Month: September 2014

Улс төрийн хэлмэгдэгсдийн
холбооны тэргүүлэгч гишүүн Түүхийн ухааны доктор С.Баатартай 1932 оны бослогын талаар
ярилцлаа.

-1932 оны лам нарын бослогыг зөвхөн лам
нарынх биш нийт монголчуудын бослого гэж та ярилаа. Гэтэл түүхэнд лам нарын бослого
гээд биччихсэн байдаг шүү дээ?

-МАХН-ын  түүхэнд 1932 оны эсэргүүцлийн хөдөлгөөнийг лам
нарын бослого гэж бичсэн байдаг. Гучаад  оноос
эхэлсэн бослого л доо. Хил дагуух бүх аймгийн иргэд хил давж дүрвэж эсэргүүцлээ
илэрхийлсэн. 1932 оны бослогыг товчхондоо Монголыг хамарч хоёр жил өрнөсөн эсэргүүцлийн
хөдөлгөөний оргил үе гэж хэлж болно. Эсэргүү хөдөлгөөнийг дарах үеэр хэчнээн хүн
баривчлагдсан гэх мэдээ баримт бий. Зөвхөн нэгэнд нь баривчлагдсан хүмүүсийн 70
хувь нь нам, эвлэлийн гишүүн байсан. Завханы 612 хүнээс гэхэд л  40 хувь нь феодал, лам нар, 60 хувь нь иргэд байсныг
баримтаас харж болно. Тэр үеийн бослого улс төрийн зүтгэлтнүүд, нам эвслийн гишүүд
гээд нийгмийн бүх давхаргыг хамарсан.

-Зэвсэгт бослого гэж яриад байдаг байх
аа?

-Хувьсгалт намын удирдлагад
ирсэн мэдээнд 500 эсэргүү 40 буутай байсан гэж бичсэн байдаг. Ингээд бодохоор
13 хүний дунд нэг буу оногдоод байгаа юм. Тэгэхээр ямар юмных нь  зэвсэгт бослого байх вэ дээ. Гэтэл тэдний мэдээнд
“500 тооны эсэргүүтэй тулгарлаа. Тэднийг нисэх онгоцоор бөмбөгдлөө, танкаар хөнөөлөө,
хуягт зэвсгээр буудлаа, пулемётоор шүршлээ. Тэнд хичнээн хүн үхсэнийг мэдэхгүй”
гэсэн утгатай өгүүлбэр байдаг.

-Бослого яагаад, ямар шалтгаанаар, яг
хэзээ эхэлсэн бэ?

-1932 оны дөрөвдүгээр
сарын эхээр Хөвсгөл аймгийн Рашаант сумаас энэ эсэргүүцлийн хөдөлгөөн эхэлсэн. Тэр
үед Монголын нийгмийг ерөнхийд нь зураглавал 
тус тусдаа малаа хариулж аж төрсөн хэдэн малчид л байлаа. Харьцангуй төвлөрсөн
газар нь хүрээ хийд. Хүрээ хийдэд шавилсан лам нар арав, хориороо нийлээд эсэргүүцлээ
илэрхийлснээр эхэлсэн түүхтэй. Өөрсдийг нь доромжилсон, дарамталсан байдал хэрээс
хэтрээд ирэхээр Монголын уламжлалт төрийн эсрэг, Монголын оюуны өмч зүйлсийн эсрэг,
монгол хүний эрхийн эсрэг түүхэнд байгаагүй бузар булай зүйл үйлдээд ирэхээр хүмүүс
тэсэж суухын аргагүй болно биз дээ. Ийм л шалтгаантайгаар эхэлсэн бослого. 1929
онд феодалын хөрөнгө хураах, хүрээ хийдийн жасын хөрөнгө хураах хоёр том кампанит
ажил өрнүүлсэн. Энэ ажил ард түмний дургүйцлийг ихээр хүргэсэн. 1928 онд намын
27 дугаар бүгд хурал болоод хамтрал коммун гэж байгуулж хүчээр хөрөнгийг нь хураагаад
хамтралд оруулсан. Хүмүүсийн бүх хөрөнгийг хурааж 10-30 айлыг нэгтгээд нэг хамтрал
коммун болгож улсын мэдэлд хөрөнгийг нь булааж авсан л даа. Ингэхээр хэн ч бухимдана
биз дээ. Одоо үеэр жишвэл “MCS”-ийн Оджаргал, “Женко” Баттулга, “Буян” Жагаа- гийн
үйлээ барж босгосон компанийг булаагаад тараагаад байгаатай ялгаагүй зүйл. Бурхан
шүтээн, хамгийн үнэтэй цайтай юмыг хурааж устгаад байхаар ямар санагдах вэ. Лам
нарыг хэрээс хэтэрсэн үйлдлээр доромжилж байсан. Тэсэж суухын аргагүй байдалд хүргэсэн
юм. Ингэж боссоны үүдэл шалтгаан нь ерөөсөө л Зөвлөлтийн төрийн бодлого. 1924 оны
наймдугаар сард  Ардын намыг байхгүй болгоод
Хувьсгалт намыг байгуулсан. Энэ тухай 1924 оны арванхоёрдугаар сарын 2-нд Ринчинов
гэдэг хүн бичсэн байдаг. Хуучин хувьсгалт нам яагаад нэрээ солив гэдэг асуудал үүнтэй
холбогдож гарч ирсэн хэрэг. Бодит түүх баримт нь байгаа учраас тэр л дээ.

-Бослогын гол төв нь аль аймгууд байв?

-Гол төв нь гэвэл
Хөвсгөлийн Тосонцэнгэл, Архангайн Тариат.

-Бослого эхлэнгүүт бусад нутгийнхан ч
эсэргүүцлээ илэрхийлж босоод эхэлсэн үү?

-Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл,
Архангайн Тариатаас эхэлсэн бослого дорхноо хүрээгээ тэлсэн. Хөдөлгөөн анх дөрөвдүгээр
сард эхэлсэн юм. Тэгээд намар хүртэл буюу аравдугаар сар хүртэл хагас жил үргэлжилсэн
байдаг. Ингээд зогсоогүй Монгол орны нэлээд газар нутгийг хамарсан. Эсэргүүнийг
дарах зохион байгуулалттай хөдөлгөөн өрнөж, галдан шатаалт зэргээр дарах бүх аргыг
хэрэглэж эхэлснээс хойш зургаа, долдугаар сард жаахан намжсан. Гэхдээ бүр зогсоогүй.
Аравдугаар сард л хөдөлгөөнийг бүрэн дарсан.

-Ард түмэн эсэргүүцлээ яаж илэрхийлж байсан
бэ?

-Анх 1929 онд Төгсбуянтын
бослого гэж гарч байсан юм. Дараа Улаангомын гэх мэтээр үргэлжилсэн. Хүн төвлөрсөн
газруудад “Байдал хэрээс хэтэрч байна шүү” 
гэж хэлж сануулсаар ирснийг эдгээр бослогуудаас харж болно. Тухайн үед гарсан
бослого бүрийг нухчин дарж харгислаж байсан. Дүрвэх, Төгсбуянт, Улаангом, Баянтүмэний
хөдөлгөөнийг дараад л, хядаад л байсан. Ингэж хайр найргүй харгислан дарж байсан
учраас тэмцэгчид тэрнээс ч илүү харгис зүйлээр тэмцэж эхэлсэн байгаа юм. Тэгээд
хувьсгалчид гээд байгаа хүмүүсийг алж эхэлсэн. Хоршоо сургууль, сумын захиргаа гээд  төвлөрсөн гурван газрыг галдан шатаасан.

-Ийм сүрхий өрнөсөн эсэргүүцлийг яаж ч
бодсон бослого гэхгүй юм байна даа. Тэгэхээр 1932 оны энэ түүхэн үйл явдлыг юу гэх
вэ?

-Нийт монголчууд Монгол
оронд тулган хүлээлгэх гэсэн Зөвлөлт засаглалын буюу Монголд тоглоомын засаг байгуулах
үйлдлийн эсрэг боссон нийтийн хөдөлгөөн байсан гэсэн дүгнэлтэд судлаачид санал нэгдсэн.

-Монголчуудыг хооронд нь хагаралдуулаад
байжээ дээ?

-Ерөөсөө Зөвлөлт засгийн
бодлого чинь монголчуудыг, нам засийн удирдлагыг хооронд нь хутган үймүүлж нэгийг
нөгөөгөөр нь хядуулж ирсэн байдаг.  Энэ талаар
Дилав  хутагтыг Тайваниас  Америкт аваачиж монгол судлалаар хичээл заалгаж
байсан О.Латтимор гэдэг Америкийн нэрт монголч эрдэмтний хэлсэн үг бий.
1920-1930-аад оны заагаар хэлсэн байдаг юм. “Харахад монголчууд л бүгдийг гардаж
хийж байна. Үнэн хэрэг дээрээ юу хийхийг нь оросууд хэлдэг юм байна” гэсэн үг. Улааны
хэнээрхэлээр л хийсэн зүйл. Оросууд үнэндээ Хятадтай байлдахгүй гэсэн. 1924 оны
байгуулсан гэрээгээр Монгол бол Хятадын хэсэг мөн гэсэн гэрээ байгуулсан улс. Монголын
тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөөгүй юм. Гэтэл авралын од гэж ярьдаг.

-Босогчдыг харгис аргаар дарсан уу?

-Хэл шинжлэлийн доктор
Чой Лувсанжав сонссон мэдээллүүдээ надад хэлдэг байсан юм. Тэрээр “Тариатын хүрээн
дээр Тариатын хүрээний лам нарыг модон байшинд чихэж оруулж байгаад байшинтай нь
амьдаар нь галдан шатаасан. Тэгж шатаахад хүрээний ноход хойд уулын орой дээр гараад
ульж байсан гэдэг. Үүнийг амьд ертөнцийн сүйрэл гэдгийг  ноход хүртэл өөрийн хэлээр хэлж байна шүү дээ”
гэж ярьж байсан нь санаанд тод байна.

-Ард иргэдийг хэн хядаж байсан юм бол?

-Монголын арми. Армийн
хэд хэдэн отряд тэнд очсон. Энэ бол цэргийн гэмт хэрэг. Бослого газар аваад тэлээд
ирэнгүүт хүчээр  дарахын тулд арми оруулсан.
Арми хичнээн хүн хядсаныг бүү мэд.

-Таны ярианаас бослогыг зориуд гаргасан
гэж ойлголоо?

-Энэ бослогыг босогчид
гаргаагүй. Босогчдыг ийм байдалд хүртэл турхирсан нь Монголд тулган хүлээлгэх гэсэн
Зөвлөлт засгийн олон жилийн бодлого. Монголчууд арван жил тэвчсэний эцэст боссон
юм. Ардын хувьсгалыг эсэргүүцсэн хүчин байна гэдэг ойлголтыг өгч баримт болгохын
тулд зориуд турхирсан. Дараа нь түмтийн эсэргүү, буриадын эсэргүү гээд бүгдийг нь
хүйгээр нь аймаглан устгасан. Тэгэхээр хүйгээр нь устгахын тулд санаатай хийсэн
үйлдэл байжээ гэсэн дүгнэлтэд хүрч байна.

-Зөвлөлт засаг энэ  бодлогоо яаж эхэлсэн бэ?

-Долдугаар сард Ардын
засгийг зарлахтай яг зэрэгцээд Монголын “Үндэсээ чөлөөлөх хөдөлгөөн”-ий удирдагчдыг,  энэ хөдөлгөөнд оролцогчдыг баривчлаад эхэлсэн
байдаг.  Үүний дараа наймдугаар сарын 25-нд
Хувьсгалт залуучуудын эвлэл гэж байгуулсан. Өнөөг хүртэл Залуучуудын хөдөлгөөний
анхны байгууллага намын дайчин туслагч гэж ярьсаар ирсэн. Гэтэл эдгээр нь Ардын
намыг устгах зорилготой хэт даврагчдын буюу Зөвлөлтийн төрийн бодлогоор хийсэн бүтэц
байсан. Үүнийг Коминтерны төлөөлөгч Ринчиновын удирдлагадаа бичсэн илтгэлээс  тодорхой харж болно. Тэр “Бид Залуучуудын эвлэлийг
гурван жилийн турш бэлтгэлээ. Ингээд эвлэл бэхжиж Ардын намыг устгахад их үүрэг
гүйцэтгэлээ” гэсэн байдаг. Тэгэхээр  1921
оны “Үндэсээ чөлөөлөх хөдөлгөөн”-ийг удирдсан улс төрийн хүчин 1920 оны зургадугаар
сарын 25-нд  байгуулагдсан Ардын нам гэсэн
үг. Тэгэхээр Монгол Ардын намын зорилго, Монголын эх орончдын зорилго бол “Үндэсээ
чөлөөлөх хөдөлгөөн” байсан. Гэтэл Зөвлөлт энэ хөдөлгөөнийг өөрийн зорилгод ашиглаж
хувиргасан.

-Бослогыг дарж байх  үеийн эмзэглэмээр  баримтууд их байдаг байх?

-Оросын сургагч Чибисовын
зүгээс Дотоод яамны хэлтсийн дарга эсэргүү хөдөлгөөнийг дарах отрядыг  толгойлж явсан Гиваапилд “Энэ сумаар бууд” гэж
сум өгсөн байдаг. Тэр нь химийн хорт бодисоор цэнэглэсэн сум байсан гэдэг. Гаваапил
тэр хорт сумыг хэрэглээгүй.  Хэрэглээгүйг
нь мэдээд  “Чи улс төрийн том алдаа хийлээ”
гэж загнаж байсан гэсэн. Энэ хэргээр хожим нь түүнийг Орост аваачиж цаазалсан. Энэ
мэт сэтгэл эмзэглүүлэм баримт цөөнгүй бий.

-Монголчуудыг өөрсдийг нь өөрсдөөр нь
хядуулсны цаад зорилго нь сэхээтнүүдийг тэр чигт нь устгаж, Монголыг үгийнхээ аясаар
явуулах гэсэн Зөвлөлтийн бодлого гэж ярьдаг…?

-Энэ хөдөлгөөнийг
гаргасан  зорилго нь ерөөсөө энэ шүү дээ.
Монголын сор болсон удирдагч сэхээтнийг аймаглан устгах гэж л тэгсэн. 1924 онд Ардын
засаг ялаад гурван жил өнгөрөхөд 1921 оны долдугаар сард байгуулагдсан байнгын Засгийн
газрын таван гишүүний дөрвийг буюу  Ардын
намын анхны долоогийн дөрвийг  цаазалсан.
Ингэж Ардын намыг гурван жилийн дараа устгасан юм. 1931 онд МАХН-ын төв хорооны
71 дүгээр тогтоол гэж гарсан. Хүрээ хийд, лам нарыг устгаж дуусгахын тулд шүүх,
дотоод яамны байгууллагынхан хоорондоо уралдаантайгаар лам нарыг устгаж дуусга гэсэн
агуулгатай тогтоол.

-Зөвлөлт засгийн унагах гэж хичээгээд
байсан Монгол ардын нам ямар бодлого барьж байсан бэ?

-1920 оны зургадугаар
сарын 25-нд байгуулагдсан МАН-ын тангаргийн бичиг гэж мөрийн хөтөлбөрт  нэгдүгээрт, алдагдсан эрхээ сэргээнэ гэсэн өгүүлбэр
байдаг. Гамингийн эрхшээлд орчихоод байсан учраас улсаа гадаадын түрэмгийлэгчдээс  чөлөөлье гэсэн хэрэг. Хоёрт, шашин үндэсээ сэргээн
мандуулна гэсэн. Монголчуудын зорилго ийм байхад шашныг нь устгана гэхээр яах нь
тодорхой. Хүрээ хийдийг сүйтгээд лам нарыг нь байж суух аргагүй хөөгөөд эхлэхээр
дургүйцнэ биз дээ. Гуравт, дотоод засаглалыг сайжруулна гэсэн. Тодруулж хэлбэл  баян хоосны ялгаа, нийгмийн анги давхарга хоорондын
зөрчлийг үгүй болгоё гэсэн  л дээ. Хөлс хүч
өгөхгүй боолчилж байсныг арилгах гэсэн санаагаар хийсэн заалт. Үүнд феодалын эсрэг
гэсэн ямар ч ойлголт байгаагүй.

-Оросын зүгээс Монголыг “устгаж”, өөрсдөөсөө
хараат байлгахын тулд яг ямар бодлого барьж байсан бэ?

-Монгол үндэстэн үндэстний
хувьд оршин тогтнохын эсрэг үйлдэл байсан л даа. Монгол үндэстэн оршин тогтнох хоёр
үндэс байдаг. Нэгдүгээрт, уламжлалт төрт ёсны ухаан. Энэ нь хүн төрөлхтөнд монголчуудын
өвлүүлсэн ёс шүү дээ. Төрт ёс гэдгийг Чингэс хаан өвлүүлсэн гэдгийг дэлхий нийтээр
хүлээн зөвшөөрдөг. Зөвлөлт төр үүний  эсрэг
байсан юм. Хоёрт үндэсний уламлалт шашин. Төрт ёс, уламжлалт шашин хоёр улс оршин
тогтнохын тулгуур байдаг. Энэ хоёрын эсрэг байсан юм. Үндэстнийх нь хувьд л устгах
гэсэн бодлого байгаа юм. 

-Хядлагын үеэр хичнээн хүн амь үрэгдсэн
талаар бодит тоо гаргах боломжгүй юм байна. Таамаг тоо байдаг уу?

-Цуварч ирсэн мэдээгээр
л бодож гаргаж байгаа. Рашаантын хүрээнд 204 хүнийг баривчлаад 54-ийг нь цаазаллаа,
мөргөлдөөний явцад хичнээн хүн үрэгдсэнийг тооцоогүй гэсэн мэдээ байгаа юм. Дараа
нь Өлзийбатын отрядад Бичигийн орчим 100 гаруй хүн, Тариат хавьд 600 хүн, Хөнжил
голын орчимд 500-гаад хүн нийлээд 1200 гаруй хүнтэй мөргөлдсөн байгаа юм. Үүнийг
нисэх онгоц хуягт зэвсэг хэрэглэж дарсан. Хичнээн хүн алагдсаныг мэдэхгүй. Гиваапилийн
отряд Жалханзын (жалханз хутагт)хүрээ орчим 300 гаруй хүн, Тэсийн хүрээ орчим
1500 гаруй хүнтэй тулгарлаа, үүнээс 100 гаруйг нь цаазалсан гэсэн байгаа юм. Наймдугаар
сард Хөвсгөлөөс 1500 хүн олзолсноос  285-ыг
нь цаазалсан, 75 хувь нь нам эвслийн гишүүд байсан гэсэн тоо байдаг. Нийтдээ
3600 хүн болж байгаа биз. Сүүлчийн мэдээгээр 2717 болж нэмэгдсэн байдаг. Хэд үхсэнийг
мэдэхгүй гэсэн мэдээнүүд тун олныг өгч байсан байгаа юм.

-Олон л хүн үрэгдэж дээ. Хүмүүсийн таньж
мэддэг алдартай хүмүүс амь эрсэдсэн баримт байна уу?

-Завханд болсон байлдааны
үед С.Шагж аварга алагдсан байдаг. Бөхийн холбооноос аварга гэж зарлаад байгаа хүн
шүү дээ. Тэр хүн улсдаа нэг удаа дөрөвт үлдээд дөрвөн жил дараалаад улсын наадмын
тэргүүнд явсан бөх. Ардын цэргийн суманд оногдож үхсэн баримт бий.

 С.АРИУНЖАРГАЛ

Монгол Улсын Ардын
жүжигчин, морин хуурч Ч.Батсайхантай ярилцлаа. Тэрээр уртын дуу болон ардын
дууны татлагуудыг чадвар­лаг тоглодог цөөхөн хөгжимчдийн нэг. Ялангуяа  түүний тоглосон Төрийн хошой шагналт
Н.Жанцанноровын морин хуур, симфони найрал хөгж­мийн концертыг хөгжим
сонирхогчид гайхамшигтай тоглосон хэмээн ярьдаг билээ.

 -Сүүлийн үеийн уран бүтээлийн
сониноосоо хуваалцахгүй юу?

-Манай Үндэсний
дуу бүж­гийн чуулга жилд 2-3 бүтээл туурвидаг. Энэ жил “Морьтон Монголын
аялгуу” хэмээх тог­лол­тоо ард түмэндээ хүргэхээр ерөнхийдөө бэлэн болоод
байна. Энэхүү тоглолт Монгол орны маань ахуй амьдрал шингэсэн маш сайхан
тоглолт болно. Учир нь Монголын сор болсон уран бүтээлчдийн сор бүтээлүүд
тоглолтод тавигдах юм. Тухайлбал, хамгийн анхны бүжгэн жүжиг “Нарны домог”,
Мэнд-Амарын “Монгол бахархал”, Нацагдоржийн “Нүүдэл”, Шаравын “Алтан ураг”,
Мөнхболдын “Их хатдын дууль”, Жанцанноров гуайн бүтээлүүдээс тоглогдоно. Үүнээс
гадна сонгодог бүтээ­лүүд, морины тухай бүтээ­лүүд тоглогдохоороо энэ удаа­гийн
тоглолт онцлог болох юм. Тоглолтын ерөнхий удирдаа­чаар Буянбаатар мөн Цэдэн-Иш
ажиллаж байгаа. Тоглолт энэ сарын 20, 21-нд болно.

-Хувийн уран бүтээ­лээсээ
сонирхуулаач?

-Соёлын гавьяат
зүтгэлтэн Л.Балхжав надад зориулаад “Талын Монгол айл” дууны аяыг морин хуураар
бичиж өгсөн. МУГЖ Т.Ариунаа энэ дууг ард түмэнд хүргэсэн шүү дээ. Энэ дууны
морин хууртай хэсгийг би анх тоглож байсан юм. Харин энэ дууны аяыг бүтнээр нь
морин хуураар тоглоход бас ямар сонсогдох нь сонирхолтой байх болов уу гэж
бодож байна. Тиймээс энэ удаагийн тоглолтод анх удаа энэхүү уран бүтээлээ
үзэгчдийн хүртээл болгох болно.

-Морин хуур уртын дуу хоёр зайлшгүй
хамт оршин тогтнодог. Энэ утгаараа та олон сайхан уртын дуучидтай уран бүтээлд
хамтарч байсан болов уу. Тэрхүү дурсамжаасаа яриач?

-Би анх 1978 онд
Хөгжим бүжгийн коллежийг төгсөөд Ардын дуу бүжгийн чуулгад орлоо. Тэр үед уртын
дуучинтай хамтран тоглож үзээгүй байсан юм. 1979 онд гавьяат жүжигчин, уртын
дуучин Сүглэгмаатай Энэтхэг явж тайзан дээр анх уртын дуутай нийлж үзлээ.
Тэгсэн манай уран сайхны удирдагч байсан Д.Лувсаншарав гуай “Морин хуур уртын
дууныхаа ард дагаж явдаг юм. Чи зохиолын дуу шиг зэрэгцээд байна. Уртын дуу
сайн мэддэг хүн л дуучнаасаа түрүүлдэг юм” гэж билээ. Уртын дууг мэддэггүй хүн
дуучнаа сонсч араас нь дагаж аяа тоглодог. Тэр болгон хөгжимчин дуучинтай
зэрэгцэхгүй. Би уртын дууг нэлээд сайн ойлгож, мэдэрч хөгжимдөж сурсан хэрэг.
Хөгжим бүжгийн коллежид байхад морин хуурын багш Төрийн шагналт, Ардын жүжигчин
Г.Жамъян “Та нар морин хуурыг гадны сонгодог аятай хослуулна гэж томордог.
Уртын дуу өөрөө морин хуурын сонгодог зохиол. Уртын дуу сайн тоглож сур” гэж
захидаг байсны гавьяа байхгүй юу. Түүнээс хойш Ардын жүжигчин А.Нэргүй, гавьяат
жүжигчин Лхамжав, Түвшинжаргал, гавьяат жүжигчин Сарантуяа, Баттөмөр, Базарбат
зэрэг олон сайхан уртын дуучинтай хамтарч тоглосон. Гавьяат жүжигчин Лхамжав
гуайтай “Жаахан шарга” дууг тоглодог байлаа. Түүнчлэн Төрийн шаг­налт,
Хөдөлмөрийн баа­тар, Ардын жүжигчин Н.Норовбанзад гуайн олон ч уран бүтээлийг
тоглож байсан даа. Дуучин болгоны нугалаа өөр өөрийн онцлогтой. Тэр болгоныг
сурна гэдэг маш их туршлага байхгүй юу. Түүн дээрээ тулгуурлаж хөгжмөө
тоглохдоо өөрөө бас тохируулж нугалаа гаргаж сурна.

-Зууны манлай дуучин Н.Норовбанзад
гуай дуугаа дуулахдаа Ардын жүжигчин Ц.Батчулуун та хоёрыг л хуурчнаараа
сонгодог байсан гэж сонссон?

-Н.Норовбанзад
гуай бид хоёртой л уртын дуугаа дуулна гэж уран сайхны зөвлөлд хандсан удаатай.
Шархүүхэн гуай доод өнгөө тод гаргадаг байхад Н.Норовбанзад гуай дээд өнгөө их
мундаг гаргадаг. Тиймээс дуучныхаа цар хүрээ, өнгөнд нь тохируулж хуурдана
гэдэг хуурчаас их ур шаарддаг. Дуучныхаа дуулж байгаа дууны аяыг нэг барилаар л
ингэх ёстой гээд тоглоод байвал хөгжимчин хүн хөгжихгүй. Харин ч өөрийнхөө арга
барил, сурсан зүйлийг дуучныхаа онцлогт тааруулж мэдрэмжтэй байх хэрэгтэй.
Тэгээд ч Норовбанзад гуайг дуулахад ард нь хуурдаж байгаа миний гар аяндаа
дагаад тоглодог. Норовбанзад гуай уртын дууг оргилд нь хүргэчихсэн, байгалиасаа
заяасан авьяастай хүн. Нэгэнт оргилд нь хүргэсэн зүйлийг хойч үе нь тэр
хэмжээний авч явна гэдэг их хэцүү. Өнөөдөр маш олон уртын дуучин байна. Гэхдээ
Норовбанзад гуайн хэмжээнд хүрэх болоогүй санагддаг. Ялангуяа уртын дуучид нас
ахих тусам хоолой задардаг гэдэг. Норовбанзад гуай бол 50 нас гарч байж хоолой
нь илүү задарч цээлхэн болсон. Тиймээс манай өнөөгийн дуучдад ахиад ажиллах
олон жил байна гэсэн үг. Тухайн үеийн хуурчид дундаа бид хоёрыг зууны манлай
уртын дуучин тоосонд үнэхээр хувь тохиол гэж боддог. Хамгийн сүүлд Норовбанзад
гуай есөн дуутай уртын дууны CD гаргасан юм. Би бүх дууных нь аяыг тоглосон.
Тэгэхэд л есөн уртын дууг нэг дор ердөө 20 минутын дотор л бичүүлчихсэн. Гэтэл
одооны дуучид чинь нэг дууг бараг дөрөв таван цаг бичүүлэх тохиолдол байна. Ард
нь тоглож байгаа хөгжимчин хүртэл залхдаг байхгүй юу. Бид хоёр олон ч уран
бүтээлд хамтарч гадна, дотны тоглолтод оролцож явлаа. Энэ гавьяаг үнэлээд
Норовбанзад гуайн нэрэмжит шагналыг олгож байсан. Энэ бол хөгжимчин хүний хувьд
нэр төрийн хэрэг.

-Чадварлаг хуурчид бол шинэ дуучдыг
дагуулах үе бас байх уу?

-Байлгүй яахав.
Морин хуурийн ая дууны дундуур орх, гарах үе байна. Заримдаа морин хуур орж
түрнэ. Араас нь хөөнө, зарим газраа түрүүлнэ. Шинэ дуучид бидний тоглож буй
аяыг сонсоод хөтлөгдөх үе ч гардаг. Дэлхийн өөр хаана ч дагаж явдаг хөгжим
байдаггүй. Үүгээрээ морин хуур агуу, энэ нь миний сонирхлыг анх татсан. Анх
морин хуурч болно гэж бодоогүй байсан. Аав, ээж маань Сүхбаатарын Дарьганга
сумын хүмүүс. Урлагийн салбарт ажилладаггүй мөртлөө бага байхад ээж ямар ч
билээ нэг хөгжим авч өгсөн юм. Тэгээд намайг Хөгжим бүжгийн коллежид оруулсан.
Тухайн үед үлээвэр хөгжмийн ангид орох гэтэл багш нь “Амаа ангай” гэснээ “Чи
тэнцэхгүй” гэж билээ.

-Яагаад?

-Шүд тэнцэхгүй
орсогой байхгүй юу/инээв/.

-Тэгээд аргагүй эрхэнд морин хуурын
ангид орсон байж ээ?

-Яахав надад
байгалиас заяасан жаахан ч гэсэн авьяас байна гэдгийг миний багш алдарт морин
хуурч Г.Жамъян харсан байж л дээ. Намайг дагуулаад ангидаа орсон. Тэр цагаас
хойш морин хуурнаас салсангүй дээ.

-Өнөөг хүртэл ҮДБЭЧ-ын гоцлол хуурч
явлаа. Энэ хугацаанд тоглосон бүтээлээс тань хамгийн их сэтгэлд тань үлдсэн
бүтээл юу байна вэ?

-Анх төгсөөд
удаагүй байхдаа “Үүлэн бор” зохиолыг Мэнд-Амарын баяжуулж найруулснаар тоглож
ард түмэнд хүргэж байлаа. Намайг ард түмэнд таниулсан бүтээл. “Үүлэн бор”-ыг
тоглосноос хойш Батсайханы “Үүлэн бор” гэдэг болж. Одоо ч энэ тэнд арга
хэмжээнд очихоор “Үүлэн бор”-оо тоглооч гэдэг. Эндээс харахад  зохиолыг их, бага гэж голох бус сэтгэлээсээ
тоглож л үзэгчдэд хүргэх юм бол хүний сэтгэлийг хөнддөг юм болов уу гэж боддог.
Тэрнээс зохиолыг их, бага гэж голдоггүй. Хичнээн мундаг алдартай том зохиолыг
тайзан дээр тоглоод үзэгчдэд хүрэхгүй үе байна шүү дээ. 

-Анх чуулгын босгыг яаж давж байв
даа. Хүссэн хөгжимчин бүр чуулгад ороод байдаггүй гэдэг?

– Дөнгөж Хөгжим
бүжгийн коллежийг төгсөөд байтал Монгол Зөвлөлтийн их наадам болдог байсан. Тэр
наадамд би морин хуураар Сенсани /хун/ гээд балетын аяыг дуурийн театрт
тоглосон юм. Тэгэхэд миний ард чуулгын оркестр тоглож байлаа. Тэднийг хараад би
“Ямар гоё юм бэ. Чуулгад орох юмсан” гэж бодсон. 1978 онд уралдаан болоод дэд
тэргүүн байр эзэлчихлээ. Тэгсэн чуулгад хуваарилсан. Тухайн үед УГЗ Цэрэндорж
багш намайг хөгжим бүжигтээ багшаар үлдээнэ гээд харин Жамъян багш чуулгын
хөгжимчин болгоно гэж маргалдсан байгаа юм. Цэрэндорж багш дараа нь надад
“Жамъян багшийн зөв байжээ” гэж хэлж байсан удаатай. Өөрөө чуулгын хөг­жим­чин
болохыг хүсч байсан болохоор уралдаанд хичээж, их эрч хүчтэй тоглосон байх.
Ингээд чуулгад орлоо. Тэгсэн чуулгад морин хуурын оркестрын суудалд намайг
суулгахдаа Батчулууны хажууд тэргүүн эгнээнд суулгадаг байгаа. Нөгөө чуулгад
орохыг хүсч байсан хүүхэд чинь олон жил ажилласан хөгжимчдийн тэргүүн эгнээнд
суусандаа эмээгээд болдоггүй. Уг нь уралдааны ач холбогдлоороо нэгдүгээр эгнээнд
суулгасан байж таарахгүй юу. Тэр явдал надад их урам зориг, магадгүй өнөөдрийн
энэ амжилтад хүрэх эрч хүчийг өгсөн байх.

-Таны хувьд Ардын жүжиг­чин хэмээх
эрхэм цолыг хүртсэн. Хөгжимчид ялангуяа оркестрын дундаа олонд танигдана гэдэг
амаргүй байдаг болов уу?

-Миний багш
Г.Жамъян Төрийн шагналт, Ардын жүжигчин. Мөн багшийн минь шавь Ц.Батчулуун
Ардын жүжигчин. Энэ хүмүүс бол морин хуурыг хосгүй эзэмшсэн. Харин миний хувьд
1993 онд гавьяат, 2009 онд Ардын жүжигчин болж байлаа. Хөгжимчин ардын жүжигчин
ховор. Тоглогчийнхоо үүргийг гүйцэтгээд Ардын жүжигчин  цол хүртсэн нь намайг гэж багш минь хэлдэг.
Одоо энэ оркеструуд, найрал хөгжим дунд надаас өөр Ардын жүжигчин битгий хэл
гавьяат байхгүй. Би чуулгад орсон цагаасаа эхлээд л морин хуурын оркестрын
тэргүүн эгнээний хөгжимчиний үүрэг гүйцэтгэж байна. Ер нь хөдөлмөр байгаад
авьяас байхгүй бол хэцүү л дээ. Миний хувьд ямар нэгэн тоглолт, концерт,
уралдаан тэмцээнд өөрийнхөө давуу талыг харуулахын тулд их хөдөлмөрлөдөг
байсан. 

-Таны морин хуураар улсын баяр наадам
нээлтээ хийдэг. Хичнээн жил наадмыг нээж хуураа татаад байна вэ?

-Их найрал хөгжим
бол улсын нүүр царай байдаг. Үндэснийх нь урлагаар тухайн улсыг дүгнэдэг. 36
жил улсын баяр наадмын нээлтийн концертод тоглож наадмыг морин хуураар
эхлүүлсэн байна. Манай симфони оркестрын хөгжимчид, хамт олон бол маш их
авьяастай, чадварлаг хөгжимчид. Бид зөвхөн улсын баяр наадам гэлтгүй төрийн
айлчлал, хүндэтгэлийн арга хэмжээ гээд маш олон ёслолыг уран бүтээлээрээ нээж
яваа их хувьтай хүмүүс.

-Морин хуураа татахад таньд хамгийн
түрүүнд юу  буудаг вэ?

-Морин хуураа
бариад суулаа татлаа нэг их сайхан тал нутаг, амгалан тайван хөдөөгийн амьдрал,
морин дээл дээр хийсэх хязгааргүй эрх чөлөө шууд буудаг. Манайхан монголдоо
морин хуураа ойлгохгүй хэрнээ гадаадад очоод амьдарч байхад нь тоглолтоор
очиход морин хуурын аялгуу сонсмогцоо уйлцгаадаг. Учиргүй сүйд болдог. Морин
хуур бол бидний үндэсний хөгжим. Үндэсний хөгжим нь аливаа улсынхаа уламжлал,
ёс заншил, амьдрал ахуйг тусгасан, илэрхийлсэн байдагтай холбоотой шүү дээ. Тиймээс
би ирээдүйд морин хуураа дэлхийн хэмжээний хөгжим болгож түгээхийг хүсдэг. Хийл
хөгжим Италид анх үүссэн болохыг хүн бүр мэддэг. Тэгсэн хэрнээ аль ч оронд
сонирхож тоглодог, бараг чадахгүй хүн ховор болтлоо түгсэн байна шүү дээ.

-Морин хуурын сонгодог аялгуу гэж
болохоор ямар бүтээлүүд байдаг вэ?

-Шубертын
(Серенада), Сенсани (хун), Дворжак (аялгуу), Чайковский (Анданте кантабиле)-г
морин хуурын дөрвөл, Броме (Унгар бүжиг)гээд нэрлэж болно л доо. Морин хуур
хөндий утастай. Хөндий утастай учраас нугалаа хийнэ. Хоёрхон утастай хол
даралттай хөгжмөөр дөрвөн утастай хийлийн сонгодог бүтээлийг бүрэн тоглоно гэж
байхгүй. Ер нь морин хуурын сонгодог зохиол бол уртын дуу. Бололцоотой хэсгийг
л тог­лодог. Хэзээ ч бүтэн сонгодог зохиолыг морин хуураар тогло­но гэж
байдаггүй. Харин морин хуурын даралтад зориулсан хэсэгхэн тоглолтыг л тоглодог.
Гэтэл сүүлийн үеийн залуус морин хуураар сонгодог бүтээл толгочихлоо гээд
ардынхаа юмыг хаях гээд байдаг. Гэтэл уртын дууны­хаа аяыг тоглохдоо нотноос
хэтэрдэггүй. Гэтэл тэрийг чинь өөрөө донжийг нь тааруулж, мэдрэмжээрээ тоглож
болно шүү дээ. Тэгсэн хэрнээ сүүлийн үеийн хүүхдүүд уртын болон ардын дууны
бүтээлээс тоглуу­лахаар дургүй шинжтэй харагддаг.

-Та ингэхэд хичнээн шавь­даа авьяасаа
өвлүүлж байна даа?

-Тоглогч хүнд нэг
зовлон байна. Чуулгад ажиллаж байхдаа багшилна гэж байхгүй. Байнга гадагшаа,
дотогшоо тоглолтоор явна. Амьтны хүүхдийн амьдрал ахуйгаар тэгж тоглоод яахав.
Харин сүүлийн морин хуурын дөрвөн CD нэг DVD гаргаад амжсан. Үнэндээ манайд
морин хуурын цомог гэж бараг байхгүй. Би саяхан 26 дуутай морин хуур, уртын
дууны цомог гаргасан анхдагч байх шүү.

-Та хичнээн морин хуур сольсон бэ.
Хуучны хөгшчүүл морин хуур удах тусмаа аялгуу нь тодордог гэж ярьдаг юм билээ?

-Насан туршдаа
хоёр л хуур сольсон. Нэг нь Батсайханы “Улаан хуур” гээд нэрлэчихсэн анхны
модон цартай хуур. Хүмүүс андахгүй. Бирваа, Жүгдэр гээд хоёр урлаач урласан
байдаг. 40-өөд жил барьсан. Хөгжим бүжигт ороход л Жамъян багш өгч байсан юм.
Энэ сайхан хуурынхаа буянаар Энэтхэг, Шри Ланк, Швецарь, Франц, Итали зэрэг
гадаадын 30 гаруй оронд очиж, эх орноо хэдэнтээ тойрлоо шүү дээ. Одоо элэгдээд
200 гаруй нөхөөстэй болчихсон. Тийм болохоор гэртээ нандигнаад хадгалчихсан.
Мод чинь олон жил болох тусам бараг өөрөө дуу орж, илүү уянгалаг болдог гэдэг
нь үнэн.  Гэхдээ хуучин хуураа хадгалаад
сая Энхболд гээд урлаач залуугаар шинэ хуур хийлгэсэн.

Д.ДАВААСҮРЭН