Ерөөс ам.долларын ханш буурах найдвар бий юу?

-Суурь орчин, нөхцөл өөрчлөгдөхгүй бол ханшийн чиг хандлага дээр өөрчлөлт төдийлөн орохгүй болов уу. Огцом өөрчлөлтийг авчрахын тулд эдийн засгийг гацаанд оруулсан асуудлууд шийдэгдэх ёстой. Гэтэл ойрын хугацаанд шийдэгдэх боломж харагдахгүй байна. Эсрэгээр, Засгийн газар солигдож байгаа нь эдийн засаг дахь тодорхойгүй байдлыг нэмэгдүүлж, асуудал шийдэгдэх явдлыг хойшлуулж байна. Түүнчлэн эрсдэлийг ч өсгөж байгаа гэж бодож байна. Тодорхойгүй байдал нэмэгдэх тусам үндэсний валютад итгэх итгэл буурна. Гэхдээ төгрөгийн сулрах хурд буурч болох юм. Учир нь импорт буурч, бизнесийн эргэлт саарч байгаа тул валютын эрэлт буурах талтай. Манай эдийн засгийн багтаамж өөрөө цомхон учир эдийн засаг нь сэргэхдээ ч хурдан, унахдаа ч хурдан байдаг.

–Монголбанкнаас ам.долларын ханш өсөхөд интервенц хийх гэх мэт тодорхой арга хэмжээ авч байгаа гэх боловч тодорхой үр дүнд хүрэхгүй л байгааг та хэрхэн харж байгаа вэ?

-Интервенци хийж байгаа болохоор л одоогийн түвшин дээр тогтож байна гэж бодож байна. Монголбанкинд байнга интервенци хийгээд байх их хэмжээний валютын нөөц байхгүй.

–Тэгвэл алт тушаалтын хэмжээ нэмэгдсэн нь сайн нөлөө үзүүлж байгаа болж таарах нь?

-Тийм. Алт тушаалтын хэмжээ энэ онд нэмэгдсэн. Тиймээс үүнээс бага зэрэг нөхөгдөж байгаа болов уу.

–Ер нь ам.долларын ханшийн өсөлт манай эдийн засагт хамгийн сүүлийн үеийн байдлаар хэрхэн нөлөөлж байна вэ?

-Ер нь эдийн засагт үзүүлж байгаа сөрөг нөлөө нь нэгдүгээрт, импортын барааны үнээр дамжиж инфляцийг нэмэгдүүлж байгаа. Хоёрдугаарт, ам.долларын зээл авсан аж ахуйн нэгжүүд ханшийн эрсдэлд орж зээл нь чанаргүйдэх магадлал өндөр байгаа. Хэрэв эдийн засгийн бүтцэд үйлдвэрлэл илүү давамгайлж байсан бол энэ нь экспортын бараатай харьцуулахад илүү өрсөлдөх чадвартай болгодог. Гэхдээ манайд дотоодын үйлдвэрлэлийн хөгжил харьцангуй сул байгаа тул одоогоор тэр давуу тал нь эдийн засаг, аливаа бизнест мэдрэгдэхгүй байна.

–Төрийн зүгээс ямар зохицуулалт хийвэл ам.долларын ханш буух бол?

-Чөлөөт зах зээлтэй учир төрөөс шууд зохицуулалт хийх боломж хязгаарлагдмал. Валютын ханш гэдэг өөрөө зах зээлийн зарчмаар эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэр дээр л оршиж байгаа. Үүний огцом савалгааг нь арилгах үүднээс тодорхой зохицуулалтыг төрөөс хийж байна. Валютын ханшийг барих зорилгоор валютын зохицуулалттай дэглэмд шилжвэл зах зээлийн хөгжлөөс ухарсан явдал болно гэж бодож байна. Тухайлбал, хэн нэгэн хүн, байгууллагаас валют авах, зарах хэмжээ, хугацаа, давтамж дээр хязгаарлалт хяналт тавиад эхэлбэл зах зээл таатайгаар хүлээж авахгүй л болов уу. Гэхдээ шаардлагатай гэж үзвэл түр зурын зохицуулалтын арга хэмжээнүүдийг авч болох байх.

–Ер нь манайд бусад валютын ханш ч байнга өссөөр байгаа. Энэ нь эдийн засагт ямар нөлөөтэй вэ?

-Ам.доллараас гадна юанийн ханш манай эдийн засгийн эргэлтэд даац жин ихтэй. Юанийн тухайд Хятадын төв банктай шууд своп хийх хэлцэл хийгдсэн тул чангаралт нь хурдац арай бага байх болов уу.

Т.ГЭРЭЛМАА

“Мандухай цэцэн хатан” киноны Алтжингийн дүрийг амилуулсан жүжигчин Н.Отгонтогостой ярилцлаа.

–Сүүлийн үеийн уран бүтээлийнхээ талаар яриач?

-“Сүүлчийн шөнө” киноны хоёрдугаар найруулагчаар ажиллаад хэсэг завсарлалаа. Сүүлийн үед уран бүтээлчид маань намайг хоёрдугаар найруулагчаар ажиллаад өгөөч гэсэн санал тавиад байгаа. Дандаа залуу уран бүтээлчидтэй хамтарч ажиллаж байна. Удахгүй “ST” студи, төрийн соёрхолт найруулагч УГЗ Балжинням найруулагчтай хамтарч ажиллах гэж байгаа.

–Та жилдээ хоёр гурван кинон дээр ажилладаг гэсэн. Тэгэхээр бараг амралтгүй ажиллаж байна уу?

-Дандаа л завгүй байдаг. Өнгөрсөн зургадугаар сард хөлөө бэртээгээд анх удаа гэртээ сар байж үзлээ. Миний хувьд зүгээр сууна гэдэг аймшигтай хэцүү байсан. Ер нь би удирдлага бариад суваг сольж байгаад унтаж үзээгүй юм байна лээ. Би ажиллаж байж л улам эрч хүчтэй болдог. Хөлөө бэртээсэн чинь найзууд чи далимаар нь сайхан амраад ав гээд байсан. Нэг сар шохойдсон хөлтэй гэртээ байна гэдэг үнэхээр хэцүү санагдлаа. Сүүлдээ бүр хүүгээрээ машин бариулаад ард нь хөлөө жийж суугаад хөдөө явсан.

–Нийтдээ хичнээн кинонд тоглоод байна. Гучин жил нэг салбарт ажиллана гэдэг багагүй хугацаа шүү?

-Би 30 жил урлагт ажиллаж, нийт 46 уран сайхны кинонд гол ба хоёрдугаар дүрд тоглосон байна. Мөн хоёрдугаар найруулагчаар арваад кинонд ажилласан байна. Тиймээс миний бүтээсэн 30 жилийн хөдөлмөр тодорхойхэмжээгээр уран бүтээлээрээ харагдаж байгаа байх. Гэвч зарим үзэгчид намайг кинонд тоглож байна уу гэж их асуудаг. Дэлгэцийн бүтээлд ажиллаад байгаа болохоор олон түмэнд уран сайхны кино болж хүрч байгаа юм. Харин хүмүүстеатрт очиж кино үзэхгүй болохоор бүтээл маань харагддаггүй юм шиг байна.Телевизээр цацагдаж буй бүтээлийг харахаар хүмүүс уран бүтээлээ хийж байна гэж ойлгоод байх шиг санагдсан.

–Та голдуу хоёрдугаар найруулагчаар ажиллаж байгаа байх аа?

-Би 1993 онд И.Нямгаваа найруулагчтай “Бой” гээд кинонд туслах найруулагчаар ажиллаж байлаа. Үүнээс хойш дандаа хоёрдугаар найруулагчаар ажиллаад байна. Хүн болгон хоёрдугаар найруулагч хийж чадахгүй. Үзэгчид хоёрдугаар найруулагч ямар үүрэгтэй юм бэ гэдгийг тэр бүр мэддэггүй юм шиг. Хоёрдугаар найруулагч нэлээд эрх мэдэл бүхий ерөнхий найруулагчийн дараа ордог албан тушаал. Жүжигчдийн жүжиглэлтдээр нь ажиллана. График, цаг зав гээд бүх чимхлүүр ажлыг нь хийдэг. Тухайн уран бүтээл дээр ажиллаж байгаа тохиолдолд би хамгийн их шүүмжлэлтэй ханддаг хүн.

–Таны харж байгаагаар шинэ залуу уран бүтээлчдээс цойлж гарч байгаа жүжигчинг нэрлэ гэвэл хэн хэнийг онцлох вэ?

-Залуу сайн сайн жүжигчид их гарч байгаа шүү. Эмэгтэйчүүдээс бол Дөлгөөн байна. Их дотортой жүжигчин. Зөв салбараа олоод ажиллавал амжилт гаргана. Дээрээс нь өөрийгөө эвдэхгүй бол сайн жүжигчин болно. Үүнийг би зориуд хэлж байгаа юм. Эрэгтэйчүүдээс Болд-Эрдэнэ байна. Гэхдээ яриад байвал зөндөө жүжигчин бий л дээ. Сүүлийн үеийн зарим жүжигчдийг хараад байхад ганц, хоёрхон кинонд тоглочихоод өөрийгөө нэг их од болчихлоо гэж санаад байх шиг байна. Залуу жүжигчид цаг баримтлахгүй байна. Мөн дүр бүтээнэ гэдгээ сайн ухамсарлахгүй байх шиг. Гэтэл хууччуул нь цагаасаа эрт ирээд хувцсаа өмсөөд нүүрээ будчихсан байж байдаг. Залуус дэндүү маяг ихтэй байна. Холливудынхны тэр маягийг дуурайгаад яах гээд байгаа юм. Хүн хүнээрээ л байх хэрэгтэй. Ах захаа ер нь мэдэхээ байчихжээ.

–Манай кино урлаг одоо хэр зэрэг хөгжиж байна. Хүмүүс дандаа л Солонгосын олон ангит кино үздэг шүү дээ. Олон ангит кино ямар шатандаа байна вэ?

-Кино урлаг нэг хэсэг унаж байсан. Одоо бол буцаад сэргэж байна. Хүмүүс болсон болоогүй кино хийж байна гээд байдаг, миний хувьд тийм биш. Хүн бүхэн тэр киногоор ямар нэгэн зүйл ухаарч ойлгоосой гэж ухаарлын коммент өгч байгааг манайхан хэт муулдаг болж. Олон ангит киноны хувьд хүмүүс муулаад л байдаг. Тэтгэврийн насны болон гэртээ байдаг хүмүүс чинь ихэнх нь гадуур караокедож, хоолонд орж, кино театрт кино үзэж чадахгүй шүү дээ. Тэр хүмүүс чинь гэртээ телевизээрээ гарч байгаа киног үзэхгүй яадаг юм. Монголын олон ангит кино хоёр, гурван жилийн өмнөхөөс хамаагүй сайжирсан. Одоо гарч байгаа олон ангит кинонууд их өгүүлэмжтэй сайн кинонууд. Удахгүй ингэж хөгжсөөр өөрсдийнхөө хийсэн олон ангит киног үздэг болох байх.

–Анхны киноныхоо талаар яриач. Таныг Сувд гуай Алтжинд тоглохыг санал болгосон гэдэг. Яагаад таныг сонгосон юм бол?

-Гараа сайн бол бариа сайн гэж ярьдаг. Миний анхны гараа “Ирж яваа цаг”, “Мандухай цэцэн хатан” киногоор эхэлсэн. 1974 онд Драмын театрт цэвэрлэгчээр орж байлаа. Улсын “Хүүхэлдэйн театр”-т 1985 онд дагалдан жүжигчин шалгаруулж авч байсан. Тэр үед кино драмын ангид гурван жилд нэг удаа шалгаруулж авдаг байж. Хүүхдийн театрт хоёр жил дагалдангаар ажиллаад дараа нь шалгалт өгдөг байсан юм. 1985 онд Жигжид найруулагч “Мандухай цэцэн хатан” киног хийх гээд шалгаруулалт явагдаж байна гэж их сонсогдож байсан. Тэр үед би жаахан хүүхэд байлаа. Сувдаа эгч анх намайг”Хүүхэлдэйн театрт ийм нэг дагалдан жүжигчин охин байна. Тэрийг нэг үзээдэхээч” гэж санал болгосон байдаг. “Мандухай цэцэн хатан” киног Балжиннямнайруулагч найруулахаар болсон. Бунтар найруулагч “Чи Балжинням найруулагчтай очиж уулзаарай” гэж хэлсэн. Би тэгэхэд нь Балжинням гэдэг хүн дээр нь очоод л “Би яасан бэ, тэнцсэн үү” гэж асуухаас ичээд байсан. Тэр үед Мандухайн дүрүүдийг бүгдийг нь сольж байсан даа. Тэгээд л явж байтал Кино үйлдвэрийн хүндэт самбарын хажууд Балжинням гуай зогсож таарсан. Тэр үед намайг ар зооноос нэвт ширтээд байгаа нь мэдэгдээд би нүүр будагч нарын өрөөнд гүйгээд орчихлоо. Тэр үед залуу ч байж. Зоригтой ч байж. Балжинням гуай намайг дуудаад чи “Мандухай цэцэн хатан” кинонд тоглох сонирхолтой юу, чи гэхдээ тэнцээгүй гэсэн. Тэгэхээр нь “Тэнцээгүй юм бол яах гэж намайг дуудсан юм” гэж хэлээд би яваад өгсөн. Яваад өрөөндөө ороод л дуугаа хийх гээд байж байсан чинь Уртаа эгч орж ирээд “Отгонтогос байна уу. Балжинням найруулагч дуудаж байна” гэдэг юм байна. Тэгээд Балжинням гуайн өрөөнд орсон талхан дээр хиам, лооль, өргөст хэмх тавьчихсан, намайг “кофе уух уу, цай уух уу. Наад талхнаасаа ид” гээд дуугүй суугаад л байлаа. Чи энэ зохиолыг аваад яв гэхэд нь би “Хэний дүрийг унших вэ” гэхэд шивэгчин Саймочийн дүрийг гэхээр нь би буцаагаад өгчихсөн. Тэгсэн “Чи хатан болохоор нь тоглоод, шивэгчин болохоор нь тоглодоггүй юм уу” гээд инээж билээ. Уран сайхны зөвлөл хэлэлцээд чамайг Алтжинд авахаар болсон гэхэд нь их баярласан. Намайг энэ кинонд авч тоглуулсан Балжинням найруулагч, хамтарч ажилласан бүх хүмүүстээ, Алтжингийн дүрд анх санал тавьсан Сувдаа эгчдээ баярлаж явдаг. Хамтран ажилласан уран бүтээлчдээсээ би маш их юм сурсан.

–Хамгийн анхны эротик дүрийг зоригтойгоор бүтээсэн. Тэр үед үзээд юу бодогдож байв. Одоо бодоход хэр санагдаж байна?

-Хамгийн анх дэлгэцээр нүцгэн гарч байгаа нь би. Тэр үед кинонд тэгж нүцгэн гарч байгаагүй. Ямар сайндаа хөдөө кино маань гарч байхад Сүххуяг бид хоёрын тэр хэсэг гарахад гараараа хаачихдаг байсан гэсэн. Би анх тийм хэсэг гарна гэж мэдээгүй л дээ. “Мандухай цэцэн хатан”-ы хамгийн сүүлийн зураг авалт гээд хэдхэн хүн Амарбаясгалан хийд рүү явсан юм. Замдаа гараад “УАЗ 469”-т суухад надад Алтжин-Отгонтогост гээд биччихсэн зохиол өгсөн. Үүнийг чамд зориулж бичсэн гэж хэлсэн л дээ. Тэрийг замдаа уншаад “Би ингээд нүцгэлээд орох юм уу” гэхэд найруулагч маань “үгүй наадахыг чинь киноны аргаар авна” гээд намайг хуурсан. Сүүлд ньнадад худлаа хэллээ гээд би уйлж байсан. Одоо санахад Балжинням гуай баавгай, туулай ч билүү амьтны онигоо ярьж намайг тайвшруулж билээ. Миний ам руу нархамба хийгээд тайвшруулаад зураг авч байлаа. Зураг авахуулж байхдаа “Сүххуяг ах хөнжил доогуураа хийчихлээ стоп стоп” гээд л зургаа зогсоочихно. Эхэндээ ичээд л бие бие рүүгээ ойртож чадахгүй байсан юм. Сүүлдээ бүр цайсан л даа. Энэ үеийн зургийг авч дуусаад кино зураг авалт дууслаа гээд оргилуун дарс задалж байсныг тод санаж байна. Тэр үед уран сайхны зөвлөл байсан. Киног гаргахаас өмнө шалгалтанд ороод тэр хэсгүүдийг тана гэсэн байдаг. Тэгээд Балжинням найруулагч намайг дуудаад “Уран сайхны зөвлөлөөс хас гээд байна. Алтжингийн эхний хэсгийг хасах уу, сүүлийн хэсгийг хасах уу” гэсэн. Мэдээж би тийм их зориг гаргаж нүцгэлчихээд тэрийгээ хасуулах хайран байсан. Тэгээд сүүлийн хэсгээс хасуулъя даа гэсэн чинь Балжинням гуай “Ухаантай охин” гээд намайг үнсэж билээ.

–Жүжигчин хүнд өөрийгөө эвдэж өөрөөр харуулах дүрүүд гаргаж байх хэрэгтэй. Таны гаргаж байгаа дүрүүдийн хувьд?

-Тийм шүү. Н.Наранбаатар найруулагчийн “Сүүлчийн шөнө” уран бүтээлд хоёрдугаар найруулагчаар жүжигчин хариуцан хариуцлагатай ажлыг гүйцэтгэлээ. Тэр кинонд ахимаг насны дүрд тоглох гэж тохой хүрсэн урт үсээ богино болгочихсон. Намайг ерөнхийдөө ихэмсэг бардам, их зантай авгайн дүрээр хүлээж аваад байх шиг санагддаг. Би тийм хүн биш. Надад уур гэж байхгүй тайван хүн гэх үү дээ. Тэгсэн мөртлөө надаас гарахгүй зан харилцааг кинонд гаргахыг найруулагчид шаардаад байдаг. Миний мэргэжил жүжигчин учраас тэр занг гаргахаас өөр аргагүй болдог. Гэхдээ одоо баян, цатгалан, хээнцэр авгайн дүрээс татгалзана. Ээж маань миний охинд “Тунгалаг Тамир”-ын Дулмаа шиг сайхан дүр өгчихгүй юм аа гэж билээ. Би чинь өмнө нь бас нэг янхан хүүхний дүрд тоглож байсан юм. Тэр үедээ найруулагч цаанаасаа дүрээ өгнө шүү дээ ээж минь гэж хэлж байсан. Найруулагч нар намайг тоож кинонд тоглуулсанд маш их баярладаг. Жүжигчин хүн аль ч дүрд хувирч чаддаг байх хэрэгтэй.

–Гэр бүлийнхнийхээ талаар яриач. Хань тань урлагийн хүн учраас таныг их ойлгодог байх?

-Ерөнхийдөө би хувийн амьдралаа бусдад дэлгээд сонин хэвлэлд ярилцлага өгөөд байдаггүй. Миний нөхөр МУГЖ Батжаргал. Нэг хүүтэй, хүүг минь Равжаа гэдэг. Мөн найман настай нохойтойгоо л амьдардаг хүн. Манай нөхөр урлагийн хүн учраас намайг их ойлгодог.”Мандухай цэцэн хатан” киноны нээлт болоход миний хамгийн анхны шүүмжлэгч манай нөхөр байсан. Гэртээ ирэхэд надад их гоё ширээ засаад шампанск хоёр хундага тавиад “Үнэхээр сайхан кино болжээ, “Цогт тайж”-ийн дараа орох кино болсон байна. Сүххуяг та хоёр эхнэр, нөхөр байж нэг оронд орохдоо хөнжлөө булаацалддаг юм уу” гэж хамгийн анх шүүмжилж байсан. Уран бүтээлч хүн болохоор шал өөр хандлагаар хандаж өөрөөр харж хүлээж авсан шүү. Нээрээ л би сүүлд харахад олон алдаа байсан. Ядаж байхад хөнжил нь нэг метр өргөн хоргой хөнжил байсан юм.

-“Мандухай цэцэн хатан” киноны Алтжинд тоглоод хайрын захиа ихийг л авсан байх даа?

-Захиа зөндөө ирдэг байсан. Тэр болгонд хариулна гэж байхгүй. Киноны уулзалт гэж зөндөө явна. Хүмүүс дандаа л Алтжин дүрээр минь магтах юм. Одоо харахад их дутуу л харагддаг.

–Ерөнхий найруулагчийн хувьд кино хийх үү?

-Ерөнхий найруулагч гэж тийм амар зүйл биш. Одоогоор болоогүй байна гэж үзэж байгаа. Ерөнхийдөө кино хийвэл аятайхан даацтай зүйл хийе л гэж бодож байна. Найзуудтайгаа кино хийнэ. Очирбатын Оюун, Аяа, “Хэцүү анги”-ийн Сараа бид дөрөв яриад л байгаа юм. Тохироо нь бүрдэхгүй байна. Тэр үеийг хүлээгээд судалгаа хийж байна. Мэдээж орчин үеийн сэдэвтэй эмэгтэйчүүдийн кино хийвэл сонирхолтой байх болов уу.

–Таныг хүмүүс “Honey” дүрээр их ярьдаг болжээ?

-Хөдөө зураг авалтаар явж байтал хөөе “Honey” явж байна гэхээр нь би гайхаад Төмөрөө ахыг бас явахаар тэгж дууддаг гэсэн. “Хайрын эрэлд” кинонд гардаг дүр шүү дээ. Зохиолыг нь Мөнхзул тэр дүрийг надад зориулж бичсэн гэдэг юм билээ. Жүжигчинд зориулж зохиол бичнэ гэдэг ховор зүйл. Ард түмэн миний тэр “Honey”-гоор сайн мэддпэг юм билээ. Миний үеийнхэн Алтжингаар таних ч сүүлийн үед намайг дандаа л “Honey” гэдэг болсон байна лээ. Би өөрөө хөдөө явж байгаад л мэдсэн. Булганы Хангалд кино зураг авалтаар явж байсан чинь нэг малчин эгч “Honey”-доо хонь бэлэглэнэ гээд өгч байсан. Өмнөговьд бас ямаа бэлэглэсэн шүү. Дүрийг минь сайхан гаргаж өгсөн зохиолч найруулагч нартаа баярласнаа хэлье.

–Та аль продакшинд харъяалагдаж байна?

-Би чөлөөт уран бүтээлч. Одоогоор чөлөөт уран бүтээлчид л хамгийн их юм хийж байгаа. Шулуухан хэлэхэд уран бүтээлчид бидэнд яамнаас хийсэн зүйл байхгүй. Чөлөөт уран бүтээлчдийн хийсэн юмыг тодорхойлоод өгөх газар байхгүй л байгаа юм. Үүнийг зохицуулах хэрэгтэй байна.

С.АРИУНЖАРГАЛ

УИХ-ын гишүүн асан Ш.Сайхансамбуутай ярилцлаа.

–Сүүлийн үед юу хийж байна вэ?

-Бизнесээ л хийж байна даа.

–Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягийг огцруулчихлаа.Улс төрийн энэ нөхцөл байдлыг хөндлөнгөөс хараад ямар дүгнэлт хийж суугаа бол?

-Үндсэн хуулиа өөрчлөхгүй бол энэ байдал үргэлжилсээр л байх биз дээ.Өнөөдрийн Үндсэн хуулиар бол Ерөнхийлөгч нь илүү эрх мэдэлтэй ч юм шиг. Эсвэл УИХ нь засгаа бариад ч байгаа юм шиг. Засгийн газар нь төрөө удирдаад байгаа ч юм шиг. Нөгөө талдаа шүүх эрх мэдэл нь бүхнээс дээгүүр ч юм шиг нэг ийм л дөрвөн толгойтой тогтолцоо үйлчлээд байна шүү дээ. Хэн нь хэнийгээ даргалаад байгаа юм бүү мэд.Энэ нь өөрөө улс төрийн болоод засаглалын хямралыг бий болгоод байх шиг байна. Парламентад сууж байгаа нөхдүүдийг хараад байхад нэг л зүйл илт байна. УИХ-ын гишүүн гэдэг сэтрээ тоохоо байгаад цөм Ерөнхий сайд болох гэж улайрцгаадагболжээ. Үүнээсээ болоод л засаг төрөө огцруулж, улс болж тоглоцгоодог болсон юм уу даа. Ерөнхийлөгчийнхөө үгийг сонсч байгаа хүн алга. Н.Энхбаярын үед арай л өөр байж. Олонхийг бүрдүүлж байгаа намын гишүүд нь ямар ч удирдлага байхгүй, том толгойтой хүмүүс. Ийм хүмүүс яаж ч төр авч явах билээ. Ийм л дүр зураг харагдаж байна.

–Н.Энхбаярын үед нэг хүний дарангуйлал байсан гэж шүүмжилцгээдэг биз дээ?

-Дарангуйлал тогтооно гэсэн үг биш л дээ. АН-ынхныг хараач дээ. Хөл толгойгүй, хэнийхээ ч үгэнд орохоо байлаа. Гэхдээ Н.Алтанхуягийн Засгийн газар үнэхээр муу ажилласан нь бас үнэн. Ер нь АН олонхи болж төр, засгийг бүрдүүлэхээсээ эхлээд хууль зөрчөөд эхэлсэн шүү дээ. Нүүрсээ 70 ам.доллараар худалдахаар тохирсон “Чалко”-гийн гэрээг өөрчилснөөр энэ Засгийн газар маш том нүгэл үйлдсэн дээ. Одоо бид нүүрсээ 30 гаруйхан ам.доллараар худалдаад сууж байна. Бондын мөнгийг шал дэмий үрэн таран хийлээ.

–Нэг хүнийг нөгөөгөөр солиод ямар нэмэртэй юм бол. АН-ынхан дараагийн Засгийн газрыг огцруулах гэж үзнэ. Ингээд1996-2000 оны гашуун түүх давтагдаж магадгүй болчихлоо. Тэгвэл ард түмэнд л хохиролтой юм болох байх…

-Энэ асуудал дээр харин би өөр бодолтой явдаг хүн. Засгийн газар солигдлоо гээд муудах юм байхгүй л дээ. Гадны улс орнуудад энэ бол хэвийн үзэгдэл байдгийг тэртэй тэргүй хүмүүс мэднэ. Япон яаж байна, сайд нарнь хариуцлага хүлээгээд хоёр, гурваараа огцорч л байдаг. Тэглээ гээд улс нь дампуурч байгаа юм алга. Ажил нь хэвийн үргэлжилдгээрээ явж байна.1996-2000 онд олон Засгийн газар огцрууллаа гээд Монгол Улс дампуурчихаагүй л байна шүү дээ. 1990 оноос хойш Монголын ард түмэн өөрөө өөрсдийгөө зогоож, өдөр хоног өнгөрсөөр л өнөөдөртэй золгосон. Түүнээс биш засаг төр гайхамшигтай туслалцаа үзүүлээд амьдралыг сэв хийтэл өргөчихсөн юм байхгүй биз дээ. Тийм юм чинь засаг солигдож л байг, амьдрал үргэлжилсээр л байна. Ардын нам ч гэсэн С.Баярыг С.Батболдоор солиод явж болжбайсан биз дээ.Үнэхээр явуулж байгаа бодлого нь тааруу байвал тэр хүнийг солиод дараагийнхад нь ажлыг нь шилжүүлэх нь зүйн хэрэг.Адаглаад ажилд ахиц гарна шүү дээ. Гэхдээ өнөөдөр Төрийн ордонд Ерөнхий сайд хийчих мэдрэмжтэй хүн харагдахгүй байна.

Харин Засгийн газраас илүү УИХ бужигнаад эхэлбэл аюултай шүү.

–Ер нь Монголын бизнесийн орчин өнөөдөр ямар байна вэ. Та нарт яаж мэдрэгдэж байх юм?

-Эдийн засаг хямралтай байна шүү дээ. Ялангуяа нийгмийн дунд болон түүнээс доош давхаргынханд энэ хүндрэлилүүтэй тусч байна. Хөдөө, хотгүй иргэдийн амьдралдордлоо.Мэдээж энэ нь төрийн буруу зохицуулалт, болхи бодлогоос үүдэлтэй. Дээрээс нь валютын ханшийн өсөлтөөс болж хүндрэл үүсч байна. Энэ бодлогыг хэрэгжүүлж байгаа Ерөнхий сайдтай энэ чигээрээ яваад байвалирэх жил гэхэд бүр ч дордоно.Өнөөдөр өчнөөн хүн эхлүүлсэн бизнесээ зогсоож байна. Бизнес эрхлэх боломж улам л хумигдсаар байх юм. Төрийн дунд шатныхны хүнд сурталбизнес хийхэд ихээхэн төвөг чирэгдэл учруулж байна шүү дээ.

–Ялангуяа таны бизнест яаж нөлөөлж байна вэ?

-Манай “Нарантуул”-ын худалдаачид үнэхээр хямралд нэрвэгдэж байна. Зарим нь бараандаа явж чадахгүйд хүрлээ.Юанийн ханш өсчихсөн учраас наймаачид ашиг олохын тулдолж ирсэн барааныхаа үнийг яалт ч үгүй нэмэх шаардлага гарч байна. Гэвч тэр нь ард түмэнд хүндээр тусч байх жишээтэй. Дээрээс нь гүйлгээ муу, худалдан авагч хомсдож байна. Энэ маягаар хүндрэл их байна. Сүүлд сонсох нь ээТаван толгойн зүүн Цанхийн олборлолт түр зогслоо гэж дуулдсан.Тэгвэл Монголын эдийн засгийн байдал улам л дордох нь. Монголын компаниуд дампуурал руу ойртлоо гэсэн үг.

–Танд “Нарантуул”-аас өөр бизнес байгаа биз дээ?

-Занар олборлох гээд яваад байна. Энэ талаар уулзаагүй хүн, очоогүй газар алга. Эрдмийн зэрэг хамгаалсан ч болохоор байна.

–Занараас шатахуун гаргаж авах гээд байна уу?

-Тийм. Манайхан хүрэн нүүрснээс шингэн түлш гаргаж авна гэдэг юм. Тэрийг бодвол арай хямд төсөр юм уу даа.

–Ажил ямар шатандаа яваа вэ?

-Техник эдийн засгийн үндэслэлээ хийчихсэн. Хөрөнгө мөнгөө босгож байна. Ирэх хавраас ажлаа эхэлчих санаатай.

–Хаанаас занаролборлох гэж байгаа юм бэ?

-Говиос. Ер нь манай занарын нөөц Монголын зүүн өмнөд хэсгээр говь талдаа их байдаг юм. Урт нэртэй хуульд хамаарахгүй гэдгээрээ давуу юм даа. Сүүлийн үеийн Герман, Финландын хуурай аргаар боловсруулахтехнологиуд нэвтэрч байгаа.

–Тэр технологиудыг ашиглаж байгаа юм уу?

-Тийм. Байгаль орчинд үзүүлэх хор нөлөө бага юм билээ.Аль болох байгалиа сөнөөчихгүй, тэрүүхэндээ цэвэр цэмцгэр үйлдвэр барьчих санаатай ажиллаж байна. Гэхдээ энэ талаар дэлгэрэнгүй яриад юу хийхэв.

–Нефть нэрээд эхэлбэл түүн шиг хэрэгтэй юм байхгүй л дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Дотоодынхоо шатахууны хэрэгцээг хангах юм сан гэдэг зорилготой л явж байна.

–Та цэвэр өөрийнхөө хөрөнгөөр хийж байгаа юу?

-Төр ямар юмаараа мөнгө өгөх юм бэ.

–Ямар нэгэн ашигтай юм гараад ирэхээр төр хувь эзэмшинэ гээд эхлэх юм байна шүү дээ?

-Хэрэв тэгвэл шууд дампуурна л даа.

–Гэхдээ Оюу толгойгоос Монголын эзэмших хувь их байх ёстой гэдэг хэрнээ өөр дээр нь тулаад ирэхээр өөр юм ярилаа гэх вий дээ, таныг?

-Үндэснийх нь компани юм хийе, улсдаа орлого оруулъя, иргэдээ ажилтай, орлоготой болгоё,эх орноо нефтийн хараат байдлаас гаргая гээд зүтгэж байна шүү дээ. Бид ямар олборлосон бүтээгдэхүүнээ гадагшаа аваад явчих биш.Монголдоо хөрөнгө оруулалт хийх гэж байна. Аль болох Монголдоо наалдацтай ажил хийнэ. Оюу толгой бол өөр асуудал. Би ямар тэдэн шиг гадаадад мөнгөө байршуулна гэх биш.

–Өнгөрсөн зун манайд хоёр хөршийн дарга айлчиллаа. Улс орны хөгжилд их тус нэмэр болно гэж ярьцгаагаадбайна. Та ямар бодолтой байгаа вэ?

-Хэзээнийл тэгж хөөрцөглөдөг байсан шүү дээ.Дэлхий Монголыгүнэлж байна, биднийг шагшиж байна даа л гэдэг юм. Гэвч үр дүн ньхаана ч мэдрэгддэг юм, тэгсгээдөнгөрдөг шүү дээ. Өнөөдөр хоёр хөршийн дарга ирлээгэнэ. Ялгаагүй, ямар ч үр дүн алга. Хятадын дарга, Оросын Ерөнхийлөгч их сайхан юм ярилаа гээд хөл нь газар хүрэхгүй байцгаах юм.Гэтэл сая Хятад улс нүүрснийхээ татварыг нэмчихлээ. Манай нүүрс олборлогчид үгээ хэлж байна. Хоёр хөршийн дарга манайд ирсэн нь сайн хэрэг. Үүнийг үгүйсгэхгүй.Гэхдээ яриад, хэлээд байгаа зүйлүүдийг ньажил хэрэг болгохгүй бол ямар хэрэг байх юм. Дипломат яриа хийгээд явсных нь төлөө магнайгаа хагарталбаярлаад байх хэрэг алга. Манайхаар хийн хоолой дамжуулах боломж бий гээд дарга нар гүйгээд байсан.Гэтэл сая УИХ-ын дарга З.Энхболдыг очиход “Уучлаарай манайх бүх асуудлаа шийдчихсэн. Та нар оройтчихлоо” гэсэн байна лээ. Ийм л байна шүү дээ.

-2016 оны сонгууль ойртчихлоо. Таныг дүүгээ Ардын намаас нэр дэвшүүлэхээр сойж байгаа тухай мэдээлэл яваад байх юм?

-Харин хүмүүс тэгж яриад байх юм. Надад мэдсэн юм алга. Манай дүү ч надад хэлээгүй.Бихувьдаа нэр дэвшинэ гэсэн бодолтой сууж байгаа шүү дээ. Гэхдээ Сонгуулийн хууль яаж гарахыг харна л даа. Ер нь бол надад хоёр ч батлах байна. Нэг нь 1989 онд МАХН-аас авсан батлах. Сүүлд манай нам Ардын нам гэдэг нэртэй боллоо шүү гээд нэг батлах өгсөн. Тэр нь байж л байна. Тэгж ярих юм бол 1990 оны Ардчилсан холбооны гишүүн ч гэж явдаг.Тэгэхээр хаанаас ч нэр дэвшиж болох юм байна гэж бодоод байгаа шүү.

–Таны оронд дүүг чинь сонгож байгаа юм болов уу?

-Тийм л юм байлгүй. Ер нь УИХ-ын гишүүн болсон ч яалаа болоогүй ч яалаа. Хэрэв УИХ-ын гишүүн болох өвчин тусаад, улайраад зүтгэсэн бол 2012 онд гараад л ирэх байсан шүү дээ. Гэвч тийм сонирхол байгаагүй. Ер нь УИХ гэж олж хишиг тараадаг, өглөгийн газар гэж хүмүүс ойлгоод зүтгээд байдаг юм шиг байна. Бараг гишүүн болохын төлөө эхнэр хүүхдээ ч золиослоход бэлэн байх юм. Юм гэдэг чинь хэмжээ хязгаартай учраас тэр их шуналынхаа хариуг хүртэж, нэг л өдөр тэр хүмүүс зохих ёсны цээрлэлээ хүлээнэ дээ. Иргэдийнхээ төлөө явна гээд тангараг өргөөд туганд мөргөөд байсан хаа байна.МАН, АН-ын алинд нь чүзэл баримтлал гэж алга.Тараана, булаана, дээрэмдэж авна, шоронд хийнэ, цагдана л гэцгээсэн хүмүүс байх юм. Үнэндээ өнөөдөрбизнесийнхэн ямар засаг төр гарна тэдний ая талыг харж ажиллахаас өөр аргагүй ийм цаг үе ирчихсэн байна шүү дээ. Ямар ч төлөвшил алга.Ардчилал байлгүй яахав, гэхдээ хэрээсээ хэтэрвэл хөлд нь ард түмэн л чирэгдэнэ шүү дээ. Үүнийг бодож ажиллаасай.

–Танай дүү МАН-аас дэвшвэлта бие даах уу. Эсвэл…

-Манай дүү Ардын намтай юу ярьсан юм бүү мэд. Миний хувьд Ардын намаас үндсэндээ хөөгдөөд удаж байна. Өнгөрсөн сонгуулиар нэр дэвшүүлээгүй. Нийслэлийн намын хорооны дэд дарга байсан чинь хасаад хаячихсан байна лээ. Одоо ер нь нэг зүйлийг хэлэхгүй бол болохгүй нь ээ.

–Юу билээ?

-УИХ-д олон жил шигдээд салж өгдөггүй хэдэн хүн байна аа.Бүгд нэг арга барилтай, хэн нь хэнээсээ ялгагдахгүй нөхдүүд яаж улс орныг хөгжүүлэх юм бэ. Тэд “Ю.Цэдэнбал дарга 44 жил ноёрхсон” гэж дэмий ярьцгаадаг юм. Тэгсэн хэрнээ өөрсдөө өнөөдөр бараг 24 жил энэ төрийн толгойд ээлжгүй сууцгаалаа шүү. Медаль аваагүй, гавьяат болоогүй хүн энэ парламентад цөөхөн. Намайг парламентад байх дөрвөн жилийн хугацаанд наадуул чинь “гавьяат улстөрч” гэдэг цол бий болгоё гэж ярьцгааж байсан гээд л бод.

Хараад байхадаль ч парламентын үедшударга дуугардаг тав зургаахан хүн байдаг юм. Харамсалтай нь хавчиж хяхуулсаар байгаад дараагийн сонгууль гэхэд элс рүү цацсан ус шиг алга болцгоодог л доо. Харин мөнхөд сонгогдож байдаг хэдэн нөхөр бий. Нүдэнд эвэр ургатал сонгогдох юм. Манай Д.Лүндээжанцан, Р.Гончигдорж багш, Д.Дэмбэрэл, Ц.Нямдоржэнэ тэр болимоор юм. Шившиг болтлоо суулаа шүү дээ. Саарал ордноос гарвал үхчих гээд байгаа юм шиг л байх юм. Хааяа гарч салхилах хэрэгтэй. Ард түмний амьдрал хэцүү байна. Тэр гэр хорооллоор яваад үзээсэй. Гэтэл өөрсдийнх нь талаар шүүмжлэл хэлсэн хүнийг элдэв янзаар элдэвлээд сууж байна. Ийм нөхдүүдАН, МАН гэлтгүй аль алинд нь олон байна.Ард түмэн одоо зөв сонголт хийж, зөв хүмүүсээ гаргах цаг болжээ.Эдийн засаг хүндрээд хямраад ирэхээр ард түмэн “За та нарыг 2016 онддахиж сонгохгүй ээ” гээд цөхрөнгөө барж л байна. Гэвч сонгууль тулаад ирэхээрсурталчилгаанд нь тархиа угаалгаад нөгөө хэдийгээ л сонгочих нь доо.Түүнээс биш шинэ залуу, сийрэг тархитай, шинэ арга барилтай хүмүүст боломж олгомоор юм. Парламентын гишүүд чинь камер харахаараа бие биетэйгээ өстөн дайсан мэт үзэлцэж, өрсөлдөөд байгаа юм шиг жүжиг тоглоно.Камераас далдуур бүгд халаас нэг, найз нөхдүүд болчихдог. Даанч үүнийг ньард түмэн ойлгохгүй юм даа.Парламентад шударга дуугардаг хүмүүс нь цөөдөөд байна. Ж.Батзандангаас эхлээд дуугарсан ганц нэгийг нь намаас хөөнө гээд уналаа.

–Үнэхээр шударга учраас дуугараад байгаа юм уу гэдэг нь эргэлзээтэй.Албан тушаалын төлөө шударга царайлдаг ч юм бил үү?

-Магадгүй л юм. Гэхдээ үнэн ч бай,худлаа ч байшүүмжлэл өрнүүлж байх хэрэгтэй. Огт шүүмжлэлгүй байна гэвэл энэ төр чинь юу болох юм бэ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ