Month: May 2014

Categories
мэдээ цаг-үе

Улаанбадрахын гажигтай төл ураны хайгуул хийгээгүй Төв аймагт ч гарч байна

Цөмийн физикч А.Оюун­чимэгтэй ярилцлаа.

 -Иргэний
нийгмийнхэн уран олборлож болохгүй, шар нунтаг гэж аюултай эд бий гэсэн мэдээллийг
хүчтэй цацдаг. Мэргэжлийн хүний үгийг сонсмоор байна. Шар нунтаг тийм аюултай эд
үү?

-Манай улсын хувьд шар нунтагийг 120 метрийн гүнд уусган баяжуулах
аргаар авах тухай ярьж байна л даа. Орчин үеийн дэвшилтэт технологиор газрын хөрсөн
дээр олбор­лоно. Ураны хүдрийн хэрэгтэй хэсгийг ялгаж авсныг л шар нунтаг гээд байгаа
юм. Ялгаж аваад экспортод гаргана гэсэн яриа явж байгаа.  Шар нунтаг аюултай гээд байгаа нь технологитой
холбоотой. Хорь, гучаад оны газрын хөрсөн дээр олборлож байсан хуучны аргын талаар
жишээ, баримт дурдаж ярих хүмүүс олон байдаг. Гэтэл өнөөдөр технологи асар өндөр
түвшинд хүрсэн. Шар нунтаг хүн, амьтныг хордуулдаг гэсэн яриа огт үндэслэлгүй, хар
төдий л зүйл. Ураныг аяганд хийгээд дээд талд нь бичгийн цаас тавьчихад л хор нөлөө
үзүүлэхээргүй сул цацраг ялгаруулдаг. Сая физикчид Дорноговийн өндөр цацрагтай гээд
байгаа газар тугал 25-аас дээш жил хөдөлгөөнгүй 
хэвтэж байж хордлого авна, яг тэр шорооноос 500 кг-ыг идэж байж хордоно гэсэн
тооцоог гаргасан. Энэ тооцоог цөмийн физикийн профессор Хүүхэнхүү гаргасан байгаа.

-Ураны
хор хохирол яг хэдийд нь гарах эрсдэлтэй вэ?

-Задралын үедээ л гардаг. Задралын үедээ гарахдаа  өнөөдөр хордоод маргааш нь илрээд эхэлдэггүй.
Нэг, хоёр, тав, зургаан жилдээ  ч гарахгүй.
Хорь, гуч, дөчин жилийн турш эсийн түвшинд очиж үйлчилдэг онцлогтой.  Тэгэхээр яг өнөөдөр, эсвэл ойрын үед шар нунтагаас
болж ингэж хохирлоо гэсэн,  хордлоо гэсэн  баримт дэлгэж чадахгүй гэсэн үг.

Гамма, бетта цацраг урвалд орсныхоо дараа л хүнд нөлөөлдөг. Дахин
хэлье. Өнөөдөр манайх  шар нунтагийг ялгаж
аваад урвалд оруулаагүй. Тэгэхээр уран ингэж нөлөөллөө гэж ярих нь ор үндэсгүй зүйл.
Ялгаж аваад экспортод гаргах тухай болохоос ашиглаж урвалд оруулах асуудал огт яригдаагүй.
Атомын цахилгаан станц, цөмийн зэвсэг үйлдвэрлэлийн хувьд бол өөр асуудал.  Харин бид түлж байгаа нүүрснээсээ болгоомжлох
хэрэгтэй.

-Яагаад?

-Нүүрс гэхэд л байгаль дээр байхдаа 27 хувийн цацрагтай. Түлэхээр
цацраг нь 50-60 хувь болчихдог. Гэтэл нүүрсийг хүн бүр хэрэглэдэг. Харин  шар нунтагийг шууд гадагш нь гаргана гэж байгаа.  Зөвхөн түүхий эд маягаар хэрэгцээтэй газар нь
экспортод гаргах л асуудал яригдаж байна. Зүгээр байсан нүүрсийг шатаагаад ирэхээр
урвалд орж радиац нь ихсээд явчихдаг. Ийм радиацтай дулааны станц Улаанбаатарт нэг
биш ажиллаж байна шүү дээ.

-Радиаци
гэдгээ тодруулаач?

– Ураны задрал явагдаад хор нь гарч байгааг  радиаци гээд байгаа юм. Гэрт нүүрс түлэхээр муухай
үнэртдэг нь радиацийн нөлөөлөл. Урвалд ороод гадна тийшээ тэлж байгаагийн илрэл.

-Ураны
зуу гаруй лиценз байна, энд тэнд том, жижиг компаниуд олборлоод эхэлбэл хяналт сулраад
эрсдэл гарах вий гэсэн болгоомжлол байдаг?

-Ураныг энд тэндгүй олборлоно гэж байхгүй. Зуу гаруй  лиценз бий гэж ярьдаг ч  тэр болгоныг ашиглаад явах чадалтай, олон улсад
хүлээн зөвшөөрөгдсөн улс гүрэн тийм ч олон биш. Дэлхийн том компаниудыг манайтай
хамтарч байгаа Франц тэргүүлдэг.  Орос байна.  Японы хувьд технологийг нь ашигладаг л  улс.

-Ураны
хор хөнөөл өчнөөн жилийн дараа гардаг гэж та түрүүн ярилаа. Тэгэхээр Улаанбадрахад
ураны хайгуулаас болж  тугал үхлээ, гажигтай
төл гарлаа гэсэн мэдээллүүд бодитой тайлбар биш гэсэн үг үү?

-Биш. Таны асуултад хариулахын өмнө нэг жишээ хэлье. Би саяханТөв
аймгийн Баян суманд очоод ирлээ. Тэнд газрын тос, нефтийн хайгуул явагдаж байна.
Төмрийн хүдрийн уурхайн олборлолт хийгдэж байна. Алт олборлож байна. Гэтэл Баян
суманд  яг Улаанбадрахынх шиг урд хоёр хөл
нь богинохон, үс нь халцарсан төл гарчихаж. Үнэхээр  ураны хайгуулаас болж төл гажигтай гарсан  юм бол Баян суманд яагаад ийм төл гарч эхлэв гэдэг
асуулт гарч ирж байгаа биз.

-Тэгээд
шалтгаан нь юу байж таарах вэ?

-Ямар ч шалтгаан байж болно. Химийн  элементийн урвал байхыг үгүйсгэхгүй. Газрын доорх
химийн элементүүд дээшээ гарч  агаарт урвалд
орж, усанд тархсан байж магадгүй.  Тийм усыг
уусан малд элдэв шинж ажиглагдаад байгаа ч юм билүү. Сэжиглэж болох өөр нэг таамаг
бол вакцин. Малчид  өөрсдөө ярьж байна лээ.
Сая шүлхий гарсны дараа малыг вакцинд хамруулсан даа. Тарьсны дараа төлөө гаргаж
чадахгүй, төл нь хөл дээрээ босч чадахгүй байна гэсэн мэдээллийг малчид бидэнд өгсөн.
Тэгэхээр гажигтай төлийн шалтгаан Улаанбадрахын уран, “Арева” компани  биш болж таарч байна. Өөр газар ч ийм асуудал
гарч байгаа учраас судалгаа явуулах хэрэгтэй. Мэргэжлийн хүмүүс шалтгааныг нь тодруулах
ёстой. Ивомек гэдэг тариаг малчид малаа тэнхрүүлэх гэж тарьдаг. Энэ тариаг тарьснаас
хойш мал төл хаяад байгаа гэж ярих малчидтай олон удаа таарч байсан. Тэгэхээр манайд
орж ирж байгаа тариа, вакциныг хэн судалж байна вэ, ямрыг нь  хаанаас оруулж ирж байна гэдгийг ч судлах хэрэгтэй.

-Ураны
хайгуул хийхэд ашиглаж байгаа бодис нь эрсдэл дагуулаад байна уу?

-Ураны хайгуул хийхэд өрмийн хошууг нь зөөлрүүлэх химийн бодис л
ашигладаг. Тэр нь тийм хортой бодис биш. Цөм хортой гээд байгаа нь мэргэжлийн биш
хүмүүсийн л яриа. Уранаас болж ийм тийм хохирол гарлаа гэсэн дүгнэлтийг цөмийн физикчид
гаргаагүй байхад иргэний нийгэм гаргах ямар ч эрх, чадавхигүй.

-Ураны
чиглэлээр дуугарч тэмцдэг  иргэний нийгмийнхэн
дунд физикч хүн байгаа юу?

-Ураны талаарх нарийн ширийнийг физикийн хүн ч мэдэхгүй. Цөмийн физикч
хүн л мэднэ. Иргэний нийгмийнхний дунд физикч хүн ч байхгүй. Цөмийн физикч хүн ч
алга. Эмч, багш, урлагийнхан бол байна. Миний хувьд иргэний нийгэм, мэргэжлийн хүмүүс,
малчид, албаныхан тойрч суугаад хэлэлцүүлэг өрнүүлбэл хүмүүст зөв мэдээлэл хүрэх
байх гэж боддог юм. Тэгвэл хүмүүсийн төөрөгдөл арилна. Өнөөдрийн хувьд  Цөмийн энергийнхэн нэг юм ярьдаг, нөгөө талд нь
иргэний нийгмийнхэн тэс өөр юм яриад байна л даа. Дунд нь малчид төөрөлдөөд байна.
“Норовсүрэн гуай та хайгуул явагдаж байгаа газраас хэчнээн км-т амьдарч байна, танай
мал ямар ус уусан, хэн ирж шинжилсэн, яг ямар дүгнэлт гарсан бэ” гэж ирээд тал талаас
нь бодитой дүгнэлт, тайлбартайгаар ярилцах хэрэгтэй.

Франц Их наймын нэг улс. Олон улсын өмнө хариуцлага хүлээсэн том
орон. Манайд хор хохиролтой үйл ажиллагаа явуулбал Монголд тэгж байг гээд олон улс
хараад суухгүй. Өнөөдөр Украйны асуудал дээр гэхэд л Их найм Орост шахалт үзүүлж
байгаа. Манайд хортой үйл ажиллагаа явуулбал үүн шиг л юм болно.  “Арева”-г шар нунтагаа  авч эхлээ ч үгүй байхад болохгүй бүтэхгүй гэж
ярих нь угаасаа утгагүй хэрэг.  Одоогоос хориод
жилийн өмнө оросууд Мардайд хайгуул хийж байсан. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл Мардай хавиас
өрөөсөн нүдтэй, үс нь халцарсан хүн, амьтан төрөөгүй л байна. Цөмийн физикч хүний
хувьд надад нэг хүсэл байдаг юм. Цөмийн технологийнхоо хөгжлөөр ийм өндөр түвшинд
хүрсэн улстай хамтарч байгаагийнх шар нунтагийнхаа оронд жижиг оврын цөмийн эрчим
хүчний станц бариулаад үлдээсэй.

-Японд
асуудал гарч байхад  манайх шиг улсад атомын
цахилгаан станц бүр ч аюултай гэсэн тайлбар хүчтэй байдаг шүү дээ?

-Дэлхийн хөгжингүй орнуудын түүхийг харахаар  цөмийн дэвшилтэт технологийг ашиглаж хөгжсөн байдаг.
Цөмийн технологийг ашиглан том хэмжээний үйлдвэр байгуулсан улсууд бүгд л хөгжчихсөн
байна. Хүдэр дотор хичнээн хэмжээний зэс, алт, мөнгө байгааг  цөмийн цацрагаар л нэвт харна. Хил гааль, эрүүл
мэнд гээд цөмийн технологийн дэвшлийг  ашиглахгүй
салбар гэж байхгүй. Ингээд бодохоор  бидний
амьдралд цөмийн технологи хэрэгтэй. Хэрэгтэй юмаа хортой гэж хашгираад байж болохгүй
л дээ. Шар нунтагийнхаа оронд тийм технологиудыг солилцох маягаар оруулаад ирэх
хэрэгтэй. Станцын хувьд Чернобылийн осол гарч байсан үеийн технологи, өнөөдрийн
технологи хоёр өдөр шөнө шиг ялгаатай. Японы Фүкүшимагийн осол технологиосоо болоогүй.
Гадны хүчин зүйл байсан. Хэрвээ атомын станц аюултай байсан бол Хятад Гуанжоугаас
цаашаа гурав дахь цөмийн станцаа барина гэж төлөвлөхгүй.  Орос дөрвөн станц барина гэхгүй.

-Гэхдээ
манайд нар, салхи гээд сэргээгдэх эрчим хүчний нөөц нь хангалттай байна, эрчим хүчний
хүрэн нүүрсний нөөц ч их. Өөр гарц байгаа болохоор заавал атомын станц гэх хэрэг
байна уу?

-Америкт очих үеэрээ сэргээгдэх эрчим хүчнийх нь станцуудтай  танилцсан юм. Салхин станцын хувьд  нэг сэнс нь гэхэд л  200 сая ам.доллар. 50 сэнс эргэлдэж  байж нэг хотыг эрчим хүчээр хангадаг. Тэгэхээр
асар өндөр өртөг шаардаж байгаа юм. Ер нь нар, салхи, усны сэргээгдэх эрчим хүч
маш өндөр зардалтай. Хоёрдугаарт гаргаж байгаа КВт нь дулааны буюу атомын станцаас
бага байдаг. Тийм учраас манайд их эрсдэлтэй. Дэлхий нийт сэргээгдэх эрчим хүчийг
хэрэглэхийг илүүд үзэж байгаа нь үнэн ч манайх шиг улс эдийн засаг талын ийм тооцоог
бодох л хэрэгтэй. Дорноговьд аж үйлдвэрийн парк барина гэж байгаа. Эрчим хүчнийх
нь хэрэгцээг яаж хангах вэ гэдэг бодох асуудал. 
Улаанбаатар дулааны цахилгаан станцтай. 
Дахиад дулааны станц барьж цацрагтай нүүрсээ шатаана гэж байна. Радиац нь
нэмэгдээд байхад нүүрс түлдэг дулааны станцуудыг хотоо дагуулаад барих  шаардлага байна уу үгүй юу гэдгийг бодох л хэрэгтэй.
Аль болох экологид хор багатай эдийн засагт хэмнэлттэй эрчим хүч ашиглавал илүү
зөв шийдэл болно гэж би хувьдаа үздэг. Эзгүй талд бага оврын цөмийн станцтай байхад
ямар ч аюулгүйгээр хямдхан өртгөөр эрчим хүчээ авчихна.  Ямар ч улсын хөгжлийн суурь нь зам, эрчим хүч
байдаг. Усан станц бариад эрчим хүчээ бүрэн хангана гэдэг манайх шиг  95 хувь нь гадагшаа гардаг гол мөрөнтэй улсад
зөв шийдэл биш. Салхины станцыг өртөг өндөр гэж сая хэлсэн.  Нарных гэхээр толинуудыг нь заавал цэвэрлэж байх
хэрэгтэй. Хүнхэр толь тавья гэвэл  асар үнэтэй.
Хавтгай дэлгэцийг  бороонд норох бүрд  цэвэрлэх шаардлага гардаг юм.

 Ц.БААСАНСҮРЭН

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Бурууг бусад руу чихэхийн золиос нь Монголын сэтгүүлчид, сэтгүүл зүй болох ёсгүй

Манай салбарын нэр хүндтэй холбоотой асуудал сүүлийн үед нэлээд яригдаж буйтай холбогдуулан Монголын Сэтгүүлчдийн Эвлэл мэдэгдэл хийх нь зүйтэй гэж үзлээ.

УИХ-аар эдийн засгийг идэвхжүүлэх тогтоолын төслийг хэлэлцэх явцад “Хаалтын гэрээ”-ний тухай асуудал хүчтэй яригдаж, Монголын сэтгүүлзүй бүхэлдээ ийм асуудалд орооцолдсон мэт ойлголтыг нийгэмд төрүүлснийг буруушааж байна. МСЭ сэтгүүлчдийн ёсзүйн асуудалтай холбоотой аливаа мэдээллийг нээлттэй хүлээн авч шийдвэрлэнэ гэдгээ албан ёсоор зарлаад хоёр жил гаруй болоход “Хаалтын” гэж  томъёолсон гэрээтэй холбоотой гомдол санал нэг ч удаа ирээгүй болно. МСЭ, эсвэл хууль хяналтын байгууллагад хандаагүй атлаа ийм яриа цуу нийгэмд цацах нь  сэтгүүлзүйн салбарыг бүхэлд нь харлуулж нэр хүндийг нь унагах, үнэн үгийг үнэгүйдүүлэх, саармагжуулах зорилготой үйлдэл, эсвэл хэн нэгэн өөрийгөө баатар болгож харуулах гэсэн тоглолт гэж үзэж байна. 

Монголын хэвлэл мэдээллийн зах зээл нь ашиг багатай, эрсдэл ихтэй эмзэг салбар бөгөөд улс орон нийгмийн шинэ тогтолцоонд шилжсэн сүүлийн хорь гаруй жилийн хугацаанд энэ салбарын ачааны хүндийг хувийн хэвшлийнхэн үүрсээр ирсэн бөгөөд төрөөс тэднийг цогц бодлогоор дэмжиж чадахгүй байлаа гэхэд жам ёсны хөгжилд нь чөдөр тушаа болсон шийдвэр шийдлээр саад тээг тавихгүй байх нь чухлыг мөн сануулж байна.

Монголын сэтгүүлзүй бол сүүлийн хорин жилд хамгийн хурдтай хөгжсөн, эрчтэй тэлсэн салбарын нэг яалтгүй мөн. Ийм хөгжил хөдөлгөөнийг дагасан  гэрэл сүүдрийн аль аль нь манайд бий. Тэгээд ч салбарын онцлогоос болоод сэтгүүлзүйн алдаа оноо нь нийгэмд үргэлж ил тод, нээлттэй байдаг. Энэ нээлттэй байдал нь хэн дуртай нь сэтгүүл зүй рүү нулимах шалтаг болох ёсгүй. 

Манай салбарын онцлог нь нэг хэсэг асуудлыг хуулиар зохицуулдаг, нэг хэсэг асуудлыг ёсзүйгээр зохицуулдагт оршдог. Бид өөрсдийн алдаа оноог сайтар мэдэж байгаа бөгөөд сэтгүүлчдийн ёсзүйн асуудлыг шийдвэрлэх өөрийн зохицуулалтын оновчтой арга механизмыг сүүлийн үед идэвхтэй эрэлхийлж, зөв сайн эхлэлүүд нэгэнт тавигдаж байгааг тэмдэглэхийг хүсч байна. 

Манай салбартай холбоотой аливаа асуудалд үнэлэлт дүгнэлт өгөх, шийдвэр гаргахдаа МСЭ болон сэтгүүлзүйн салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн бус байгууллагууд, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд, хөрөнгө оруулагчид, менежерүүд, ажилтан ажиллагсдын байр суурь, санал бодлыг ямагт харгалзан үзэж, хүндэтгэлтэй хандахыг уриалж байна. 

Бурууг бусад руу чихэхийн золиос нь Монголын сэтгүүлчид, сэтгүүлзүй болох ёсгүй бөгөөд ийм хандлагын эсрэг тууштай тэмцэж, мэргэжлийн болоод салбарын нэр хүндээ хамгаалах нь нийт сэтгүүлчид, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эрхэм үүрэг болоод байгааг сануулж, эв нэгдэлд уриалан дуудаж байна.

МОНГОЛЫН СЭТГҮҮЛЧДИЙН ЭВЛЭЛ 

2014.05.22.  Улаанбаатар хот

Categories
мэдээ улс-төр

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн Хятадын радиод өгсөн ярилцлага бүрэн эхээрээ

Шанхай хотноо болж буй Азид хамтын ажиллагаа итгэлцлийг
бэхжүүлэх бага хурлын 4 дэх дээд уулзалтад оролцож байгаа Монгол Улсын
Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж Хятадын олон улсын радиод ярилцлага өгчээ.

-Ц.ЭЛБЭГДОРЖ: ШИ ЖИНЬПИН ДАРГЫГ ЭНЭ ОНД МОНГОЛД АЙЛЧЛАХЫГ
УРЬСАН-

-Та 2010 оны Шанхайн Дэлхийн яармагийн нээлтийн ёслолд оролцож
байсан. Мөн энэ удаа Азид хамтын ажиллагаа итгэлцлийг бэхжүүлэх бага хуралд
биечлэн оролцож байна. Ойрын жилүүдийн Хятад улсын хөгжлийн талаар та ямар
сэтгэгдэлтэй байдаг вэ?

-Би Шанхай хотод гурав дахь удаагаа ирж байна. Өмнө нь намын
дарга байхдаа 2010 онд ирж байсан. Тухайн үед БНХАУ-ын дарга Хү Жиньтао байсан.
Ши Жиньпин дэд дарга байсан. Бидэнд уулзах сайхан боломж гарч байсан юм. Шанхай
хот маш том хот юм. Ирэх бүртээ Шанхай хотын хөгжлийг гайхдаг. Манай хөрш БНХАУ
маш их хөгжиж байгаад би баярлаж явдаг.

-Азид хамтын ажиллагаа итгэлцлийг бэхжүүлэх бага хурлын 4 дэх
дээд уулзалт яг одоо болж байна. Энэ хурал бүс нутгийн аюулгүй байдалд ямар
үүрэг гүйцэтгэж байна гэж үздэг вэ? Хятад улсад анх удаа зохион байгуулж байгаа
энэ хурлаас та ямар үр дүн хүлээж байна вэ?

-Миний хувьд, энэ хуралд оролцохоор ирж байгаа бүс нутгийн
орнуудын удирдлагуудтай уулзах сайхан боломж гарна. Мөн ярьж байгаа сэдвээр
өөрийн орныхоо байр суурийг илэрхийлэх боломж гарч ирдэг. Би энд ирээд БНХАУ-ын
дарга Ши Жиньпинтэй албан ёсны уулзалт хийсэн. Өглөөний цай хамт ууж, маш
сайхан элэгсэг дотно яриа өрнүүлсэн. Манай хоёр орны хооронд шийдвэрлэх
шаардлагатай асуудал олон бий. Эдийн засгийн, дэд бүтцийн томоохон асуудлууд
байгаа. Эдгээр асуудалд Ши Жиньпин дарга маш их анхаарал хандуулж, ажиллаж
байгаа. Үүнд бид их баяртай байна. Би бас ОХУ-ын ерөнхийлөгч Владимир Путинтэй
уулзах болно. Ийм элэгсэг дотно яриа уулзалт улс орнуудын найрсаг хамтын
ажиллагааг бэхжүүлэхэд их тус болдог. Мэдээж энэ хурал дээр бүс нутагт байгаа
аюулгүй байдлын асуудал, тодорхой ярилцах шаардлагатай асуудал дээр улс орны
удирдлагууд өөр өөрийн байр суурийг илэрхийлж ярих байх. Монгол улсын хувьд ч
гэсэн бид өөрийн байр суурийг ярьж идэвхтэй оролцоно.

-Энэ жил Хятад Монгол хоёр орны дипломат харилцаа тогтоосны 65
жил, Хятад Монголын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны гэрээг байгуулсны 20
жилийн ой тус тус тохиож байна. Манай хоёр орны харилцааны хөгжлийн одоогийн
байдал, алс ирээдүйн талаар та бодлоо хуваалцана уу.

-Манай хоёр орны харилцааг стратегийн хамтын ажиллагаа гэж томьёолдог.
Манай хоёр орны харилцаа хамгийн гол нь хоёр ард түмний нийтлэг эрх ашигтай
нийцдэг харилцаа учир стратегийн харилцаа юм. 2013 оны 10 сард манай хоёр орны
засгийн газар стратегийн харилцаагаа хөгжүүлэх дунд болон урт хугацааны
хөтөлбөрийг баталсан. Хоёр орны харилцааны гол гол асуудлуудыг шийдвэрлэхээр
тавигдсан байгаа. Энэ ажлуудыг хоёр талдаа анхааран хийгээд явж байгаа. Ноднин
би БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинтай ШХАБ-ын дээд уулзалтын үеэр Киргиз улсад
уулзсан. Түүнээс хойш манай хоёр орны албаны хүмүүсийн уулзалт  олширч, үр
дүн их сайн байгаа. Би сая Ши Жиньпин даргыг энэ онд Монгол улсад төрийн
айлчлал хийхийг урьсан. Энэ жил бол Хятад Монгол хоёр орны дипломат харилцаа
тогтоосны 65 жил, Хятад Монголын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны гэрээг байгуулсны
20 жилийн ой тохиож байгаа. Манай хоёр орны харилцаа маш идэвхтэй хөгжиж байгаа
учраас Ши Жиньпин даргын айлчлал цаг үеэ олсон чухал айлчлал байх болно гэж би
итгэж байна.

-Хятад Монгол хоёр орны эдийн засаг худалдааны харилцаа улам
өргөжин тэлж байна. Хоёр орон ямар салбарт хамтын ажиллагаагаа эрчимжүүлэх
ёстой гэж та үздэг бэ?

-Бид зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнээс хойш алдаж оносон зүйл
олон бий. Ер нь сүүлийн жилүүдэд манай улсын эдийн засаг эрчимтэй хөгжиж
байгаа. Ойролцоогоор 10 хувьтай хөгжиж байна. Тийм учраас эдийн засгийн энэ
хөгжил БНХАУ-тай харилцаж байгаа харилцаатай нягт холбоотой юм. Энэ өсөлтийг
бид улам бэхжүүлэх ёстой. Бэхжүүлэхийн тулд бидний хооронд дэд бүтцийн шинжтэй
томоохон шийдвэрлэх асуудлууд байна. Дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтууд хийх
хэрэгтэй байгаа. Мөн уул уурхай дээр томоохон төслүүд хэрэгжүүлэх хэрэгтэй.
Үүнээс гадна хөдөө аж ахуйн салбар гэж маш том уламжлалт салбар байгаа. Мөн ард
иргэдийн хоорондын харилцаа, хүмүүнлэгийн чиглэлийн харилцаанууд байгаа. Эдгээр
ажлуудыг, бид цаашид идэвхжүүлэх шаардлагатай байна. Одоо хүлээгдэж байсан олон
жилийн яригдаж байсан эдгээр асуудлыг шийдвэрлэх сайхан боломж бүрдэж байна гэж
бодож байна.

-НҮБ-ын Байгаль орчны хөтөлбөрөөс олгодог “Эх дэлхийг
хамгаалагч” цолыг 2012 онд та хүртэж байсан. Байгаль орчныг хамгаалах
талаар Монгол улс ямар бодлого хэрэгжүүлж байгаа вэ? Байгаль хамгаалах асуудал
нь Хятад улсын хувьд ч тулгамдаж байгаа чухал асуудал. Хятад Монгол хоёр орон
энэ салбарт ямар хамтын ажиллагаа өрнүүлж болох вэ? Энэ талаар таны бодлыг
сонсъё.

-Манай хоёр орны газар нутгийн нэлээд хэсэг нь цөлжиж байгаа.
Энэ талаар бид хамтарч ажиллах бүрэн боломж бий. Энэ чиглэлд БНХАУ-ын
туршлагаас Монгол улс суралцан хамтарч ажиллах сонирхолтой. Би ерөнхийлөгч
болоод Монгол улсад жилдээ мод тарих хөдөлгөөн бий болгож маш олон сая мод
тарьж байгаа. Ногоон байгууламжуудыг асар ихээр бий болгож байгаа. Шинээр
байшин барихад хажууд нь заавал ногоон байгууламж байх ёстой гэж үзэж, том
уурхай ашиглахад заавал нөхөн сэргээж байх ёстой гэсэн шаардлага тавьж байгаа.
Мөн агаарын бохирдлын асуудал манай хоёр орны төв суурин газруудад их
хүндрэлтэй асуудал болоод байна. Энэ асуудлыг хамтарч шийдвэрлэхээр бид ярилцаж
байгаа. Байгаль орчны энэ асуудлыг шийдвэрлэх нэг гол зүйл бол сэргээгдэх эрчим
хүч, манай говийн бүс нутагт нарны эрчим хүч, салхины эрчим хүчийг ашиглах
ихээхэн боломж бий. Зөвхөн нүүрсний эрчим хүчийг ашиглахаас гадна сэргээгдэх
эрчим хүчийг давхар ашиглах гэж бодож байна. БНХАУ-д эрчим хүчний том хэрэгцээ
байна. Монгол улсын нүүрсний уурхайг түшиглэн эрчим хүчээ БНХАУ-д худалдаж
болно. Үүний зэрэгцээ бас сэргээгдэх эрчим хүчийг хослуулан хөгжүүлье гэсэн
санал тавьж хамтарч ажиллаж байна. Иймэрхүү байдлаар байгаль орчны асуудлаа
шийдье. Бид өөр өөр улс боловч дэлхийн хэмжээнд авч үзвэл, дэлхий гэдэг бол нэг
гэр бүл юм. Тийм учир энд тулгамдаж байгаа байгаль орчны асуудалд хамтдаа
анхаарах ёстой. Энэ талаар БНХАУ бидний байр суурийг ойлгож дэмжиж хамтарч
ажиллаж байгаад бид баяртай байна” гэжээ.

Н.МЯГМАР

Эх сурвалж www.medee.mn


Categories
мэдээ улс-төр

Л.Болд: Ийм нийгмийн төлөө бид хувьсгал хийгээгүй юм шүү

Хууль сахиулах байгууллагыг “хүчний байгууллага” гэж ойлгодог, үүнтэй нь эвлэрдэг хандлагад бид дэндүү дасчээ. Энэ салбарт ажиллаж буй албан хаагч, албан тушаалтнууд хүртэл “хүчний байгууллага” буюу иргэдийнхээ эсрэг хүч хэрэглэх ёстой мэтээр ойлгож, ийм итгэл үнэмшлээр ажиллаж ирсэн. Хууль, шүүхийн шинэтгэл чухамдаа энэ ойлголтыг өөрчилж, цагдаагаас эхлээд хууль сахиулах бүхий л шатны байгууллага “иргэдэдээхүч хэрэглэдэг” биш хууль ёсны эрхийг нь хамгаалдаг, үйлчилдэг байгууллага болж, сэтгэлгээнээсээ эхлээд шинэчлэгдэх ёстой гэдгийг өнөөдрийн нийгэм захиалж буй.

Хууль зүйн сайдтай хариуцлага тооцох асуудлыг сүүлийн хагас сарын туршхэрүүл дунд хэлэлцэж, улстөржсөн УИХ-ын гишүүд харин өчигдөр хууль зүйн салбарын халуун сэдвийг нэлээн нухацтай авч хэлэлцлээ. Хууль зөрчсөн эсэхээ шалгуулж байгаа, цаашлаад шүүхээр гэм буруутай, үгүй нь тогтоогдоогүй иргэд түр саатуулах байранд байх хугацаандаа амь нас алдах тохиолдол цөөнгүй гарч байгааг өчигдөр хуралдсан Хууль зүйн байнгын хороо, Хүний эрхийн дэд хорооны хурлаар хэлэлцсэн. Хорих байранд иргэд эрүүл мэнд, амь насаараа хохирч буй нь хүний эрхийн ноцтой зөрчил учраас өчигдрийн хуралдаанд ШШГЕГ-ын албан тушаалтнуудаас гадна Хүний эрхийн үндэсний комиссын дарга, мэргэжилтнүүд оролцож, УИХ-ын гишүүдийн асуултад хариулт өгсөн юм.

УИХ-ын гишүүд хурлын хэлэлцүүлгийн явцад дээрхээс ч илүү нухацтай асуудлуудыг ч хөндөж байлаа. Хууль сахиулах байгууллага өөрийн эрх мэдлээ иргэдийн эсрэг ашиглаж, хэлмэгдүүлэх, сүрдүүлэх, дарамтлах байдлаар иргэдийн эрх, эрх чөлөөнд халддаг, айдсыг нь төрүүлдэг байгууллага болж байгаа юм биш гэдгийг гишүүд сануулж байв. Хууль сахиулах байгууллагынхан хүний эрх чөлөө, нэр төрд халдсан энэ мэт үйлдлийнхээ шалтгааныг тайлбарлахдаа “Дээрээс ийм үүрэг өгсөн” гэдэг эзэн хаяггүй зүйл хэлдэг болсныг УИХ-ын гишүүд, тэр дундаа Хууль зүйн сайд ч байнгын хорооны хуралдааны үеэрил хэллээ. Хууль сахиулах, мөрдөх байцаах, цагдан хорих үйл явц өөрөө хуульчлагдсан байх ёстой төдийгүй албан тушаалтны үйлдэл, алхам нь бүр хууль зүйн үндэслэлтэй байх учиртай. Гэтэл өнөөдөөр “дээрээс” гэх захиалгаар ажиллах болсон нь аймшигт хэлмэгдүүлэлтийг сануулж байгааг нэр бүхий гишүүд хэлж байлаа.

Энэ талаар Хүний эрхийн дэд хорооны хуралдаан дээр гишүүн Л.Болд хэлэхдээ“1990 оноос хойш бид юуны төлөө тэмцсэн юм бэ? Бид ийм айдсын төлөө 20 жил ажиллаагүй юм шүү. НАХЯ дуртай хүндээ дуртай хэргээ тулгадаг байсан. Бүх хүнийг айдаст байлгаж байсан. Бид өнөөдөр НАХЯ-тай л ижил байна. Бид хувьсгал хийж байж өөрчилсөн, одоо дахиад та НАХЯ байгуулах гэж байгаа бол үүнийг өөрчлөх гэж дахиад хувьсгал хийх болох уу?” гэжээ. УИХ-ын гишүүн, Гадаад харилцааны сайд тэрээр мөн хуралдаан дээр дараах зүйлийг мэдэгдсэн нь олон хүний анхаарлыг татаж байна.

-Бид бүгдээрээ нэг эх оронтой.Монгол Улсөнөөдөр эдийн засгийн хямралтай байна. Хөрөнгө оруулалт буурлаа л гэж байна. Үүнд хүн бүрийн оролцоо байгаа шүү. Тэр дундаа хуулийн байгууллагын оролцоо асар их байгаа шүү. Өнөөдөр дэлхий хавтгай болж, нэг мэдээллийн орон зайд амьдардаг боллоо. Монголыг дэлхий дахин яаж дүрсэлж байна? Монгол Улс бол асар том шорон юм” гэсэн нийтлэлүүд олон улсын томоохон хэвлэлүүдээр гарлаа. Үүний цаад эзэд нь хэн юм бэ. Ямар зорилгоор гадаадад ийм нөхцөл байдлыг үүсгэж, нэр хүндийг маань унагаж байгаа юм бэ? Үүний үр дагавар нь айл өрх, хүн бүрийн амьжиргаанд очиж тусч байгаа шүү дээ. Энэ байдлаас хамгаалахын тулд манай хуулийн байгууллага юу хийж байгаа юм бэ? Хэн тайлбарыг нь өгч байгаа юм бэ? Хэн няцаалт өгч байгаа юм бэ? Эсвэл үнэн юм уу, том шорон юм уу? Хүний эрхийн үндэсний комисс энэ мөрөөр юу хийх юм бэ? Хүний эрхийн дэд хороо хуралдаад одоо нэг тайлбар гаргах ёстой байхгэсэн хатуухан мэдэгдлийг Л.Болд хийлээ.

Түүнчлэн “ШШГЕГ-ын хорих байранд хүн нас барахыг ноцтой учрал гэж хэлдэг юм байна. Үнэндээ энэ бол “учрал” биш Монголын эмгэнэл. Ар гэр, үр хүүхэд, ах дүүст нь эмгэнэл шүү дээ. Тэр дундаа гэм буруутай нь тогтоогдоогүй хүн хоригдож байх үедээ амиа алдах болсон нь бид хаашаа явж байна вэ гэдэг асуултыг бидэнд тавьж байна” гэсэн байр суурийг мөн илэрхийлсэн байна. 

Хууль сахиулах байгууллага, тэр дундаа мөрдөн байцаах ажиллагаанд гарч байгаа алдаа дутагдлыг УИХ-ын гишүүн байнгын хорооны хуралдаан дээр хатуухан үгээр шүүмжилсэн байр суурь сүүлийн үед бараг сонсогдоогүй гэхэд болно. Магадгүй УИХ-ын гишүүд, улстөрчдийг ч бас битүүхэн айдас нөмрөөд байгааг ч үгүйсгэхгүй. Энэ талаар Л.Болд “Бид айхгүй шүү. Бид УИХ-ын гишүүд. Ямар ч байсан үгээ хэлнэ. Яаж ч оролдож болно, ер яаж ч болно. Маниуст айх юм байхгүй ээ. Гэхдээ тэрийг зохиочихож болно. Бид тэрийг мэдэж байгаа…” гэсэн нь цөөнгүй хүнд цочроо өгөх шиг болсон. Тэрээр үүнийгээ тайлбарлахдаа:

-Бидний өнөөдөр Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаанаар хууль, шүүхийн шинэтгэлтэй холбоотой хуулиудыг хэлэлцэж байна. Энэ хэлэлцүүлгийн үеэр ч ярьж байгаа. Одоо мөрдөгдөж байгаа Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль л гэхэд нэрнээсээ хүртэл байцаах, шийтгэх ойлголтыг хүлээн зөвшөөрсөн шинжтэй байна. Байцаан шийтгэж тарчлааж, тартагт нь тулгаж байж хүнд хэрэг хүлээлгэдэг энэ ойлголт хадгалагдаад үлдчихсэн. Одоо бид өөрчилж байгаа. Гэхдээ та нар Үндсэн хуулийнхаа язгуур эрх ашиг, амьд явах эрхийг хүндэтгээд байцаан шийтгэх ажиллагаагаа өөрчилж болохгүй юм уу? Би маш сайн санаж байна. Хэвтрийн хүнийг АТГ-ын нэг комиссар дуудсан байгаа юм. Би хэвтэрт байна гэж хэлээд байхад дуудсаар байгаад эцэст нь хоёр талаас дамнаад аваачихад дөрвөн давхрын нэг өрөөнд оруулаад байцаалт авсан. Тэгээд “Орон тооны хэтрэлт” гэх мэт юм асууж байна гэнэ. Бид ийм айдсын төлөө яваагүй. Тодорхой тохиолдолд очоод байцаад авч болдоггүй юм уу. Та нарын байцаалт авах практик чинь ер нь юу болчихсон юм бэ? Ерэн онд бид хувьсгал хийсэн юм. НАХЯ-ыг өөрчилсөн. Зарим хүмүүс үхэлд хүргээгүй хувьсгал гэж хэлдэг л юм. Эрх баригчид буу өгөөгүй бол үхэлд хүргэх л байсан. Бид сайхан амьдрал мөрөөдөж очоогүй юм аа. Амь насаа золиосолж байж хувьсгал хийсэн юм шүү. Үүний дараа Үндсэн хууль, бүх юмаа шинэчилж, хуулийн байгууллагаа өөрчилье гээд цагдаадаа эрхийг нь өгсөн. Төд удалгүй гуйвуулаад л эхэлсэн. Та нар санаж байгаа байх Хууль зүйн сайд байсан Батчулууныг дуудаж хэрэгт холбоод л… шоронд хийгээд л амийг нь хороосон шахуу… Дараа нь энэ бас болохгүй нь, арай тулхтайгаар нь прокурортоо эрхийг нь өгьё гэсэн. Тэгж байснаа прокурорыг бас л болохгүй байна, Н.Энхбаяртай холбоотой. Эрх баригчдын хэрэгсэл боллоо гээд болиулсан. Явж явж бүх юмны гогцоо нь авлигал юм байна, бие даасан газар байгуулья гээд АТГ-ыг байгуулсан. Эрх мэдлүүдийг нь ч өгсөн, прокурорт байсан эрхийг ч өгсөн. Гэтэл одоо ийм байдалд биднийг хүргэж байна. Одоо юуны төлөө ямар өөрчлөлт хийх вэ. Дахиж бид талбай дээр гарах ёстой юу?!Энэ бүхэн нийгмийг цочроогоод эхэллээ.

Бүх арга хэрэгсэл нь яг адилхан. Эхлээд тэр хүнийг хэвлэлээр гаргадаг, хүмүүст итгүүлдэг, нийгэмд гутаадаг. Дараа нь тэр хүнийг шоронд хийнэ үү, цаазаар аваачна уу хэнд ч сонин биш болно. Яагаад гэвэл тэр хүнийг хэдийнэ нийгмийн хог шаар болгочихсон. Б. Ринчин гуайг “Далан настанд даруулга хэрэгтэй” гэж том нүүр дүүрэн хэвлэлээр бичээд л бүх насаар нь тоглосон. Эцэст нь Ринчин гуайг өнгөрөхөд оршуулганд нь ирэх хүн олдоогүй гэдэг. Манай аав оршуулгад нь очоод “жинхэнээсээ уйлсан” гэдэг шалтгаанаар сэрдэгдэж, дуудагдаж, мөрдөгдөж байсан. Эцэст нь үнэн үнэнээрээ л ялдаг. Өнөөдөр Ринчин гуайд хөшөө босгочихсон байж байна. Нөгөө Сталин, Лениний хөшөө хаана байна. Энэ бол үзэл суртлаар шийдчихдэг асуудал биш л дээ. Энэ бол Монголд ардчилсан нийгэм зүй зохисоороо хөгжих, ард иргэдийн сонголтын асуудал. Гэтэл бид өнөөдөр айж байна. Чухамдаа бид хувь хүн, хувь айл, хувь байгууллага бүрийг, нийгмийг айдас хүйдэст автуулах замаар ардчилсан сонголтоосоо ухрах гэж байна. Та нар хариулт өгөх хэрэгтэй. Үнэхээр та нар хуучин НАХЯ-ыг бий болгох гэж байгаа бол тэрийгээ хэл. Хуулийн цоорхой байгаа бол тэрийг нь хэл, бид засья. Бид айхгүй шүү. Бид УИХ-ын гишүүд. Ямар ч байсан үгээ хэлнэ. Яаж ч оролдож болно, яаж ч болно. Маниуст айх юм байхгүй. Гэхдээ тэрийг зохиочихож болно. Бид тэрийг мэдэж байгаа…Ийм байдлаар бид цаашаа явахгүй өөрчлөх ёстой. Өнөөдөр энд дарга нар нь ч алга. Хүний эрхийн дэд хороо УИХ-ын байгууллага шүү. Бид ардчилсан нийгмийнхээ баталгааны төлөө явах болно” гэлээ. Түүний хэлсэн үг, байр суурийг Хүний эрхийн үндэсний комиссын дарга Ж.Бямбадорж дэмжиж байгаа илэрхийлээд “Биднээс зөвлөгөө авах гээд ирсэн хүмүүст сүүлдээ бид “цаад хүн чинь хэцүү шүү” гэдэг сануулгыг хүртэл өгөх болсон” гэж хэлсэн нь бүр ноцтой байлаа. Харин Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжин:

-Монгол Улс том шорон болсон гэдэгтэй зарим талаар санал нийлэхгүй. Гэвч “хил хорио” гэдэг зүйл хэдийнээс гэдгийг нь мэдэхгүй ч өнөөдрийг хүртэл мөрдөгдөж байгаа. Хэрэгт шалгаж байгаа хүнээ гадагш гарахыг нь хориглосон хориог хууль сахиулах байгууллагын хэн нэг хүн хувийн үзэмжээрээ тавьчихдаг. Тийм хууль ч байхгүй, прокурорын зөвшөөрөл ч байхгүй. Гэтэл үүнийг хууль, шүүхийн шийдвэрээр хэрэгжүүлдэг хэм хэмжээтэй орны хүмүүст энэ нь үнэхээр бүдүүлэг явдал. Улсынхаа хилээр шоронгийн гортиг татчихсан гэсэн ойлголт төрүүлээд байгаа. Маш хүчтай байгаа энэ практикийг өөрчлөх ёстой. Үнэхээр хуулийн байгууллага айдас үйлдвэрлэгч болчихлоо… гэсэн юм.

Ийнхүү УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хороо, тэр дундаа Хүний эрхийн дэд хорооны өчигдрийн хуралдаан Монголын нийгэмд бодитой хэлбэржиж байгаа асуудлыг ил гарган шүүмжилж, эргэн тойронд нь хэлэлцүүлэг өрнүүлснээрээ анхаарал татлаа.

Categories
редакцийн-нийтлэл

Туул гэж уг нь дүүрэн гэсэн үг

Баабар ингэж өгүүлэв

1940 оны 1-р сарын 3-нд Чойбалсан, Цэдэнбал нар Сталинтай уулзжээ. Энэ бол их хядлагын дараахь анхны уулзалт байлаа. Язгууртан, лам нар, ангийн итгэлтгүй нөхдийг хуугаар нь устгаж, 30 мянган хүний аминд хүрч, цаана нь 20 мянган хүн шоронд хадгалж байсан тул БНМАУ нь тэдний ойлголтоор ангигүй нийгэм болж, социализм байгуулах үндсэн болзлоо хангажээ. Иймээс шинээр буй болгосон туршилтын нийгмийнхээ дараагийн шат руу орохын тулд Үндсэн хуулиа өөрчлөх, намын их хурлыг хуралдуулж программ зорилтыг нь шинэчлэх шаардлагатай болсон байна. Иймээс л Ерөнхий сайд ба намын дарга хоёр зөвлөгөө авах нэрээр шинэ даалгавар хүлээхээр Кремлийн эзэнд бараалхсан хэрэг.

Үндсэн хуулийн шинэ хувилбар болон намын дүрэм программыг Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд нэгэнт бэлдээд Сталинд үзүүлчихсэн байсан тул уулзалтад энэ асуудлыг бага хөндлөө. Ерөнхий сайд Амарын дараагаас улсын гол таван яамыг зэрэг толгойлж байсан Чойбалсанг энэ чухал ажлаа өөр хүнд даатгаж болохгүй, одоохондоо бүгдийг нь үүрээд явж бай гэж үүрэгдсэн нь түүнээс өөр итгэлтэй хүнгүй байсантай холбоотой байх. Дөнгөж 24 настай Цэдэнбалыг намын дарга болгож буй нь их хядлагаас хойш түүнээс өөр бэлдсэн хүнгүй байлаа. 

Үнэхээр ч их хядлагаар хамаг боловсон хүчинг нь шударчихсан болохоор Кремлийн хувьд Монголын удирдлагын шинэ багийг бэлдэж амжаагүй аж. “Юуны өмнө итгэлтэй хүмүүсээр өөрийгөө хүрээлүүлэх хэрэгтэй. Тэр хүмүүс чиний яв гэсэн газар явж, хий гэснийг чинь хийхээс буцахгүй байх хэрэгтэй… Заавал эрдэм боловсрол гэх шаардлагагүй, бичиг үсэг муутай ч хамаагүй. Гол нь итгэмжтэй байх нь чухал. Чи өөрийн шугамаар тав гурван хүн нааш явуул, бид сургаад өгье… Лам нарын дотроос ухуулга таниулга явуулах боломжтой нэгийг нь өөртөө тат, худалдаад авсан ч болно. Тэд нам засгийн төлөө, чиний төлөө мөргөл үйлдэж байг. Болохгүй нэгийг нь дахиад суулгахгүй юу…” гэж Чойбалсанд зааварлалаа. Ярианд Ворошилов оролцон “Өөрийгөө тойруулсан итгэлтэй 20-иос доошгүй хүнийг олж, хариуцлагатай ажилд тавь” гэснээ гэнэт монгол бичгийг дэндүү олон үсэгтэй гэж муушаагаад орос үсэг авч хэрэглэх заавар өгөв.

Уулзалтын явцад Монгол Улсын шинэ сүлдний тухай зөвлөлдлөө. “Монгол Улс газар тариалангийн орон биш учир тариа ногоо сүлдэндээ оруулах нь зохихгүй. Монгол бол мал аж ахуйн орон учир мал олонтой гэдгээ харуулахын тулд сүлд чинь голдоо морьтой хүнтэй, тойрсон янз бүрийн малын дүрстэй байвал зохино.” гэж Сталин зааварлав. Энэ ярианаас урган Монголын малын тоо толгойг ойрын хугацаанд 200 сая хүргэх даалгавар гарч ирэв. Их жолоодогч Сталины даалгаврыг биелүүлж малаа ойрын хугацаанд 200 сая хүргээрэй хэмээн Берия хажуугаас нь “ерөөв”. Дагалдаад 1940 ондоо багтааж монголчууд 30 мянган тонн хонины ноос, мянган тонн тэмээний ноос, мянган тонн ямааны ноолуур бэлдэж ЗХУ-д худалдах даалгавар нэмэгдлээ. Энэхүү дааж давшгүй захиалгыг Чойбалсан, Цэдэнбал нар харин ч даваадуулан жилийн хугацаанд 40 мянган тонн хонины ноос тушааж даалгаврыг давуулан биелүүлэхээр амлах нь тэр.  

Монгол нь асар их уудам нутагтай ч малын бэлчээр нь хязгаарлагдмал. Говь цөл, өндөр уулс, усны хомсдолтой тал нь ихэнх нутгийг эзэлнэ. Иймээс бэлчээрийн даац нь малынхаа тоо толгойг хязгаарлана. Энэ нутаг 20-30 сая нүүдлийн хагас зэрлэг малын багтаамжтай. Байгалийн эрхшээлд байдаг нүүдлийн малын тоо толгой аятай үед 30-40 сая хүрч, элбэг тохиолдох ган зудын үед 15-20 сая хүртэл хорогддог жамтай. Малын тоо толгой нь хүнийхээ тоог хязгаарлана. Ийм тооны малыг нүүдлийн аргаар маллах хүний тоо нэг саяас хэтрэх боломжгүй. Монгол нутгаас үеийн үед  маш олон дайн байлдаан, дүрвэлт, их нүүдэл, миграци гарч байсны нэг гол шалтгаан энэ. Түрэг, манж овгийн олон үндэстэн, овог аймаг чухам өнөөгийн Монгол нутгаас нүүдэллэн Хар тэнгисээс Номхон далай хүртэл уудам нутагт тархан суурьшижээ. Монгол угсаатан ч бэлчээрийн дутагдлаас болж ийш тийш их нүүж байсны нэг жишээ нь өнөөгийн халимагууд аж. Нүүдлийн дагнасан мал аж ахуйгаас салж үйлдвэржилт, модерникацийн замд орсны хүчинд л хүн амын үлэмж хэсэг нь нүүдлийн мал аж ахуйгаас гадуур өөр ажил эрхлэх болсноор Монголын хүн ам 1960 онд нэг сая, 1990 онд хоёр сая, одоо бараг гурван сая болжээ. Хотжил үүсэн Улаанбаатар 1960 онд анх удаа 100 мянган оршин суугчтай болсон ба өдгөө энэ тоо 1,3 саяд хүрчээ. Малын тоо толгой 40 саяд хүрсэн боловч нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэгчид хүн амын 15 хувийг эзэлж байна. Хүн амын 85 хувь нь хот суурин газар нүүдлийн мал аж ахуйгаас өөр ажил төрөл эрхэлж байгаа юм. Малын тоо толгой урьд байгаагүй ихээр нэмэгдсэн авч мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн ДНБ-д эзлэх хувь 15 хувь хүртлээ буурчээ.

1940 онд 700 мянган хүн амтай байсан энэ орон 24 сая малаа арав дахин өсгөж 200 саяд хүргэнэ гэдэг үлгэрийн мөрөөдлийн хэв хэмжээг ч давж байлаа. Гэвч дарангуйллын тоталитар нийгэм нь хүн ардаа сайтар шахаад өгвөл юуг ч бүтээж болно гэсэн ойлголттой байдгийн хувьд малын тоог 200 саяд хүргэж, эхний жилдээ 40 мянган тонн ноос цуглуулах нь амархан ажил гэж үзлээ. Гол нь сайн л шахах хэрэгтэй. Малын тоо  толгойг 200 саяд хүргэхийн тулд ердийн математик арга хэрэглэв. Бүх эм мал жил болгон төл гаргах ёстой, ингэхээр малын тоо толгой жилд 50 хувиар өснө. Малчдыг сайтар шахахын тулд эм мал болгоноо төллүүлсэн гэж тооцоод мах ноос, ноолуурын татварыг нь нэхнэ. Өгч чадахгүй бол шууд л шорон. Ингэснээр малын тоо толгой хэдхэн жилийн дараа мэдээж 200 саяд хүрнэ, харин далимд нь мөнөөх амласан 40 мянган тонн ноосыг тэр жилдээ хөнгөхөөн бэлдчихэнэ. Үүний тулд “Ноос алт” гэсэн хөдөлгөөн улс даяар өрнүүлэв. Нам засгийн тооцоо ийм амархан.

Чойбалсангийн дараа Дотоодыг хамгаалах яамны сайд болсон хүн нь Жамбалдорж гэгч этгээд. ЗХУ-д КУТВ буюу Дорно дахины коммунист сургууль гэгчийн хоёр жилийн курс төгссөнөөс өөр боловсролгүй нэгэн. Ард түмнийг шахах ажлыг тэр хариуцав. Жилийн дараа гэхэд Монголын бүх малчин дааж давшгүй өрөнд орлоо. Яаж ч хяргаад төрөөгүй малын мах ноосыг олж чадахгүй. Ингэхээр гэрийн бүрээс эсгийгээ задалж эргэж ноосорхуу юм болгоно. Дээл, өмднийхөө үсийг юу ч үгүй хяргаж хусна. Нохойгоо ч зүгээр байлгахгүй ноос ноолуурыг нь хяргаж хачирлана. Тэгээд ч дутна. Улсын даалгавар биелүүлээгүй хэргээр малчид бөөнөөрөө шорон явах болов. Энэ үед “ялтай мал” гэсэн нэршил гарчээ. Хэдий олон малтай нь төдий их өртэй. Малаасаа салахын түүс болон малгүй ядуучуудад үнэгүй бэлэглэх гэсэн уралдаан боллоо. Цаадуул нь тэнэг биш учир бэлэгнээс шууд татгалзана гээч. “Ноосоо тушаачихлаа, намаасаа хөөгдчихлөө, эхнэрээсээ салчихлаа, одоо ч шулуудлаа даа” гэсэн одоо хүртэл яригддаг онигоо тэр үед л гарсан юм даа.

 Аз нь шовойж буудуулалгүй амь гаран 10-15 жилийн ял авсан улс төрийн хоригдлууд дээр ноос дутаасан 10 мянган малчин нэмэгдэж Монголын шоронг хахаав. Энэ том армийг хооллоно гэдэг ядуу улсад бөөн дарамт. Гэтэл тэднээр хийлгэх хөдөлмөрийн фронт олддоггүй. Зөвлөлтийн ГУЛАГ-т Сибирь, Ураалаас мод салаар урсгадаг туршлагыг хэн нэг нь санажээ. Монголд ийм бололцоотой ганцхан газар байгаа нь Туулын эхээс Хэнтийн модыг гол дагуулан Улаанбаатар руу урсгах арга байна. Ингээд арван жилийн турш хоригдлууд Туул голоор сал урсгасан юм. Модыг Улаанбаатарт урсаад ирэнгүүт нь татаж гаргаад түлшинд хэрэглэнэ. Туул тэр үед том гол байлаа. Зарим нэгний баталж байгаагаар үерлэхээрээ Гандангийн дэнж хүрдэг ч гэх. Өдгөө Түрэг улсад Туул, Орхон гэх тэр байтугай Орхонтуул гэх овог элбэг тааралддаг нь эдгээр гол нэн эртнээс аль зэрэг том байсныг гэрчлэнэ. Сэлэнгэ гэдэг бол “төмөр гол” гэсэн манж нэр, тэгэхээр энэ гол Орхон, Туулаас илүү алдартай биш байсан бололтой. Хэдийгээр Орхон, Туул нийлж байж Сэлэнгэ болдог ч ой тайгаар урсан Байгал далайд цутгадаг болохоор талын нүүдэлчид төдийлөн тахидаггүй байсан байх. Орхон нь Хангайн нурууны их ойгоос, Туул нь Хэнтийн их тайгаас эх авна. Усны хагалбарт энэ газраас чухамдаа ой мод л энэ голуудын эх үүсвэр билээ л. Их ачааллын үед заримдаа гол харагдахгүй болтол их сал хот руу урсдаг байсныг ахмадууд дурсдаг. Ингээд Туулын эхийн мод ч хожигорсон, гол ч дундарсан. Хотынхон хэдэн жилдээ түлээ модоор тасарсангүй өнтэй сайхан өвөлжицгөөлөө. Тэр үед л “хөрөөд, хөрөөд” хэмээн хөрөө үүрсэн олон хүн гудамжаар орилолдон айлын мод хөрөөдөх болсноор ажлын байр ч давгүй нэмэгдсэн байх. 

1956 онд Хрущёвын дулаарал болон хоригдлууд цагаадаж шорон хэсэгтээ дундарлаа. Голын эхний мод дууссан учир хөдөлмөрийн фронт ч алга болж. Харин гол хариугүй нарийсав. Мод бол гол усны эх үүсвэрийг хангахаас гадна урсгалыг тааруулдаг. Ийм тохируулагч үгүй болсон тул 1966, 1967 онд Туул айхавтар үерлэв. Энэ бол Туулын сүүлчийн “чарлаан” байлаа. Түүнээс хойш улам нарийссаар далаад оны сүүлч гэхэд хавартаа шургадаг болов. Хур багатай жил шургадаг нь бүр дадал болсон. Орхон голын эхэнд Бат-Өлзийтийн модны үйлдвэр байгуулагдаж олон жил идэвхтэй ажилласны дүнд Улаан цутгалан ч тасрах болов. Тосонцэнгэлийн модны үйлдвэр ч Идэр голын амийг таслах шахав. 

Уул нь Туул гэдэг бол түрэг үг ба “дүүрэн” гэсэн утгатай юм гэнэ лээ.

2014.5.18 

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Бүрэн зэвсэгтэй ХХI зууны хүн

Түүхийн номон дээр эртний зэвсэглэсэн рыцарь цэргийн зургийг баримтжуулан үзүүлдэг. Одооны хүмүүсийн санаатай санамсаргүй үлдээсэн ул мөр ирээдүйд сонин л байх байх даа.

ХХI зуун ба 2000 гаран оноос хойшхи үеийн ажил хэрэгч байрын эрэгтэй эмэгтэй хүмүүс өглөө гэрээс гарахдаа биендээ овоо их новш агсдаг болсон байна шүү. Юун түрүүн далбагар том гар утас ба түүний дагалдах хэрэгслүүдээ хармайлахаа үл мартана. Хүүхэд хөгшингүй хол ойрын харааны аль нэг нь больсон тул нүдэн дотроо юм уу гаднаа зүүдэг шилээ тэмтэрцгээнэ. Мөн усанд хийгээд хонуулсан хиймэл шүднүүд байна. Охид хүүхнүүдийн нүүрний  будаг шунхны хувьд тэрэнгүйгээр хаалгаараа ч цухуйхгүй. Их багын хэмжээ, чанар нь өөр өөр болохоос цөмөөрөө “кошлаак” дүүрэн юм чихэж авна даа. Тэгээд халууны адуу ялаархах аятай цаг мөч тутам үс гэзэгтэйгээ ноцолдон мөнхийн толгой хаялаастай. Өөр юу мартчихав. 

Жолооны ба ажлын үнэмлэх, банкны, дэлгүүрийн хөнгөлөлтийн, оюутны тэтгэлгийн, автобусанд үнэгүй суудаг картууд үзэг дэвтэр хутга бахинаас илүү байнга хэрэг болно. Уруул, чих, хуруу, бугуй, хүзүү тус бүрт заавал байх ёстой гангараа, түүнийг өдөр тутам сольж тохируулах хуваарь гэж бий. Бөгж ээмэг, цагны аль нэгийг нь мартаад олны дунд орчихвол турсикгүй яваа мэт эвгүй оргино. За тэгээд нас ялимгүй өгсөх тусам даралтны, чихрийн шижингийн, тархи толгойны өвчин намдаах эмнүүдээ базаах хэрэг гарна. Цаашилбал тамхичид, интернэтийн үнэнч гишүүд гээд явбал хэрэгсэл улам нэмэгдэнэ.

Өнөөдөр хэнбугай ч нийгмээс хамааралгүйгээр хээрийн чоно шиг дүүлж чадахаа больсныг дээрх “зэвсэг”-нүүд илтгэнэ. Ийнхүү бүрэн зэвсэглэж байж нэгэн өдрийн ажил амьдрал өрнөж байна даа. 

Ж.ГАНГАА

Categories
гадаад мэдээ

Тайландад зорчих гэж байгаа иргэдийн анхааралд

Тайландад үүсээд буй улс төрийн тогтворгүй байдлын улмаас тус улсын арми 2014 оны 5 дугаар сарын 20-ны өдөр улс орон даяар цэрэг дайны онц байдал зарлажээ.
Иймд манай иргэд тус улсад зорчихдоо олон нийт цугласан газар очихоос зайлсхийх, туйлын сонор сэрэмжтэй байж, хууль сахиулах байгууллагуудын зөвлөмжийг чанд мөрдөхийг зөвлөж байна.
Шаардлагатай тохиолдолд Монгол Улсаас Тайландын Вант Улсад суугаа ЭСЯ-нд хандана уу.

ЭСЯ-ны утас: 66-2-381-1400, 02-392-1011,
Цахим шуудан: bangkok@mfa.gov.mn
Хаяг: Embassy of Mongolia, 100/3 Soi Ekkamai 22, Sukhumvit 63, Klongton Nua, Wattana, Bangkok 10110

Categories
мэдээ нийгэм

Далайд гарцгүй орнууд Улаанбаатарт чуулна

Гадаад харилцааны яам, НҮБ-ын Нэн буурай хөгжилтэй, далайд гарцгүй хөгжиж буй болон арлын жижиг орнуудын асуудал эрхэлсэн алба хамтран “ДХБ-ын худалдааг хөнгөвчлөх хэлэлцээр: ДГХБО-дад үзүүлэх нөлөөлөл”сэдэвт олон улсын хурлыг 2014 оны 6 дугаар сарын 2-3-нд Улаанбаатар хотноо зохион байгуулахаар бэлтгэж байна.
ДГХБО-дын бүлгийн 32 улс, хандивлагч болон дамжин өнгөрөх улсуудын төлөөлөл оролцох энэхүү хуралд НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын орлогч бөгөөд НҮБ-ын Нэн буурай хөгжилтэй, далайд гарцгүй хөгжиж буй болон арлын жижиг орны асуудал эрхэлсэн дээд төлөөлөгч Г.Ч.Ачариа, Замби Улсын Худалдаа, үйлдвэрийн сайд Роберт Сичинга, Болив Улсын Гадаад худалдааны дэд сайд Уолтер Эндара Вера, ДГХБО-дын бүлгийн дарга, Замби Улсын Элчин сайд Муаба Бота, ДГХБО-дын бүлгийн зохицуулагч НҮБ-ын Женев дэх төвд суугаа Элчин сайд Хуан Мартинез нар оролцохоо мэдэгдээд байна.
Мөн хуралд Дэлхийн Гаалийн Байгууллага, Дэлхийн Худалдааны Байгууллага, НҮБ-ын Худалдаа хөгжлийн бага хурал, Олон улсын худалдааны төв зэрэг олон улсын  10 шахам байгууллага, зарим орны худалдаа, аж үйлдвэрийн танхимын төлөөлөл, манай улсаас худалдааг хөнгөвчлөх  чиглэлээр ажилладаг төр, засгийн газрын байгууллагууд, хувийн хэвшил, иргэний нийгмийн төлөөлөл, эрдэмтэн судлаачид оролцоно.
Улаанбаатар хотноо байгуулагдсан Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнууд (ДГХБО)-ын Олон улсын судалгааны төв “Дэлхийн худалдааны байгууллага (ДХБ)-ын худалдааг хөнгөвчлөх хэлэлцээр: ДГХБО-дад үзүүлэх нөлөөлөл”  зэрэг судалгааны дүнг далайд гарцгүй орнуудад танилцуулах,  ирэх оны 11 дүгээр сард болох НҮБ-ын ДГХБО-дын II Бага хуралд бэлтгэх,  2015 оноос хойшхи хөгжлийн зорилтод ДГХБО-дын хөгжлийн сорилтуудыг тусгахад ач холбогдолтой арга хэмжээ болно гэж  мэргэжилтнүүд үзэж байна.

Categories
мэдээ нийгэм

Монголын сэтгүүлчдийн эвлэл мэдэгдэл гаргав

Уг мэдэгдэлд “Манай салбарын нэр хүндтэй холбоотой асуудал сүүлийн үед нэлээд яригдаж буйтай холбогдуулан Монголын Сэтгүүлчдийн Эвлэл мэдэгдэл хийх нь зүйтэй гэж үзлээ.
УИХ-аар эдийн засгийг идэвхжүүлэх тогтоолын төслийг хэлэлцэх явцад “Хаалтын гэрээ”-ний тухай асуудал хүчтэй яригдаж, Монголын сэтгүүлзүй бүхэлдээ ийм асуудалд ороолдсон мэт ойлголтыг нийгэмд төрүүлснийг буруушааж байна. МСЭ сэтгүүлчдийн ёсзүйн асуудалтай холбоотой аливаа мэдээллийг нээлттэй хүлээн авч шийдвэрлэнэ гэдгээ албан ёсоор зарлаад хоёр жил гаруй болоход “Хаалтын” гэж  томъёолсон гэрээтэй холбоотой гомдол санал нэг ч удаа ирээгүй болно. МСЭ, эсвэл хууль хяналтын байгууллагад хандаагүй атлаа ийм яриа цуу нийгэмд цацах нь  сэтгүүлзүйн салбарыг бүхэлд нь харлуулж нэр хүндийг нь унагах, үнэн үгийг үнэгүйдүүлэх, саармагжуулах зорилготой үйлдэл, эсвэл хэн нэгэн өөрийгөө баатар болгож харуулах гэсэн тоглолт гэж үзэж байна.
Монголын хэвлэл мэдээллийн зах зээл нь ашиг багатай, эрсдэл ихтэй эмзэг салбар бөгөөд улс орон нийгмийн шинэ тогтолцоонд шилжсэн сүүлийн хорь гаруй жилийн хугацаанд энэ салбарын ачааны хүндийг хувийн хэвшлийнхэн үүрсээр ирсэн бөгөөд төрөөс тэднийг цогц бодлогоор дэмжиж чадахгүй байлаа гэхэд жам ёсны хөгжилд нь чөдөр тушаа болсон шийдвэр шийдлээр саад тээг тавихгүй байх нь чухлыг мөн сануулж байна.
Монголын сэтгүүлзүй бол сүүлийн хорин жилд хамгийн хурдтай хөгжсөн, эрчтэй тэлсэн салбарын нэг яалтгүй мөн. Ийм хөгжил хөдөлгөөнийг дагасан  гэрэл сүүдрийн аль аль нь манайд бий. Тэгээд ч салбарын онцлогоос болоод сэтгүүлзүйн алдаа оноо нь нийгэмд үргэлж ил тод, нээлттэй байдаг. Энэ нээлттэй байдал нь хэн дуртай нь сэтгүүл зүй рүү нулимах шалтаг болох ёсгүй.
Манай салбарын онцлог нь нэг хэсэг асуудлыг хуулиар зохицуулдаг, нэг хэсэг асуудлыг ёсзүйгээр зохицуулдагт оршдог. Бид өөрсдийн алдаа оноог сайтар мэдэж байгаа бөгөөд сэтгүүлчдийн ёсзүйн асуудлыг шийдвэрлэх өөрийн зохицуулалтын оновчтой арга механизмыг сүүлийн үед идэвхтэй эрэлхийлж, зөв сайн эхлэлүүд нэгэнт тавигдаж байгааг тэмдэглэхийг хүсч байна.
Манай салбартай холбоотой аливаа асуудалд үнэлэлт дүгнэлт өгөх, шийдвэр гаргахдаа МСЭ болон сэтгүүлзүйн салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн бус байгууллагууд, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд, хөрөнгө оруулагчид, менежерүүд, ажилтан ажиллагсдын байр суурь, санал бодлыг ямагт харгалзан үзэж, хүндэтгэлтэй хандахыг уриалж байна.
Бурууг бусад руу чихэхийн золиос нь Монголын сэтгүүлчид, сэтгүүлзүй болох ёсгүй бөгөөд ийм хандлагын эсрэг тууштай тэмцэж, мэргэжлийн болоод салбарын нэр хүндээ хамгаалах нь нийт сэтгүүлчид, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эрхэм үүрэг болоод байгааг сануулж, эв нэгдэлд уриалан дуудаж байна” гэжээ.

Categories
гадаад мэдээ

Орос Хятадад хий нийлүүлэх гэрээ байгууллаа

Оросын “Газпром”, Хятадын CNPC компанид хий нийлүүлэхээр болж энэ тухай гэрээнд гарын үсэг зурлаа. Хоёр улсын төрийн тэргүүнүүд уг гэрээнд гарын үсэг зурах ёслолд оролцсон тухай Интерфакс уламжилсан байна. Оросын “Газпром” 30 жилийн хугацаанд 30 тэрбум куб метр хийг Хятадын CNPC-д хий нийлүүлэхээр боллоо. 

Уг гэрээ нь 400 тэрбум ам.доллараар үнэлэгдсэн бөгөөд “Газпром” компанийн түүхэн дэх хамгийн том гэрээ хэмээн тус компанийн тэргүүн А.Миллер мэдэгджээ.

Ю.ДЭЛГЭР