Month: November 2014

Б.Мөнхцэцэг 18 жил СУИС-ийнДүрс­лэх урлагийн сургуульд хувцас, дизайны багшаар ажилласан. Тэрбээр “Хүннүгийн хувцасны төрөл зүйлийн судалгаа” сэдвээр докторын зэрэг хамгаалсан юм. Б.Мөнхцэцэг эртний хувцас сэргээн засварлах хоббитой хүн.

МЭӨ IV-III зууны үеийн туг үс бүхий хонины сүүлэн хормойтой арьсан дээл

–Та яагаад Хүннүгийн үеийн хувцсыг судлах болсон юм бэ?

-Хувцасны шинэ загварынтухай хүүхдүүдэд заах гэхээр үндэсний хувцсаа судалж мэдэх шаард­лагатай бол­сон. Үндэсний хувцсыг суд­лаад, докторынхоо ажлыг “Хүннүгийн хувцасны төрөл зүйлийн судалгаа” сэдвээр хамгаалсан юм. Гарал үүслээс нь эхлээд судлахаар энэ сэдвийг сонгосон. Монгол үндэсний хувцасны суурь судал­гаа гэсэн үг л дээ. Хүн­нүгийн үеийн хувцасны олд­во­руу­дыг сэргээсэн.Киданы үеийн, Эзэнт гүрний үеийн сонир­холтой олдворууд байна.

–Тухайлбал энд булган захтай арьсан хүрэм, эсгий малгай, торгон дээл байна. Монголчууд хэдий үед ийм өвөр­мөц загвартай хувцаслаж байв?

-Олон гүүрийн голын эсгий малгай, үслэг хүрэмний сэргээн бүтээлтийн ажил энэ байна.2006 ондМонгол-Орос-Германыхамтарсанолон улсынхээрийн шинжилгээний анги Баян-Өлгий аймгийн нутаг Алтайн уулныОлон гүүрийн гол дахьзургадугаарбулшнаас энэүслэг хүрэм, эсгий малгайн үлдэгдлийг олжээ.Энэ булш нь МЭӨ IV-III зуунд хамаарагдана.Эрэгтэй хүнийг тарваганы арьсаар өнгөлсөн нэхийдээлтэй оршуулсан байжээ. Укокынмөнх цэвдэгт булшнуудаасгардаг хувцасныижил уг дээл ньзарим газраа арьс болон ангийн үсэн чимэглэлтэй, булганы арьсаархийсэн босоо өндөр захтай. Үүнээс гадна богино даавуун өмд, эсгий гутал, өндөр оройтойдуулга маягийн эсгий малгайтай байв. Малгай нь шувууны толгойн дүрстэй, модон оройтой байжээ. Мөн энэ булшнаас модон морь, бугын дүрс бүхий чимэглэл олдсон юм билээ. Энэ бүс нутгаас олддог олдворуудыг анх олсон газрынх нь нэрээр Пазырыкийн соёлын дурсгал гэж нэрлэдэг.Түүх археологч, судлаачдын олж судалсанэнэ дурсгалуудыг бид мэргэжлийн үүднээс нарийвчлан судалж байгаа юм. Хүннүгийн үеийг судалж байхад л энэ хувцсыг судалсан. Нэг хэсэг шуугиан тариад байсан олдворууд даа. Тэднийг судалж байж сэргээж хийсэн малгай, хүрэм юм. Үлдэцийг нь Новосибирск руу явуулж шинжлүүлсэн. Хониныарьсаар доторлосон, булга, ердийн хэрэмний арьсан гадартай гээд байгаа юм.Оросуудын ердийн хэрэм гээд байгаа нь зурамны арьс байх бололцоотой.

–Ийм хувцас сэргээн засварлахад хэр хугацаа орох вэ?

-Хүннүгийн хувцсыг би арван жил судалсан. Бүххэмжүүр гаргаад, эсгүүр зохион бүтээлт гаргасны дараа бол хийх нь харьцангуй гайгүй. Нэг жилийн дотор хийдэг. Дандаа гар ажиллагаагаар хийдэг.

–Сэргээн засварласан хувцсаа музейд өгөх үү?

-Сургууль дээрээ эртний монгол хувцасны музейтэй болчихъё гээд эднийгээ ийш тийшээ өгөөгүй хадгалаад байгаа.

–Ийм цагаан хувцас хар болчих гээдодоо ч өмсөхөд хэцүү. Эртний монголчууд ийм цагаан дээл өмсдөг байжээ. Цэвэрлэхарга байсан юм болов уу?

-Илгэн дээл шүү дээ. Монголчууд малынхаа арьс ширийг боловсруулж хувцас хийдэг, түүнийгээ цэвэрлэх арга технологитой байсан шиг байгаа юм. Илгийг гурил, хужраар арчиж цэвэрлэх арга байдаг.

–Ямар хүний өмсгөл юм бол?

-Булшнаас хамт олдсон зүйлүүдээс харахад энгийн хүний хувцас байж. Энэ бол Баянхонгор аймгийн Баянцагаан сумын Дугуй цахирын хадны оршуулгаас олдсон дурсгал. Эрэгтэй хүүхдийн торгон дээлний хамт олдсон. Мөн эсгий дээл бас олдсон. Тэр эсгий дээлний оёдол хийц загвар бүр толгойд багтахын аргагүй сайхан. МУИС-ийн Археологи, Антропологийн тэнхмийн эрхлэгч,судлаач У.Эрдэнэбат булшийг нь судалсан. Хувцасны судалгаан дээр намайг хамтраач гэж хүсэлт тавьсан юм.

–Энэ торгон дээл их өвөрмөц загвартай юм. Эмэгтэй хүний дээл үү?

-Үүнийг У.Эрдэнэбат, Ч.Амартүвшин нарын судлаачид14-15 настай эрэгтэй хүүхдийн дээл гэж үзсэн. Материал нь суналтгүй, хатуувтар, уналттай маягийн торго байсан. Үүнийг сэргээхдээ аль болох эртний маягаар нь харуулъя гэж торгоны наймаачинд захиж байгаад олж авсан.”Арьсан торго” гэж нэрлэгддэг торго юм.

–Эх дээлнээс нь хэр их үлдсэн байв. Та хэдий хэмжээгээр сэргээсэн бэ?

-Бүгдийг нь босгож хийсэн.Археологийн олдвор дандаа дутуу байдаг. Жаахан хэсэг ч байсанбид байгаа хэсгийг нь сэргээчихээд, энэ юуны хэсэг вэ гэдгийг бусад олдворуудтай харьцуулж үзэж байж бүрэн бүтэн болгодог. Эх загвар нь Түүхийн музейд гарсан “Талын дайчдын өв соёл” үзэсгэлэнд гарсан.

–Эртний хувцас сэргээхэд их ажил ордог байх?

-Жишээлбэл энэ хүүхдийн дээлний тасархай хадны оршуулганаас олдсон. Хадны оршуулганаас үлдсэн хувцас үйрч унахгүй арай биетэй, бодитой, үлдэц сайтай байдаг. Үс нь байхгүй, хаа нэгтээ үсний ноолуурлаг, сортой хэсэг нь үлдээд, хөрс нь байдаг.Дандаа хуруу хуруу зайтай оёж зүйсэн байдаг.Үүнийг утсаа эмхэрдэж байгаад гараар оёсон.

–Та ийм хувцас босгохын тулд их л олон хуучны ном зохиол уншдаг уу?

-Монгол судлалын холбогдолтой ямар л ном зохиол гарна тэр болгоныг уншиж судалдаг.

–Хувцастай холбоотой судалгааны материал хэр их байдаг вэ?

-Яг хувцасны мэргэжилтэн ийм түүхэн судалгаагдагнаад судалсан нь ховор. Дандаа археологийн, түүхийн эрдэм­тэд судалдаг. Тэдний судалгааны дашрамд судлагд­­сан мэдээллүүд олддог.

–Энэ хүүхдийн дээлний сугагараа гаргах хэмжээний онгорхойтой юм аа?

-Сугалдаргалах зориулалттай. Дээр үед сугалдаргалах хэрэгцээг мэддэг байж.

–Нуруун дээрээ шилбэ товчтой хийжээ?

-Анх монгол зурган дээр эндээ ийм нүхтэй юмшиг байна даа гэж таамагладаг байсан. Лавшруулаад судлахаар Английннэг цуглуулагчийн хувийн цуглуулгад “Тал нутгийн стиль” гэсэн яг суга хэсгээрээонгорхой дээлний цуглуулга байсан.Төв Азийнх гэсэн тайлбартай зураг олдсон. Өнгөрсөнжил Баянхонгороос бас ийм нүхтэй дээл олдсон.

–Энэ булган захтай үстэй дээлэн дээрх туг үснүүд ямар учиртай вэ?

-Туг үснүүдийг Пазырыкийн соёлтой холбоотой гэж үздэг байсан. Тэгсэн чинь Баян-Өлгийгөөс олдох болсон. Хамгийн анх олдсон газрын нэрээр Пазырыкийн соёл гээд байгаа болохоос биш үнэндээХүннүгээс угшилтай гэдгийг Хүннү судлаач Я.Ганбаатар”Хүннүгийн түүх соёл” номондоо дурдсан байдаг.Туг үс, сүүлтэй дээлний тухай хэд хэдэн баримт олдсон. Их Монгол Улсын хааны өргөөнд хөл тавьсан анхны Европынаялагчпын нэгПлано Карпини бас бичсэн байдаг. “Тэдбогиновтор үстэй дээлтэй юм байна. Үстэй дээл нь тахимаа хүрсэн сүүлтэй” гэж бичсэн. Түүний биет олдвор гараад ирсэн. Д.Тангад гээд угсаатны зүйчбайдаг. Түүний хээрийн судалгааны тайланд бас сүүлтэй дээлний тухай дурдсан. Угсаатны зүйчид хөгшчүүлээс аман ярилцлагаих авдаг. Булган аймгийнөндөр настан ярихдаа “Монгол дээл одооных шиг ийм хормойтой байгаагүй юм.Хонины сүүл шиг сүүлтэй байсан. Хүүхдийн дээлийгсаяхан болтол бид тэгж хийж байсан гэж тэр хөгшин ярьсан байдаг. Хонинысүүл шиг хормой манай монголчуудаас, хүннүчүүдээс гаралтайгэдэг ньбаталгаатай.

Пазырыкийн булшнаас олдсон гээд яг ийм туг үстэй зургуудыг бид номоос харж байсан. З.Фройдын “Онгон шүтээн хорио цээр”-ийнтухай ном бий. Туг үс тахих заншлын талаар олон судлаач тайлбарладаг. Хүй нэгдлийн үеэс монголчууд энэ заншлыг хувцсандаа хадгалж авч үлдсэн нь баримтаас харагдаж байна. Онгон шүтээн болж байсан амьтныхаа үсийг хувцас хунартаа үлдээдэг. Ан агналаа гэхэд туг үсийг нь биедээ авч үлдээд, уучлал гуйдаг.Муу зүйл болохоос сэргийлэх гэх мэтээр туг үстэй холбоотой, цаашдаа судалбал олон тайлбар хийж болох заншлууд бий. Энэ үстэй дээлэн дээрх туг үс сүлжсэн хэсэг нь нэг талаас чимэглэл боловч зан заншил соёлтойхолбоотой янз бүрийн дохио мэдээлэл агуулдаг.Хүүхдийн хувцсанд манайхан явуу хаддаг. Хүннүгийн үеийн булшнаас үлдсэн олдвороос шинжихэд ханцуйны үзүүр, хормой,зах хавиар мөн энгэрийн голоор явуу хаддаг байж.Явуу хүүхдийг хамгаалах зорилготой. Одоо ч хөдөөнийхөн хаа нэгтээ хүүхдийнхээ хувцсанд явуу хаддаг нь эртний улбаатай.

Б.ЯНЖМАА

1995 оны намар СУИС-ийн кино драмын ангид 20 гаруй хүүхэд элсэн орсон байна. Жүжигчин болох хүсэл мөрөөдөлтэй 200 гаруй хүүхдээс авьяас чадвараараа шигшигдэн үлдсэн цөөхөн хэд нь нэг анги хамт олон болжээ.

Үсээ урт ургуулчихсан бор царайтай туранхай хүү ангид орж ирэн урд талын ширээнд суужээ. Дунд сургуулиа төгсөөд жүжигчин болохоор шийдсэн тэр хүүг Г.Эрдэнэбилэг гэнэ. Харин бусдаас арай өндөр биетэй, цагаан царайтай, мөн л хотын дэгжин хувцсаар гангарсан туранхай биедээ баймгүй бүдүүн хоолойтой хүүхэд өөрийгөөА.Амарсайхан гэж танилцуулав. Ангийн охид “Тэр С.Болд-Эрдэнэ чинь манай ангийн багшийн хүүхэд гэнэ” хэмээн шивнэлдэв. Хоорондоо танилцаж нүүр хагараад ангийнхаа хэдэн хөвгүүнийг “шинжин” зогсох охид болБ.Навчаа, А.Мөнгөнзул Я.Болортуяа нар юм. Бусдаас арай намбалаг бас жүжигчин хүн ямар байх вэ гэдгийг зах зухаас нь мэдэрчихсэн, хэд хэдэн жүжигт тоглож, кинонд дуу оруулаад үзчихсэн Б.Гантигмаа, Б.Даваа, Н.Гантөгс, Тунгалаг нар номыг нь үзэж ногоотой шөлийг нь ууж жинхэнэ жүжигчин болохоор оюутны ширээнд суужээ. Бие биеэсээ бишүүрхэн дотно танилцаагүй байх үед ангид орж ирсэн Бат-Оюун гэх охин “Конкурстээ ч яахав тэнцчихлээ. Хэн нь юу хийж чаддаг гэдгийг харна шүү” хэмээн ангийнхныхаа авьяасыг үзэх хүслээ хэлээд амжив. Ангийнхан нь бүгд тэр охиныг хараад гайхсан гэнэ. Ангийн багш Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн С.Сугар, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Л.Чаминчулуун нар хичээл орох болжээ. Өдгөө урлагийнхан тэр дундаа кино урлагийнхны залуу үеийн төлөөлөл болж яваа залуусын нэг ангийнхан болсон түүх ингэж эхэлсэн байна.

ХӨВГҮҮД НЬ БУЛЧИНТАЙ БОЛОХ ГЭЖ БАЙНГА ТӨМӨР ӨРГӨДӨГ БАЙСАН ГЭНЭ

Тус ангийн оюутан А.Амарсайхан өдгөө нэгэнт олны танил болж, “Уулын хөх сүүдэр”, “Тавилан”, “Удирдагч”, “Бөртэ чоно”, “Боолын гэрээ”, “Цасан охин”, “Бодлын хулгайч”, “Аравт”, “Үргээлэг” зэрэг кинонд амжилттай дүр бүтээгээд буй. Мөн “Нэтфликс” компанийн санхүүжилтээр бүтэх “Марко Поло” олон ангит кинонд амжилттай тоглоод ирсэн билээ.

Бодлын хулгайч”, “Аравт””Үргээлэг” зэрэг кинонд амжилттай дүр бүтээгээд буй. Мөн “Нэтфликс”компанийн санхүүжилтээр бүтэх “Марко Поло” олон ангит кинондамжилттай тоглоод ирсэн билээ. ТэрбээрХолливудын кинонд амжилттай тоглосон анхны монгол жүжигчин юм. Харин С.Болд-Эрдэнэ “Тайчигч хөвгүүд ба саарал гудамж” жүжгээс эхлээд “Хайрлаагүй амь”, “Дэв”, “Эзэнгүй бөгж”, “Орхидос”, “Нар сарны зааг””Удирдагч”гээд олон киноны гол дүрийг бүтээсэн авьяаслаг жүжигчин. Мөн жилдээ ганц удаа болдог “Гэгээн Муза” наадмаас жүжигчин С.Болд-Эрдэнэ 2003 онд шилдэг эрэгтэй жүжигчин, 2012 онд “Тэнгэрийн хүү” жүжгийн зайрангийндүрээр шилдэг туслах эрэгтэй дүрийн шагналыг тус тус хүртэж, драмын бүтээлийн ноён оргил болсон дэлхийн суу билэгт их зохиолч Уильям Шекспирийн алдарт “Гамлет” жүжгийн Гамлетын дүрийг маш чадварлаг бүтээсэн билээ.Тэрбээр сургуулиа төгссөнөөс хойш 60 гаруй жүжигт тоглож, 20-иод кинонд дүрээ мөнхөлсөн юм. Мөн “Драмын дөрвөл” хамтлаг байгуулж, шинэ өнгө аястайгаар уран бүтээл туурвиж байгаа билээ.Зураач болно гэж Дүрслэх урлагийн дээд сургуульд орох бодолтой байсан хэдий ч СУИС-ийн кино драмын ангид шалгалт өгч тэнцсэн учраас гэнэтийн шийдвэр гаргаж жүжигчин болсон Г.Эрдэнэбилэг мөн л энэ ангийнх. Оюутан байхдаа “Дэвжээ” цэнгээнт нэвтрүүлгийг хөтөлж олны танил болох эхлэл нь тавигдсан гэхэд болно. “Би чамд хайртай 2”, “Татар ажиллагаа”, “Бурхан өршөөг”, “Ганган Төгс”, “Аравт” зэрэг кинонуудаас гадна “Саран хөхөө” жүжгийн Номунбаясгалан, “Атга нөж” жүжгийн Зүч, “Сарны цагаан цус” жүжгийн Халгуй нэртэй ханхүү, “Тайчигч хөвгүүд ба саарал гудамж”, “Нууц амраг чинь болъё”,”Парисын дарь эхийн сүм”, “Шөнө дундын бүжиг” жүжгүүдийн дүр гээд олны таалалд нийцсэн олон дүрийг бүтээсэн юм.

Мөн Налайх дүүрэгт өсөж торнисон жүжигчин Н.Ялалт оюутныдөрвөн жилийг энд өнгөрөөсөн.Оюутан байхаасаа эхлэн зургаан жил тасралтгүй “Утгын чимэг” наадамд өгүүллэг уншин түрүүлж, МҮОНРТ-ийн киноны дуу оруулагчаар ажиллаж байсан билээ. Тэрбээр олон ангит “Мөрдөгч”, “МИ-8” гэх мэт олон кино, жүжигт гол, туслах дүрийг бүтээснээрээ чадварлаг жүжигчин гэдэг үнэлгээг хэдийнэ хүртээд байгаа билээ. Түүнчлэн “Рашаантын-18”, “Лардьма” киногоор олны танил болсон өөрийн гэсэн өнгө аястай болсон жүжигчинБ.Навчаа, “DOZ” энтертайнментийн А.Мөнгөнзул, жүжигчин Баясгалан, “ЕТV” телевизийн нэвтрүүлэгч Я.Болорчимэг, “25 дугаар суваг” телевизийн Т.Баярхүү, н.Батболд, СУИС-ийн багш Б.Даваа, МҮОНТ- ийн нэвтрүүлэгч Б.Гантигмаа, Ш.Бямбацогт нар 1999 онд СУИС-ийн кино драмын нэг ангийг хамт төгссөн байна. Ангийнхны уулзалт саяхан болсон байна. Тэд оюутан байхдаа “Ангиараа кино хийнэ. Нэг нь кино зохиолоо бичээд, найруулагчаа дотроосоо сонгоод, бусад нь тоглоод янзын сайхан кино хийнэ” гэж мөрөөдөж ярьдаг байжээ. Гэвч тэд сургуулиа төгсөөд салбар бүрт ажиллаад хамтран кино хийж чадаагүй байна. Хоёр жилийн өмнө ангийн хэсэг нөхөд уулзалдаад оюутан байхдаа ярьж байсан киногоо хийхээр болжээ. Ингээд “Үргээлэг” киног хамтран хийсэн байна. “Үргээлэг” киногоо хийж дуусгаад ангиараа уулзалджээ. Ангийнх нь охид “Манай ангийн хөвгүүдийг гоё биетэй гээд л байдаг юм” гэцгээв. Яагаад ийм гоё биетэй болсны учир нь хоёрдугаар курстбайхдаа хөвгүүд нь ангидаа гантелаас авахуулаад өргөж болох төмөр болгоныг цуглуулсан байна. Хичээл орохоос өмнө, завсарлагаа, хичээл тарах үед ангидаа үлдэж байгаад төмөр өргөдөг байжээ. Ингэж жил гаруйн дараа ангийнх нь хөвгүүд “гоё” биетэй, булчинлаг залуус болсон гэнэ. Мөн охидууд нь орж чадахгүй байхад ангийн хөвгүүд нь гоо сайхны газарт орж, нүүрээ цэвэрлүүлж массаж хийлгэнхумсаа хүртэл янзлуулдаг байсан тухай ч ярьж, хөгжилдөж байв.

“МУУСАЙН УРЛАГТ ДУРТАЙ МАХНУУД, НООСОН ЦАМЦАНД БООСОН СОСИСКНУУДАА, ЯАХ ГЭЭД БАЙНА АА” ГЭТЭЛ АНГИАРАА ИНЭЭЛДЭЭД…

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Л.Чаминчулууныг тайзны урлагийн хичээл орж байхад гомдоож байсан талаараа тэд ийн дурсав. Л.Чаминчулуун багшийн гэрийн даалгаврыг ангиараа хийлгүй ирсэн байж гэнэ. Үүнээс болж багш нь уурлаж бүх хүүхдүүдийг самбарын өмнө зогсоогоод загнаж гарчээ. Тэгсэн “Муусайн урлагт дуртай махнууд, ноосон цамцанд боосон сосикнуудаа, Яах гээд байна аа” гэтэл ангиараанирхийтэл инээд алджээ. Загнаж байхад нь учиргүй инээлдсэнээс нь болж Чаминчулуун багш нь шавь нартаа гомдоод “Та нарт дахиж хичээл хэзээ ч орохгүй” гээд яваад өгсөн гэнэ. Тэд элгээ хөштөлхэсэг инээлдэж байгаад гомдоочихсон багшаа аргадах гээд өрөөнд орсон байна. С.Болд-Эрдэнэ, А.Амарсайхан, Н.Ялалт, Б.Навчаа нараас эхлээд “Дахиж хэзээ ч тэгэхгүй. Уучлаарай багшаа” гээд л уучлалт гуйж гарсан байна. Тэгсэн нөгөөБат-Оюун “Багшаа таны хичээлийг сайн хийнэ гэдгээ батлан тангараглаж байна” гэж хэлээд дахиад л загнуулжээ. Гавьяат жүжигчин З.Жарантавын охин Төгөлдөр их сандруу гэнэ. Төгөлдөрийн багшаасаа уучлалт гуйх ээлж иртэл сандарсандаа “Би таны хичээлд дахиж суухгүй. Таны үгэнд орж байхгүй” гэж дуржигнуулаад бусдынхаа нүүрийг улайлгаж байсан гэнэ. Гэхдээ үнэн сэтгэлээсээ хэлээгүй сандраад л хэлчихсэн нь тэр аж.Багштайгаа муудалцаж байсан энэ дурсамж тэдний хувьд оюутан үеийн талаарх хамгийн хөгжилттэй үе гэнэ. Ангийнхаа охидод булчинтай болж байгаагаа үзүүлж онгирсон хөвгүүд цайны газрын эгч нараас хоол зээлж идэх гэж арга ядан зогссон өдрүүд гээд л оюутны амьдралын гэгээн дурсамж бүрийг ярьж инээлдэж байв.

Сургуулиас зохион байгуулсан тэмцээн уралдаан болгонд түрүүлж, оюутан байхаасаанэвтрүүлэг хөтөлж, кинонд тоглож бусдаас “тасархай” байсан нэг ангийнхны оюутан цагийн түүх ийм ажээ. Тэд өдгөө нэгэнт Монголын кино урлаг, түүхэн болоод драмын жүжгийн дүрүүдийг чадварлаг амилуулж, сэтгэлд хоногшуулж үлдээдгээрээ нэрд гарсан гэхэд буруудахгүй биз ээ.

Э.ХҮРЭЛБААТАР