Month: November 2014

Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Ардын жүжигчин, Төрийн шагналт Г.Гомбосүрэнгийн охин Энхтуяатай уулзлаа. Хүмүүс түүний аавыг өвлийн өвгөн гэдгээр нь хамгийн сайн мэднэ дээ.

-Шинэ жил дөхөж байна. Өвлийн өвгөний охин болохоор таныг цасан охин гэж төсөөлөөд байлаа. Шинэ жил таны хувьд бусдаас арай л өөр өнгөтэй байсан болов уу?

-Шинэ жил хүүхэд бүрийн хүсэн хүлээдэг баяр. Аав маань өвлийн өвгөн болдог. Харшийн ёолкийг хоног цаг тоолон хүлээдэг байлаа. Харшийн ёолк гэдэг хамгийн дээд зэргийн баяр байлаа. Бэлэг нь их гоё. Бид аавын долоон охин. Шинэ жил дөхөөд ирэхээр манай аав байгууллагуудын шинэ жилд оролцоно.

-Та цасан охин болж байсан уу?

-Багадаа бандгардуу, махлагдуу охин байсан болохоор өөрөө ичдэг ч байсан юм уу нэг, хоёр удаа л цасан охин болсон. Би дээрээсээ тав дахь охин нь. Хамгийн том эгч жар гараад явж байна. Дэрсхэн, хоёр, гурван насны зөрүүтэй охид.

-Шинэ жил танай гэр бүлийн хувьд яаж өнгөрдөг байсан бэ. Он солигдох мөчид өвлийн өвгөн хаана байдаг байв?

-Он солигдох мөчид аав байхаасаа байхгүй нь их. Гэхдээ яахав гэр бүлийн хүрээнд сайхан тэмдэглэнэ. Ээж бүх юмаа бэлтгэнэ. Өвлийн өвгөний хүүхдүүд гээд бидэнд Харшийн ёолкны бэлэг байнга өгдөг. Бэлгээ авсан хүүхдүүд хөөрчихсөн гоё байна. Он солигдох мөчид аав заримдаа гэртээ байдаг. Аавтайгаа байхаар бүр гоё. Гэхдээ тэр нь ховорхон. Бид аав байхгүй байна гээд сэтгэл дундуур байдаггүй. Он гарахаар аав ирээд, ахиад л шинэ оноо тэмдэглэнэ.

-Аав шинэ жил хоёрын тухай сэтгэлд үлдсэн дурсамж бий байх?

-Шинэ жил болгон гоё л доо. Аав нас өндөр, ная гарсан хүн гэхэд залуу байхдаа яаж өвлийн өвгөн болдог байсан яг л тэр эрч хүчээрээ явдаг байсан. Ачаалал нь ихдээд ирэхээр настай хүн ядарна. Хичнээн өөрт нь сонирхолтой байсан ч улсын бодлого гэдэг утгаараа татгалзаж, гуниглангуй үе байсан. Хамгийн сүүлчийн удаа Харшийн ёолкны өвгөн болох тэр мөч нь л мартагддаггүй. Аав их л баярласан байж билээ. “Аав нь энэ жилдээ болоод дараа жилээс чадахгүй байх аа. Хувцас хунараа бэлтгэмээр байна” гээд маш сэтгэл нь хөдөлсөн, 85-86-тай үе нь санаанд үлджээ.

-Өвлийн өвгөн хэр их бэлтгэл хийдэг байв. Бидний үеийнхэн биднээс дээших үеийнхэнд бол өвлийн өвгөн гэдэг Г.Гомбосүрэн гуайгаар төсөөлөгдөж үлджээ. Маш гоё дуу хоолойтой хүн байсан даа?

– Манай аав дэглэм их барьдаг. Өглөө босоод гимнастик хийнэ. Залуу байхдаа тогтмол зургаан цагт босоод хоёр, гурван цаг дасгал хийдэг байсан. Нас өндөр болсон ч цаг гимнастик хийгээд усанд орж байж цай хоолоо идэж уудаг. Дуу хоолойгоо хадгалахын тулд нот уншиж, бэлтгэл сургуулилт байнга хийдэг байлаа.

-Г.Гомбосүрэн гуай жүжигчин байхаасаа өмнө жолооч байсан гэдэг билүү?

-Тийм. Анх Гал командад жолооч байгаад, дараа нь Бөмбөгөр ногоон театрт жолоочоор ороод, тэндээ туслах ганц нэг дүр бүтээсэн. Өөрөө их сонирхолтой болохоор сургуулилтыг хараад, бүх үгийг нь цээжилсэн байж. Нэг жүжигчин өвчтэй гээд ирж чадаагүй үед хамгийн анх ганц, хоёр үг хэлэх дүрд аавыг оруулсан юм билээ. Дуу хоолойг нь сонсоод, Гэндэн гуай, Чимэд-Осор гуай гээд хуучны мундаг жүжигчид жижиг дүр өгсөн байдаг. Тэр үед Урлагийн дээд сургууль байхгүй. Байгалиас заяасан авьяастай мундаг хүмүүс байсан. Чимэд-Осор гуай, Гэндэн, Цэвээнжав, Хандсүрэн, Рэнцэнноров гуай байгалиас заяасан авьяасаараа алдаршсан хүмүүс.

-Г.Гомбосүрэн гуай хүүхдүүддээ хэр их цаг гаргадаг байв?

-Цаг гаргах нь ховор. Аав их уян. Биднийг “Миний хөөрхөн охид, миний хүүхнүүд гэдэг. Ээжийг “Миний охин” гэдэг. Яаж байна, юу болж байна гээд эцэг хүний хайраар ханддаг.

-Хүүтэй болохсон гэж боддог л байсан байх даа?

-Хүүтэй болохыг хүсдэг л байсан байх. Хүүтэй болохыг хичнээн хүсдэг ч хэдэн хүүг нийлүүлсэн юм шиг хүч чадалтай, хайр халамжтай, ажилсаг охидтой болохоор миний дутууг та нар гүйцээж явдаг гэж хэлдэг байсан. Зээ хүү гарч ирэхэд тэр хүлээлт нь их бага хэмжээгээр нөхөгдөөд ирсэн.

-Ээлжит охин төрөх бүрт аав чинь яаж хүлээж авдаг байв?

-Хүлээх цаг мөч байсан. Миний дээд талын эгч бид хоёр жилийн зөрүүтэй гарсан. Одоо л хүү байх гэхээр охин гараад ирдэг. Сүүлдээ одоо хүү ч байсан, охин ч байсан яахав дээ гэсэн бодолтой байсан гэж ярьдаг. Нэг их ач холбогдол өгөөд, хүү байхгүй гэсэн гуниглал мэдрэгддэггүй байсан. Охидоо гомдоохгүй гэж тэгдэг ч байсан юм уу мэдэхгүй.

-Танай ээж жүжигчин Ц.Сэржханд гуай байх аа. Дездомонад тоглож байсан гэдэг?

-Манай аав, ээж хоёрын их гоё зураг байдаг. Дездомонад тоглоод дурлалцаад суусан гэж ярьдаг.

-Тайзан дээр Отелло, Дездомона хоёрын амьдрал яаж дууссаныг хүмүүс мэднэ. Харин бодит амьдрал дээрх Отелло, Дездомона хоёрын гэр бүлийн харилцаа, хайр дурлал хэрхэн өрнөсөн бол?

-Заяаны ханиуд байсан даа. Аав, ээжээс арав гаруй насаар ах. Тэгсэн мөртлөө аав жаахан хүүхэд шиг ээжид эрхэлнэ. Манай ээж болохоор хүүхдээ асарч байгаа ээж шиг байсан. Хувцас хунар, хоол унд, ар гэрийн бүх ажлыг ээж даадаг байсан. Ээж хоол хийж өгөхгүй бол аав өөр хоол иддэггүй. Өглөө, өдөр, оройн хоолыг нь бэлтгэнэ. Ээж жүжигчин байсан ч өөрөө жүжигчнээсээ татгалзаад, ар гэрийнхээ ажил амьдралыг даасан. Аавыг урлагийн замд төгс оруулах суурийг манай ээж л тавьсан. Аав ээжийг “Миний ээж” гэдэг ээж “Миний өвгөн”, “Миний хүү” гэдэг. Салж хагацаж чаддаггүй улсууд байсан. Аавыг өнгөрөхөд хоёр жилийн дараа ээж 72-той өнгөрсөн. Санаж мөрөөдөж гунигладаг. Аавыг өнгөрсний дараа хүүхдээ алдсан ээж шиг байсаар явсан.

-Г.Гомбосүрэн гуай ямар хоолонд дуртай байв?

-Манай аав гурилтай шөлөнд дуртай байсан. Надаас дээш үеийн олон хүүхэд манай ааваас бэлэг авч байсан дурсамж ярьдаг. Г.Гомбосүрэн гуайгаар өвлийн өвгөнийг төсөөлдөг гэдэг. Одоогийн өвлийн өвгөн Б.Жаргалсайхан манай ээжид ирж, ёсолж, хүндэтгэж “Багшийн хувцсыг авч өвлийн өвгөн болмоор байна” гэсэн юм билээ. Ээж дараа дараагийн хүмүүс хэрэглэг гэсэн. Өвлийн өвгөн болж байгаа хүмүүс өмсөөд явна гэдэг миний аавын хүсэл мөрөөдөл биелж байгаа хэрэг. Аав өвлийн өвгөний хувцсаа их нандигнаж хадгалдаг, нямбай хүн байсан.

-Та аавдаа хэр их магтуулдаг байв?

-Ер нь бол би их магтуулдаг байсан. Ажилсаг байсан юм уу даа. Аав охиддоо урам хайрладаг. Миний дээд талын дээд талын эгч бид нар дотроос характер онцгой. Сэтгэдэг, хөдөлгөөнтэй. Тэр эгч их загнуулдаг байсан. Надад гар хүрч байгаагүй. Манай сэргэлэн эгч найруулах, зохицуулахдаа идэвхтэй. Багадаа бид жүжиг тоглодог. Хүүхдүүд болсон хойно өөрсдөө өрнүүлээд л. Манай эгч удирдаж, зохион байгуулаад бид “Алтан загасны үлгэр”, “Манжингийн үлгэр” гээд жүжиг найруулна. Аав, ээж хоёрыг орон дээрээ суулгачихаад, хөшиг нээгээд тоглоно. Янз бүрийн юмаар сахал, үс хийнэ. Намайг аав “Миний охин жүжигчин болох авьяастай. Тэр дундаа эрэгтэй хүний дүрд тоглох боломжтой. Жүжигчин болоход болно шүү” гэдэг байсан. Бид аав, ээж хоёртоо концерт тоглож үзүүлдэг. Заримдаа бүгдээрээ хөгжим тавиад бүжиглэнэ. Аав их гоё дуулна. “Цэнхэрлэн харагдах уул” гээд их гоё дуулна. Тэр үеийг бодохоор гоё. Би жүжигчин болно гэж боддог л байсан. Хань ижилтэй болоод хажуудах хүнийхээ аяыг дагасан. Яг намайг сургууль төгсч байхад Жаргалсайхан, Сарантуяа эд нар Москвад Кино урлагийн дээд сургуульд суралцахаар явж байлаа. Би тэр сургуульд явъя гэж бодож байсан ч хүүхэдтэй болоод чадаагүй.

-Та эрт хүнтэй суужээ?

-Дунд сургуульдаа найзалж байгаад 19-20-той суусан. Тэгээд нөхрийнхөө аяыг дагахаас аргагүй.

-Хүнтэй суусан, хүүхэд гаргасан эмэгтэй хүний хувьд мэргэжлээ сонгохдоо нэлээд буурь суурьтай ханджээ?

-Би барилгын инженер. Одоо Нийслэлийн Ерөнхий төлөвлөгөөний газрын Барилгын чанар, аюулгүй байдлын хэлтсийн дарга хийж байгаа. Нийслэлийн хэмжээний төлөвлөлт хийдэг. Манайх орон сууцны чанар шалгах ажил хийдэг. Би айхавтар хөдөлгөөнтэй биш ч миний зан төлөв ерөнхийдөө аавынхтай төстэй. Сэтгүүлч, орчуулагч, жүжигчин, урлагийн хүн гэх мэт олонтой харьцдаг мэргэжил зохих байсан даа. Гэхдээ түүнээсээ шал өөр мэргэжил сонгоод ажилласан. Хүний мэргэжил амьдралын баталгаа, хоол, гэр орон бүх юм даа.

-Танай эгч дүү нараас жүжигчин төрсөн үү?

-Жүжигчин бол байхгүй. Манай нэг дүү бүжигчин. Нэг дүү төгөлдөр хуурын багш, Хөгжим бүжигт багшилдаг. Хамгийн том эгч балетчин байсан. Тэтгэвэрт гарчихсан л даа. Том эгчийн хүүхдүүд харин урлагаар дагнасан. Нөхөр нь Ц.Баатаржав гэж ҮДБЧ-ын удирдаач байсан. Тэдний хүү Б.Энхбаатар Свердловскт Уралын филармонийн ерөнхий удирдаач хийдэг. Удирдаачдын олон улсын шагналтай залуу бий. Бас нэг хүүхэд нь хөгжимчин. Том эгчийн хүүхдүүд бүгд урлагийнх.

-Одоо бол та шинэ жилийг яаж өнгөрүүлдэг вэ?

-Гэр бүл үр хүүхдүүдтэйгээ өнгөрөөнө.

-Хүүхдүүдийн чинь хувьд өвлийн өвгөн өөрөөр төсөөлөгддөг болов уу ?

-Бид нарын санаанаас өвлийн өвгөн хэзээ ч гарахгүй. Гэхдээ манай хүүхдүүд өвлийн өвгөн гэхээр өвөөгөө үргэлж дурсдаг. Шинэ жил болохоор “Өвөө минь байсан бол” гээд ярина.

-Өвлийн өвгөний хувиар зээ хүүхдүүддээ бэлэг өгч байсан уу?

-Хоёр том эгчийн хүүхдүүдэд өгч байсан. Гэртээ өвлийн өвгөний хувцсаа өмсөөд хүүхдүүддээ бэлэг өгөхөөр нөгөөдүүл нь онгирч баярладаг байсан.

Б.ЯНЖМАА

Гэрэл зургийг

Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Нийслэлийн дүүргийн татварын албаны зарим дарга 800 хүртэлх сая төгрөгийг урамшуулал нэрээр авсан нь олны гайхширлыг төрүүлээд байна. Тэр жагсаалтад дүүргийн татварын дарга нар их хэмжээний мөнгө өөрсдөдөө олгож бусад ажилтнууддаа багахан хүртээжээ. Гэхдээ асуудлын гол нь татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс хэн нь их, бага авсандаа бус юм.

Татвараа төллөө гээд татвар төлсөн хүнийг урамшуулахгүй байж, яагаад татварын байцаагчид, дарга нар нь авах ёстой вэ. Төсөвт төвлөрүүлсэн мөнгийг төлөвлөгөөнөөс давлаа гээд урамшуулал хэлбэрээр төрийн албан хаагч авах эрх бий юу гэсэн асуудал гарч байгаа юм. Тухайлбал, Баянзүрх дүүргийн татварын хэлтэс Засаг даргын 2014 оны хоёрдугаар сарын 6-ны өдрийн захирамжаар 2013 оныхоо бүтэн жилийн ажлын үр дүнгийн гэрээгээр хүлээсэн үүргээ давуулан биелүүлсэн гэж үзжээ.

Орлогын төлөвлөгөөг 2.58 тэрбум төгрөгөөр биелүүлсэн тул дүүргийнхээ татварын хэлтэст 775.9 сая төгрөг, хэлтсийн дарга н.Сайнбуянд давсан орлогын хэсгээс 8 хувиар тооцон, 206.9 сая төгрөгийг урамшуулал болгон олгосон байна. Түүнчлэн татварын хэлтсийн урамшууллаас орон нутгийн орлого бүрдүүлэгч дүүргийн бүртгэлийн хэсэгт 20 сая төгрөг олгосон. Бүртгэлийн тасгийн дарга нь уг хөрөнгөөр хувьдаа автомашин авч унасан болох нь тогтоогджээ.

800 САЯАС ХЭН ХЭН ХҮРТЭВ

Мөн өнгөрсөн онд л гэхэд Сүхбаатар дүүргийн татварын хэлтэс 4.2 тэрбум төгрөгөөр төлөвлөгөө давуулан биелүүлсэн тул 800 сая төгрөгөөр шагнуулж, түүний 40- өөд хувь (360 сая)-ийг нь Татварын ерөнхий газарт, үлдсэнээс нь Татварын хэлтсийн дарга 40, Санхүү, төрийн сангийн хэлтсийн дарга 40, Татвар хураалтын тасгийн дарга нь 54, байцаагч болон тасгийн дарга нараа тус бүр 2.2 сая төгрөгөөр шагнажээ.

Баянгол дүүргийн татварын хэлтэс 574 сая төгрөг, мөн 200 саяыг нь Татварын ерөнхий газар руу шилжүүлээд, хэлтсийн дарга нь 20, таван ахлах байцаагч тус бүр 12, нэг ахлах байцаагчийг таван сая төгрөгөөр урамшуулсан байна. Баянзүрх дүүргийн татварын хэлтэст нэг тэрбум 174 сая төгрөг урамшууллаар олгосноос Татварын хэлтсийн даргад нь 273 сая төгрөг, 32 албан хаагчид 528.7 сая төгрөгийг урамшуулсан бол, Сонгинохайрхан дүүрэг 501 сая төгрөгөөс хэлтсийн дарга нь 75 сая төгрөг, Хан-Уул дүүрэг 416, Чингэлтэй дүүрэг 250 сая төгрөгийн шагналыг ажилтнуудтайгаа хувааж авсныг баримттайгаар жагсаан бичжээ. Засаг дарга, Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлаас 2009 оноос хойш олгосон үр дүнгийн урамшууллын судалгаанаас харж болох юм. Энэ мэтээр төсөвт төвлөрөх ёстой татварын мөнгийг төлөвлөгөөнөөс давлаа хэмээн татварынхан өөрснөө хүртдэг жишиг бараг л тогтсоныг дээрх жишээ харуулж байна.

УРАМШУУЛЛЫГ ОРОН НУТГИЙН ЗАСАГ ЗАХИРГААТАЙ ХОЛБООТОЙ ГЭЛЭЭ

Харин энэ жагсаалттай холбоотой мэдэгдлийг Татварын ерөнхий газрынхан гаргаад буй юм. Мэдэгдэлд “Татварын ерөнхий газар, түүний удирдлага нь батлагдсан төсвөөс гадуур, улс болон орон нутгийн төсвийн орлогоос нэг ч төгрөгийг татварын алба, ажилтан албан хаагчдад урамшуулал хэлбэрээр олгоогүй бөгөөд цаашид ч олгохгүй болно. Нийслэл, дүүргийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал, Засаг даргын бүрэн эрх мэдлийн хэмжээнд шийдсэн. Төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тухай хуулийн 18 дугаар зүйлийн 18.3.3, 47, 49 дүгээр зүйл, Төсвийн тухай (шинэчилсэн найруулга) хуулийн 40 дүгээр зүйлийн 40.1, 40.2, 40.3, 46 дугаар зүйлийн 46.1 дэх заалтуудын хүрээнд орон нутгийн төсвийг бүрдүүлэхтэй холбоотой 2006 оноос эхлэн үүссэн харилцаа болно” гэжээ. Өөрөөр хэлбэл Татварын ерөнхий газар бидэнд дээрх мэдээлэл хамаагүй, орон нутгийн засаг захиргаатай холбоотой хэмээн тайлбарлажээ. Ямар боломж бололцоог ашиглан зарим дүүргийн дарга нар ийн өөрсдөдөө урамшуулал олгосон болохыг судаллаа.

ҮР ДҮНГИЙН ГЭРЭЭ БУЮУ ТАТВАРЫН МӨНГӨ

Төр засаг татварынхныг өөрсдийгөө урамшуулах үүд хаалгыг нь нээгээд өгчихсөн байдаг бололтой. Учир нь дүүргийн татварын хэлтсүүд тухайн засаг захиргаатайгаа үр дүнгийн гэрээ гэж байгуулдаг юм байна. Үүгээр татварын орлогын төлөвлөгөөгөө давуулан биелүүлбэл 30-50 хувиар өөрсдийгөө шагнан урамшуулдаг аж. Тэгээд татварын хэлтсийн дарга нь төлөвлөгөө давуулан биелүүлсэн хэмээн нийт төвлөрсөн мөнгөнийхөө найман хувийг авсан тохиолдол ч гарчээ. Ингэхийг зөвшөөрсөн Сангийн сайдын тушаал ч байдаг юм байна. Цааш нь лавшруулаад үзэхээр Төсвийн тухай хуулийн 46 дугаар зүйл буюу Төсвийн урамшуулал гэсэн хэсгийг харж болох. 46 дугаар зүйлийн нэгд,Төсвийн захирагчид туслах үйл ажиллагааны ашиг, төсвийн зарлагын хэмнэлт болон төсвийн захирагчийн үр дүнгийн гэрээний урамшууллыг төсвийн урамшуулал болгон тус тус олгож болно” хэмээжээ. 46 дугаар зүйлийн хоёрт, Энэ хуулийн 46.1-д заасан урамшуулал олгоход шаардагдах хөрөнгийг тухайн жилийн хүлээгдэж байгаа гүйцэтгэлд үндэслэн тухайн шатны төсвийн асуудал эрхэлсэн төсвийн ерөнхийлөн захирагчийн дараа жилийн төсвийн багцад тусган баталж, түүний шийдвэрээр олгоно” гэсэн байгаа юм.

ГЭРЭЭГ ХЭН ХЭН БАЙГУУЛДАГ ВЭ

Тэр үр дүнгийн гэрээ гээч зүйл нь их энгийн ерөнхийдөө дүүргийн татварын хэлтсийн дарга, дүүргийн Санхүү, төрийн сангийн хэлтсийн дарга хоёрын хоорондын гэрээ байдаг аж. Энэ гэрээг хийхдээ “Дүүргийн төсөвт тэдэн төгрөгийн татвар нэгдүгээр сарын 1-нээс арванхоёрдугаар сарын 31-ний хооронд төвлөрүүлнэ. Гүйцэтгэгч гэрээгээр хүлээсэн үүргээ давуулан биелүүлсэн тохиолдолд төлөвлөгөөнөөс давсан орлогын 30 хувиар бодож гүйцэтгэгчид урамшууллыг орон нутгийн давсан орлогоос гаргана” гээд заачихсан байдаг байна. Тэгэхээр яахаараа төлөвлөгөөнөөс их хэмжээгээр давсан орлого гэж байх ёстой юм бэ гэсэн асуудал гарч ирж байгаа юм. Хууль тогтоомж, тушаалуудад нэгэнт суулгаад өгчихсөн энэ боломжийг дүүргийн Санхүү, төрийн сангийн хэлтсийн дарга, дүүргийн татварын хэлтсийн дарга хоёр овжин ашигладаг бололтой. Тэд татварын орлогын төлөвлөгөөгөө давуулан биелүүлэх босго мөнгөн дүнг боломжит байдлаас багаар тооцдог байж болох хардлага гарч буй юм.

ӨНДӨР ХЭМЖЭЭНИЙ АВЛИГЫН НЭГ ХЭЛБЭР ЭНЭ БИШ ҮҮ

Монгол Улсад татварыг орлогын, хөрөнгийн, хэрэглээний гэсэн гурван төрлөөр хураадаг. Татварын дийлэнх нь уул уурхайгаас бараг бүрэн хамааралтай болсон учир нийтийн өмч хөрөнгө гэх эрдэс баялаг ашигласны төлбөр (роялти) нь орлогын буюу цалин хөлс, аж ахуйн нэгжүүдийн ашиг, орлогын татвараас дутахгүй болчихсон. Ийм нөхцөлд нийтийн засаглалаа иргэд нь бүрэн хянаж чаддаггүй манайх шиг хөгжиж буй оронд авлига, хээл хахууль түгээмэл гарах болсны жишээ нь дээрх үр дүнгийн гэрээ гэдэг зүйл гарч ирсэн нь татварын мөнгөний урсгалыг төрд бус хувь хүн дундаас нь завших нэгэн боломжийг олгосон байна. Энгийнээр харахад хууль дүрэмдээ суулгаад өгчихсөн болохоор хууль ёсны юм шиг атлаа үүний цаана албан тушаалтнуудад ашиг сонирхлын зөрчил бий болгоод зогсохгүй өндөр хэмжээний авлига гааруулах нэгэн шалтаг гэж хэлж болохоор юм. Тэгэхээр Сангийн сайдын тушаал болон Төсвийн тухай хуулиа ч эргэн харах шаардлага байгааг харуулж байна. Нөгөө талаар улс төрийн ашиг сонирхол бүхий, төрийн өндөр албан тушаалтнууд холбогдсон, дотоодын болон гадаадын томоохон бизнесийн байгууллагууд оролцсон, улс оронд их хэмжээний хохирол учруулж буй, зохион байгуулалттай гэмт хэрэгтэй холбоотой, хахуулийн хэмжээ маш өндөр хэргүүдийг иргэд “өндөр түвшний авлига” хэмээн төсөөлөх болсон. Ер нь авлига нууц далд явагддагаараа онцлог боловч хэн ч авлига гэж ойлгохооргүй олон үйлдэл авлига байдгийг бид байх ёстой зүйл гэж хэдий хүртэл хүлээн зөвшөөрөх юм бэ. Энэ үр дүнгийн гэрээ гээч зүйл ч авлигын нууц далд явагддаг хэлбэр байхыг үгүйсгэх аргагүй юм.

Засаг дарга, Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлаас олгосон үр дүнгийн гэрээний урамшуулалын судалгаа

Г. ЯЛГУУН

ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн Хүннүгийн археологийн судалгааны секторын эрхлэгч, доктор Ч.ЕРӨӨЛ-ЭРДЭНЭ

Хүннү гүрэн нь Төв Азийн хээр тал нутагт оршин тогтнож хүчирхэгжсэн, монголчуудын өвөг дээдэс болох нүүдэлчин малчдын анхны төрт улс байсан билээ. Хүннүгийн Эзэнт гүрэн умардад Байгал нуур, өмнө тийш Шар мөрний хөвөө, баруун тийш Алтайн уулс, зүүн тийш Манжуур хүртэлх өргөн уудам газар нутгийг эзлэн оршиж байв.

Хүннү гүрэн нь тухайн үедээ Азийн хамгийн хүчирхэг ард түмний нэгэн байсан төдийгүй Эртний Хятадын Хан улстай эн зэрэгцэх хэмжээнд харилцаж, торгоны их замын Евразийн нэгэн гол зангилааг хянан өрнө, дорныг холбох гүүр болж байжээ.

Хүннүгийн археологийн дурсгалыг булш бунхан, хот суурингийн турь, хадны зураг гэж ерөнхийд нь ангилан судалдаг. Монгол болон ОХУ-ын нутгаас одоогийн байдлаар Хүннүгийн ихэс язгууртны 12 оршуулгын дурсгалт газар илэрсэний 8 нь Монгол улсын нутагт байна.

Үүний нэгэн томоохон дурсгалт газар нь Архангай аймгийн Хайрхан, Эрдэнэмандал сумдын заагт орших Гол мод хэмээх газар оршино. Анх 1956 онд Монголын археологич Ц.Доржсүрэн энэхүү дурсгалт газрыг нээж 2 жилийн туршид малтлага судалгаа явуулжээ. Тэрээр язгууртны булшинд дагалдах 26 жижиг булш малтан судалсаны зэрэгцээ нэгэн том булшийг малтаж эхэлсэн ч хөрсний нуралтын улмаас дуусгаж чадаагүй байдаг.Үүнээс 43 жилийн дараа буюу 2000 онд ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн Францын судлаачидтай хамтран түүний эхлүүлсэн ажлыг үргэлжлүүлж эхний ээлжинд 1957 онд Ц.Доржсүрэнгийн малтаж эхлээд дуусгаж чадаагүй 1-р булшийг 2000-2001 онд малтан судалсан юм.

Малтлага судалгаа 17 метрийн гүнд хүрэхэд оршуулга илрэв. Булшнаас олон тооны сонирхолтой, шинэ хэрэглэгдэхүүн илрүүлэн олсоны зэрэгцээ Хүннүгийн язгууртны булшны бүтэц, зохион байгуулалтын талаарх шинэ мэдээллийг бүрдүүлж чадсан билээ. Эдгээр нь хүннү нарын оюуны болон эдийн соёлын талаархи судалгаанд чухал баримт болж байна.

Бид энэ удаад уншигчдад Гол модны оршуулгын дурсгалт газрын 1-р булшнаас олдсон хүннү нарын оюуны соёлын гайхамшигт дурсгал болох нэгэн хөлөгт тоглоом болон түүнд холбогдох судалгааны талаар танилцуулж байна. Уг булшны 15 м2 хэмжээтэй оршуулгын бунхнаас илэрсэн зарим олдворыг Францын музейнүүдийн судалгаа, сэргээн засварлалтын төвд Монгол-Францын судлаачид шинжилж, сэргээн засварласан юм.

Модон авсны зүүн хойд талд байсан хэсэг олдворын хамгийн доод талаас хөлөгт тоглоомын модон тавцан, 3 ширхэг дугираг чулуун тэмдэг (хaсаа) гарсан юм. Тоглоомын тавцангийн гадаргуу хөрсний чийгний нөлөөгөөр ялзарч хэврэгшсэн хэдий ч ерөнхий хэлбэр, бүтцийг тодруулж болохоор байв (Зураг 1).

Тоглоомын хөлөг. Энэхүү хөлөг нь хийцийн хувьд модыг нимгэлж засаад гадаргуу дээр нь тэгш өнцөгт хэлбэрийн нүд гарган урлажээ.

Хөлөгний одоо байгаа байдал нь нийт 8 жижиг хэсгээс бүрдэх бөгөөд эдгээрийг эвлүүлэн тавихад үндсэн 3 хэсэг болно (Зураг 2). Эвлүүлсний дараа хэмжихэд урт 52.7 см, өргөн 20.5 см, зузаан 0.7-1.2 см байна. Урт талын доод хэсэг нь тэгш өнцөгтэй байгаа нь нэг талын ирмэг болохыг харуулна. Харин дээд болон хоёр хажуу тал нь эмтэрснээс жинхэнэ хэмжээг тодорхойлох боломжгүй болжээ. Одоо байгаа хэсгүүдээс харахад босоо 12, хөндлөн 4 нүд мэдэгдэнэ. Нүд бүр 4.5х6.8 см буюу ижил хэмжээтэй. Хөлгийн нүднүүдийг нэг шугаманд, хийц сайтай гаргасан байна. Энэхүү хөлөг нь хийцийн хувьд дунд нь нэг нүд үлдээж түүний хоёр талын нүдэнд “Х” хэлбэрийн хэрээс гаргаад тэдгээрийн хажуу талд мөн 2 нүд сул үлдээгээд дараагийн нүдэнд мөн “Х” хэлбэрийн хэрээс гаргажээ. Өөрөөр хэлбэл хөлөг дээр нийт 4 ширхэг “Х” хэлбэрийн хэрээс мэдэгдэж байна. Хэрээсийн урт 7.8см, ховилын өргөн 0.2 см.

Тоглоомын дугираг чулуун тэмдэг (хaсаа). Хөлөгтэй хамт олдсон 3 ширхэг хасааг хар саарал өнгийн чулуугаар хийжээ. Эдгээр нь ижил хэмжээтэй бөгөөд голч нь 2,95 см, зузаан нь 0,45 см. Дээрээ ямар нэгэн дүрсгүй, цулгуй болно (Зураг 3).

Хөлгийн хийц, бүтцийг харахад шианчи (xiбng qн) хэмээх хятадын шатрын хөлөгтэй төстэй ч хөлөг дээрх буудлын хооронд гаргасан хэрээс нь бага зэрэг ялгаатай байна.

Монголчуудын дунд өнөөг хүртэл тоглогдож буй монгол буга, жиргээ буга, тангад буга, өлзий, есөн морь, шатран буга, наян нэгтийн буга зэрэг олон төрлийн хөлөгт тоглоом бий. Гэвч хөлөгт тоглоомын түүх, гарлын талаарх мэдээ баримт хийгээд нарийвчлан судалсан зүйл хомс байна.

Түүхч, доктор А.Пунсаг “Монгол шатар ба монгол соёл” хэмээх бүтээлдээ судлаачид шатрыг 1. Энэтхэг, 2. Хятадаас үүссэн хэмээн үздэгийг дурдаад түүх судрын мэдээ баримт, ардын аман зохиол, үлгэр туульс зэргээс шүүн үзэж монгол шатар нь эртний Энэтхэгээс үүсч, перс ба арабаар дамжин Монголд уламжлагдан үндэстний онцлогоор өөрчлөгдөж хувирсан явцыг IX-XVI зууны үес гэж үзжээ.

Хөлөгт тоглоомын нэгэн төрөл болох шатар нь үгийн гарлын хувьд “chaturanga” буюу дөрвөн тал хэмээх санскрит үгнээс гаралтай нэр билээ.

Хөлөгт тоглоом анх Энэтхэгт үүссэн гэдэгтэй судлаачид үндсэндээ санал нэгддэг байна. Гэвч археологийн судалгаагаар шатрын зарим хэсгүүд олдсоноос бус түүний хөлөг биетээр олдсон нь ховор юм. Бичгийн сурвалжийн мэдээг нягталсан зарим судлаачид тухайлбал, Д.Форбес “Шатрын түүх” (1860) хэмээх бүтээлдээ шатар анх Энэтхэгт 5000 жилийн тэртээ үүссэн гэж үзсэн байна. Мөн А.Ван дер Линде, Т. Вон дер Ласа, Х.Ж. Мураи зэрэг судлаачид шатрын түүхийг судалж байжээ. Эдгээрээс Х.Ж. Мураи өөрийн 14 жилийн судалгааны үр дүнд “Шатрын түүх” бүтээлээ 1913 онд хэвлүүлсэн байдаг. Түүний энэ бүтээл хожим нь 1952 онд “Хөлөгт тоглоомын түүх” болон 1963 онд “Шатрын товч түүх” нэртэйгээр хэвлэгджээ. Тэрээр…шатрын талаар МЭ-ээс 7 зуун жилийн өмнөх бичгийн сурвалжийн бүдэг мэдээ байна. Харин үүнээс өмнөх үед холбогдох мэдээ үгүй байна гэжээ. Зарим судлаачид шатар анх Хятадад үүссэн гэж үзэх нь бий. Шатар хэрхэн үүсэн тухай домог нилээд байх боловч энэхүү хөлөгт тоглоом анх хэзээ, хаанаас үүссэн тухай асуудал нь шатрыг тоглохтой адил ихээхэн төвөгтэй асуудал бололтой.

Олонхи судлаачдын үзэж буйгаар шатар Энэтхэгээс Перс, Арабад дэлгэрсэн байна. Улмаар IX-X зууны үед Арабаас Европод дэлгэрчээ.

Бид өгүүллийн сэдэвт холбогдуулан зарим улс түмнүүдийн хөлөгт тоглоомын талаар сурвалжлан үзсэнээ дор товч өгүүлье.

Энэтхэг (chaturanga): МЭӨ 3000 жилийн үест Эртний Санскритын “Пуранас” сударт тэмдэглэгдсэн 4 хүн тоглох хөлөгт тоглоомын хувилбар болох “chaturanga”-ийн тухай өгүүлсэн байдаг ажээ. Х.Ж. Мураи энэхүү 4 хүн тоглодог хувилбараас хожим 2 хүн тоглодог хувилбар үүссэн гээд үүнийг МЭ 620 оны үеийн түүхэн сурвалжид тэмдэглэгдсэнээр тайлбарлажээ. Үүнээс гадна шатрын үүсэлтэй холбоотой зарим нэг домог бий. Тухайлбал, Энэтхэгийн нэгэн хаан өөрийн шадар туслахууддаа гаргалгааг нь амархан олохооргүй, гүн бодол болж байж олох сонирхолтой тоглоом бодож олохыг тушаажээ. Тиймээс туслахууд нь дайн тулааны хэлбэрийг дууриалгасан нэгэн тоглоом сэдэж олсон нь шатар юм. Мөн тэр үеийн Энэтхэгийн цэрэг нь заант цэрэг, морьт цэрэг, тэрэгт цэрэг, явган цэрэг гэсэн бүрэлдэхүүнтэй байсан тул дөрвөн төрлийн цэрэгт арми гэсэн санаатай мөн холбон үзэх нь бий.

Перс (chatrang): Персийн эзэнт улсын буюу тодруулбал одоогийн Ираны нутагт дөрвөн зууны турш засаглаж байсан Сассанид улсын үед холбогдоно. “Shahnama” буюу “Хаадын судар”-ын нэгэн бүлэгт Хинд (Энэтхэг)-ийн хаан Ража Нуширванд элчээр дамжуулан тоглоом илгээсэн тухай тэмдэглэжээ. Мөн энэ сударт шатар хэрхэн дэлгэрсэн тухай хатны хоёр хүүгийн хооронд дэгдсэн иргэний дайнтай холбон бичсэн байдаг.

Араб (Shatranj): МЭ 632 онд Пропет Mухамедийг нас барснаас хойшхи Арабын эзлэн түрэмгийлэлийн үе буюу 656 оныг хүртлэх Персийн эзэнт улсад эзлэгдсэн үед холбогдоно. Исламийн эртний соёлын түүхэн сурвалжид анх удаа эртний шатарчдын нэрс болон шатар хэрхэн тархсан тухай тэмдэглэсэн байдаг. Тухайлбал, шатарчин Сули 902-908 үед Багдадын Аббасид Каиф ал-Муктафийн хүчтэй тоглогч байсан хэмээн тэмдэглэжээ.Түүний шавь ал-Лажлаж ч мөн хүчтэй тоглогч байсан тухай өгүүлсэн байдаг.

Дээрх бичгийн сурвалжуудаас гадна шатар хэрхэн үүссэн тухай зарим домог бий. “Хаадын судар”-т бичсэнээр Нуширван хааны түшмэл Бозоргмехр нэгэн нууцлаг тоглоом (хэрхэн сайн тоглох, тоглоомын бүрдэл тус бүрийн нэр, хэрхэн хөдлөх (нүүх) зам, явган цэрэг (хүү), заан, морь болон хаан хэрхэн нүүх зэргийг) сэджээ. Өөр нэгэн домогт шатрыг зохиосон хүн хөлөгний 64 нүд бүрийг 2 дахин үржүүлж тариа олгох тухай хүссэн талаар өгүүлсэн байдаг.

Хятад. Хятадын хөлөгт тоглоомоос хамгийн эртнийх нь Лиубо (liщ bу) юм. Лиубо-гийн талаарх мэдээ Эртний Хятадын түүхч Сыма Цяны “Ши жи” түүхэн сурвалжийн У Юү хааны тухай мэдээнд тэмдэглэгдсэн байдаг. У Юү хаан түүний эрх мэдэл бурхнаас давсан болохыг батлаж буйгаар зөгнөж Лиубог тоглодог байжээ. БНХАУ-ын Хунань мужийн Чаншань хотын ойролцоо орших Мавандуй хэмээх газрын 3-р булшнаас лиубо тоглоомын хөлөг олдсоныг Түрүү Хан улсын үе буюу МЭӨ 72 онд холбоглуудан үзсэн байдаг.

Лиубо хэмээх эртний тоглоомоос шианчи (xiбng qн) үүсчээ. Хятадын түүхэн сурвалжид тэмдэглэснээр “xiбng qн” буюу хятад шатар Умард Жоу улсын У Ю хааны үед үүсч 569 оны үед тодорхой нэртэй болжээ. Хөлөг дээрх биетүүд нь нар, сар, гариг эрхэс, одод зэрэг болно. Хөлөгт тоглоомын талаархи мэдээ сэлт Хятадын Хан болон түрүү Хан улсын буюу МЭӨ IV-III зууны үед бас бий.

Шианчи хэмээх нэр нь xiбng – заан, qн – тоглоом гэсэн хоёр үгийн нийлэмж юм. Шианчи тоглоомын хөлөг нь хөндлөн 10, босоо 9 шугамтай байдаг. Босоо шугам нь төвдөө гол (river) буюу босоо шугамаар зааглагдана. Энэ нь хөлгийн хоёр эсрэг тал болно. Тал бүр нь 4 булантай хэрээс хэлбэрийн зураасаар ялгагдана. Хятадын шатар дотроо олон янз бөгөөд энгийн гэж болохоор нэгэн хэлбэр нь нэг тал нь Хан улс, нөгөө тал нь Цин улс болж тоглодог. Хааны ард 2 хамгаалагч, шатрын хүүний оронд цэргүүд, тэдгээрийн ард морь, заан зэрэг байна. Өрсөлдөгч талуудын нүүсээр алсан (идсэн) нь ялагч болдог. Одоогийн шианчи нь илүү нэмэлт дүрс (биеттэй) болсон байна. Эдгээрээс гадна мягман (migman) хэмээх нэгэн зүйлийн хөлөгт тоглоом бий. Энэ нь хөндлөн гулд 19 зураас ба 361 буудал бүхий тусгай хөлөг дээр хар, цагаан өнгийн 306 хүүгээр хоёр хүн наадах нэгэн зүйлийн шатар юм.

Дээр өгүүлсэнчлэн Хүннүгийн булшнаас олдсон хөлөгт тоглоомтой шууд адилтгах хэрэглэгдэхүүн хараахан үгүй байна. Ямар боловч хийцийн хувьд “шианчи” хэмээх хятад шатартай ойролцоо юм.

Энэхүү хөлөгт тоглоом олдсон Гол модны 1-р булшны он цагийг лабораторийн судалгаагаар МЭ 20-50 он хэмээн тогтоосон тул Хүннү нар МЭ I зууны үест хөлөгт тоглоом хэрэглэж байсан хэмээн үзэх боломжтой болж байна.