DNN

Холимог тулааны ОУХМ Жадамбаагийн Нарантунгалагтай ярилцлаа. Тэрээр аравдугаар сарын 30-нд Макаод зохиогдсон “Legend-6” тулаанд Австралийн тамирчин Адриан Пангийг буулган авч ММA-гийн аваргын бүсийн эзэн болсон юм.

–Макаод зохиогдсон уг тэм­цээн чухам ямар тулааных бай­сан юм бэ.

-Тулааны
урлагийн барилддаг, өшиглөдөг, боодог, цохидог гээд бүхий л элементийг оруулдаг холи­мог тулааны буюу ММА-гийн “Домог” нэртэй тулааны аваргын бүсийн төлөө тоглоод ирлээ. ММА-гийн холбоо нь Азидаа хамгийн томд тооцогддог.

–Холимог тулаан гэхээр бие хамгаалах урлагуудын нийлбэр гэж ойлгож болох уу?

-Бүх
тулааныг хольчихсон. Бө­хийн барилдааны авч шидэх, жүдо, самбын өчиг, боолт, боксын цохилт гээд бүгдийг оруулсан. Бээлий нь маш нимгэн. Чөлөөт тулаан. Энэ тулаанд юу ч хийж болно.

–Дүрэмгүй зодоон, хориотой тулааны тэмцээн гэж нэрлээд байсан?

-Дүрэмгүй
тулаан гэдэг рүү нь дөхөж очно. Гэхдээ шууд тэгж нэрлэж болохгүй. Дотроо өвөрмөц хэд хэдэн дүрэмтэй. Хуруугаар нүд рүү хатгахгүй, хазахгүй, дагз, эмзэг эрхтэн рүү цохиж болохгүй гэсэн цөөхөн дүрэм бий.

–Бусад тулааны спорттой харьцуулбал хориглох заалт нь цөөн юм?

-Таэквондод гараар цохих, унагаах, авч шидэх, унасан хойно нь цохихыг хориглодог. Бокст өшиглөхийг, жүдод боох, өчихийг зөвшөөрдөг хэрнээ хөлд өчих нь хориотой. Самбод боодоггүй ч хөл, гард өчдөг. Чөлөөт бөхөд ноцол­доно, цохиж болохгүй гэдэг. Кара­тэд цохиж болно, гэхдээ толгой руу болохгүй. Мутай бокст тохойдож, өвдөглөж болно. Харин авч шидэх, унасан хойно нь цохиж болохгүй гэдэг бол холимог тулаанд энэ бүгдийг зөвшөөрдөг. Бүгдийг хий­нэ.

–Таны оролцсон тэмцээн “Legend”-ийн зургаа дахь удаагийнх нь байсан юм билээ?

-Анхных
нь буюу “Legend-1”-д монголын тамирчид оролцож хо­рио­той мэх хийсэн гэж шүүгчдийн булхайгаар хасагдаж байсан. Энэ удаад би шавь Д.Батгэрэлтэйгээ хамт оролцлоо. Шавь минь анх удаа мэргэжлийн тоглолтоо хийж ялалт байгуулсан. Өрсөлдөгч та­мир­чин нь Хонконгийн каратэгийн тамирчин байсан. Өрсөлдөгчөө эхний үед хүнд цохилтоор буулган авч ялалт байгуулсан.  Бид “Legend-1”-д оролцсон монголын тамирчдынхаа хариуг авч ялалт байгуулж, аваргынх нь бүсийг аваад ирсэндээ баяртай байна.

–Д.Батгэрэл тулааны ямар спортоор суурилсан бэ?

-2008 оноос манай “Шандас” клуб үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн. Бүр эхлэлийг нь яривал Аса­шёор­юү Д.Дагвадорж, Д.Сумъяабазар нарын “Хүчтэн 19-68” гэж клуб байсан юм. Тэр клубт би сургалтаа авч, шавь нараа бэлдэж эхэлсэн. Тэгэхэд л бэлдэж байсан шавь нарын минь нэг нь Д.Батгэрэл. Д.Батгэрэл маань кикбоксын суурь­тай. Сүүлийн үед барилдаан, ту­лаа­ны спортын бүхий л зүйлийг хийж байгаа. Бид нарын бэлтгэл сургуулилтыг “Komit
service” компа­нийн удирдлагууд дэмжиж, тусгай байраар хүртэл хангаж өгсөн. Олон сайхан залуусыг дэлхийд нэрээ гаргасан тамирчин болоход тусалж дэмждэгт нь баярладгаа илэр­хийлье.

Холимог бие хамгаалах урлаг буюу ММА Монголд хүчээ авч эхэлж байна. Энэ урлагийг манайд мэр­гэж­лийн түвшинд хөгжихөд Араи Жүничи гэдэг япон багшийн нөлөө их бий. Энэ хүн “Жайка”-гийн шуга­маар энд ажилладаг ч өөрийнхөө сонирхлоор бидэнд ММА-гийн тулааныг зааж сургаж байна. 1996 оноос клуб байгуулаад бие хамгаа­лах урлагийг зааж яваа хүн. Би энэ хүн дээр 2007 оноос хичээллэсэн. Одоо бол шавь нартайгаа хамт холи­мог тулааны хичээл заалгаж бай­гаа. Саяын тэмцээнд Жүничи багш маань бидэнтэй цуг явсан. Энэ хүн монгол тулааны урлагийг мэр­гэжлийн түвшинд гарахад маш их хувь нэмэр оруулж байна.

–Танай клубт холимог тулаа­наар хичнээн тамирчин бэлтгэг­дэж байна вэ?

-20 гаруй тамирчин байна.

–Холимог тулааны тэмцээ­нүүдийг харж байхад тамирчид нимгэхэн бээлий, шүдний хам­гаалалттай л харагдсан. Өөр хам­гаалалт гэхээр юм байхгүй юм билээ?

-Нимгэн
бээлий, шүд, эмзэг эрхтэний хамгаалалт л хэрэглэдэг.

–Холимог тулаанд тамирчид цус нөжтэйгээ холилдчихсон их л хүнд байдалтай тулалдаж байдаг. Хамгаалалт, хориглох заалт бага болохоор гэмтэх бэртэх аюул их байх?

-Харин
ч энэ урлагаар тоглоход амар. Босоо зодоонд өрсөлдөгчөө зөвхөн цохиод л байна. Цохиу­лахгүй гээд өрсөлдөгчөө бариад авбал хориотой. Каратэд маш их гэмтдэг, нүцгэн гараар зодолддог учир. Харин холимог тулаанд өөрий­гөө яаж ч хамгаалж болно. Бүх хувилбар нь бэлэн. Толгойдоо ганц ч цохиулахгүй гээд өрсөлдөг­чөө барьж авдаг ч юм уу, авч шид­дэг ч юм  уу янз бүрээр хамгаалаад ерөөсөө цохиулахгүйгээр ялалт авч болно. Тактикаа зөв боловс­руулаад тулалдах хэрэгтэй.

–Аливаа бие хамгаалах ур­лагт гар хөл нь хурдан байх гэхээсээ илүүтэй толгойгоо сайн ажиллуулсанд нь ялалт ирдэг?

-Сэтгэн
болдох чадвар маш их хэрэгтэй. Тулаанчид шатарчнаас илүү бодол гаргадаг. Шатарчин хүн энгийн үед тухтай нь аргагүй бодож байгаад сүүлд нь нүүдэг. Харин тулаанд бодсон даруйдаа хийхгүй бол хоцорно. Амьсгал дээрдсэн, өвдсөн, ядарсан, цуцсан үедээ шатарчных шиг тийм бодол гаргах ёстой. Гэхдээ маш хурдан нүүдэл хийх хэрэгтэй. Цохилтоо хийж байхад өрсөлдөгч маань миний толгой руу цохиж өнөөх хариу цохилтын бодлыг мартуул­на. Өр­сөл­дөгчийн цохилтыг ирэхэд юмаа мартахгүйгээр хийх юмаа хийгээд явна гэдэг чинь бодол, сэтгэхүйн хувьд дээд чанар болох гээд байгаа юм. Мэргэжлийн ту­лаанд хоёр тамирчин тоглоход хэн нь тулааны төгсгөлд эхнийх шигээ сэтгэн бодож чадах вэ гэдгийг судлаад алийг нь ялахыг урьд­чилаад таа­магла­чихдаг. Тэр таамгаар л болчихдог доо.

–Дүрэмгүй, хориотой, ши­лэгд­мэл эрсийн тоглодог тулаанд Монгол залуу аваргалсан гэсэн чинь бид омогшсон. Ялалт тамир­чин хүний хувьд хамгийн сайхан мөч байдаг. Та цээжин дээрээ монгол бичгээр “Монгол” гэж бичсэн шивээстэй харагдсан?

-Морьтой,
нартай “Монгол” гэсэн гоё шивээс бий. Би 2004 оноос гадаадад мэргэжлийн тулаа­нуудад оролцож эхэлсэн. Тэм­цээнд оролцох бүртээ “Чингэс хаан” хамтлагийн “Чингэсийн баат­рууд” дууны аян дээр рингэд гар­даг.

…Халдвал халтай гэдгээ мэдүүлэх гэж

Хамтарвал үнэнч болохоо таниулах гэж

…Галд норсон гайхам заяа

Усанд шатсан үнэн заяа… гээд маш гоё үгтэй дуу. Энэ дуунаас ч юм уу бусад зүйлээс маш их эрч хүчийг авдаг. Энэ удаад монгол хүн анх удаа бүх юмыг хольсон хүнд тулаанд аваргын төлөө тоглохоор болсонд сэтгэлзүйн хувьд маш хэцүү байсан.

Анх удаа аваргын бүсийг нь авчих юмсан. Монгол бол бөхийн орон. Аугаа дайчин, түүхтэй орон гэдгийг батлахсан гэсэн бодол дэндүү их байсан. Эн­дээс Монголын тулааны шилдэг тамирчдын хол­бооны Удирдах зөвлөл бүтэн багаараа очиж дэмжсэн. Дээр нь Жүничи багш, шавь нар минь хамт очсон болохоор сэтгэлзүйн хувьд маш хүчтэй болж, ялагдах ёсгүй гэсэн бодлоор дүүрсэн. Би ялалт бай­гуулах бүртээ уухай хашгирдаг. Энэ тэмцээнд ялалт байгуулаад уухай хашгирахад жинхэнэ кайфтай байсан. Тэр кайф маань дээд цэгтээ хүрсэн. Уулын оргил дээр хүн гараад хашгирдаг даа. Түүнээс ч илүү гээд бод доо. Шавь нар маань “Таны уухай хашгирч байсан тэр мөч хамгийн гоё агшин байсан” гэцгээсэн.

Аваргын бүсийн энэ тулаанд би хөлдөө өчүүлсэн. Өрсөлдөгчөө цохиод байсан чинь бээлий нимгэн болохоор сарвууны яснууд минь хавдчихсан. Хуруу тулдаг даа тэрэн шиг сарвууны савхан яснууд ту­лаад хавдчихсан. Надтай тоглосон Австралийн тамирчин ерөөсөө ухардаггүй онцлогтой юм билээ. Цохихоор урагшаа дайраад л байна. Нимгэн бээлийтэй боло­хоор толгой руу цохиод байсан чинь сарвуу хавдчихсан.

Намайг хөлдөө өчүүлэхэд шавь нар минь “Багш маань бууж өгнө гэж байхгүй дээ. Одоо яах бол доо, яана аа” гэж бодсон гэсэн. Тэгээд яахав тэр хүнд байдлаас гарч ялалт байгуулсан. Шавь нар маань “Таныг тийм хэцүү байдлаас гараад ялсан чинь үнэхээр гоё байна” гэж хэлэхийг нь сонсоод миний хамрын самсай шархирсан. Ялалт минь үнэхээр амттай байлаа. ММА нь одоо дэлхийн тулааны оргил болж байна. Америкт туйлдаа хүртэл хөгжиж байна ш дээ.

–Тантай тоглосон Адриан Панг “Legend” тулааны удаа дараагийн аварга байсан юм биш үү?

-Австрали,
Шинэ Зеландын тамирчид чинь их хүчтэй. К-1-д Австрали, Шинэ Зеландын тамир­чидтай тулалдахад хүнд жингийн тамирчдад нь цохилт ордоггүй юм. Гараа буулгачихаад цохиулаад л дайрч ирээд цохиод авдаг тамир­чин олон байдаг.

Адриан Панг “Legend”-ийн авар­­гын бүсийг хамгаалсан тамир­чин байхгүй юу. Кэйж Форсе гэдэг торон дотор зодолддог тулааны аварга тамирчин. Мутай боксоор суурилж, чөлөөт бөх, жиү жицүгээр дагнасан шилдэг тулаанч. Босоо, хэвтээ зодоон, барилдаанд аль алиндаа жигд. Ийм жигд чанартай тамирчин ховор. Харин миний хувьд нэлээд дөхөж очих байх гэж боддог юм. Би багаасаа бөхөөр барилдаж байгаад жүдогоор хичээллэж залуучуудын УАШТ-д гавьяат тамирчин Нармандахтай аваргын төлөө барилдаад мөнгөн медаль авч байлаа. Брюс Лигийн үндэслэсэн жеткундо тулааны урлагаар 1993 онд Эр­дэнэтэд Бэхээ багш дээр хичээл­лэж байлаа. Жүдогоор барилддаг байхдаа жеткундогоор хичээллэ­сэн юм.

Аравдугаар ангидаа Эрдэнэт хотын жеткундогийн насанд хү­рэгчдийн УАШТ-д түрүүлж байлаа. Бэхээ багш маань шавь нараа Японы хүчний кёкушин каратэд оруулсан. Би энэ каратэгаар Азийн аваргын анхны мөнгөн медалийг эх орондоо авчирч байв. 2003 онд Д.Сумъяабазар, Д.Дагвадорж нар “Mongolian
figthing” тулааныг 93 кг-аас дээш, доош гэсэн хоёр ангил­лаар зохиосон. Би тэгэхэд 72 кг-ын жинтэй байж 93 кг-аас доош жин­гийн ангилалд түрүүлсэн юм. Гэх мэтчилэнгээр өөрийгөө холимог тулаанд болж байгаа гээд тоогоод байгаа шүү. Би чансаагаараа мэргэжлийн 500 тулаанчаас 14 дүгээр байрт орчихоод явж байна.

–Таны рингийн нэр “Тунгаа” байх аа?

-Тийм.
Тунгаа гэдэг.

–Тулаанчид тоглолтын арга барил, онцлогоосоо хамаарч рингийн хочтой байдаг, хаздаг, хайрдаг, цахилгаан энэ тэр гээд. Таных юу?

-(Инээв).
Намайг хүүхэд бай­хаас минь Тунгаа гэж дууддаг байсан. Эмэгтэй хүний нэртэй. Намайг бүгд Нарантунгаа гэцгээнэ. Арван жилд байхдаа охидын үзлэгт хүртэл дуудагдаж байлаа. Чухам юу гэдгийг  нь мэдэлгүй охидын үзлэгт яваад очиж ч байсан хөгтэй явдал бий. Тунгаа гэдэг чинь их гоё үг ш дээ. Бодож, тунгаа, шүүж тунгаа гэсэн үг. Ер нь шилэгдэх гэсэн утгатай юм уу даа.

Кикбоксын босоо тулааны дэл­хийн шилдгүүдийг шалгаруулдаг К-1 (К one)-д оролцохоор Японд очлоо. Тэр тэмцээнд аваргын төлөө тоглохдоо үсрэлттэй, эргэлттэй шинэ мэх хийсэн юм. Тэгтэл япон­чууд гайхаад “Монголд бөх байдаг болохоос ингэж үсэрч, эргэдэг тулаан байдаг юм уу. Хүний хий­дэггүй юмыг хийлээ” гээд Аса­шёорюү Д.Дагвадоржоос “Энэ ямар мэх вэ” гэж асуусан чинь “Энийг чинь Чингэс цавчилт гэдэг байхгүй юу” гээд хэлчихсэн гэсэн. Түүнээс хойш намайг “Чингэсийн цавчилт” гэдэг болсон. Аварга омогшоод л тэгээд хэлчихсэн хэрэг.

–Таны төрсөн нутаг ус хаана вэ?

-Би
Булган аймгийн Бугат сумын хүн. Бугат сум маань Эрдэнэт хотоос 30 км-ын зайтай. Эмээ өвөө маань Бугат сумын малчид. 1950-иад оны үед Эрдэнэт хотын буу­риар ээж маань хурга ишгээ хариу­лаад л явж байсан гэдэг. Эрдэнэт хотод хүүхэд насаа өнгөрөөсөн. Энэ хоттой миний бүхий л амьдрал холбоотой. Одоо ахан дүүс маань бүгд тэнд амьдарч байна. Тэмцээнд ялалт байгуулахаараа Эрдэнэтэд л очиж баяраа тэмдэглэдэг.

Би эхнэр гурван хүүхдийнхээ хамт амьдардаг. Хоёр охин, нэг хүүтэй. Миний бэлтгэлийн ар талыг эхнэр маань дааж явдаг. Эхнэртээ баярлаж явдаг шүү.

Д.ГАНСАРУУЛ

 

Улаанбаатараас олон улсын нислэгээр өмнөд хөршийг зорино гэж бодож байсан чинь орон нут­гийн онгоцонд сууна гэдгийг сон­соод гайхаж хоцров. Ингээд Дорнод аймаг явах онгоцонд суулаа. Харин Дорнодын нисэх буудлаас Хайлаар луу явах онго­цонд цөөхүүлхнээ сууж цаг гаруй­хан нисээд л хүрчихлээ. Онгоцон дотроос хотыг харахад өнгө өнгөөр дээврээ ижилсүүлэн будсан барил­гууд нь эмх цэгцтэй. Ингээд Хөлөн­буйр аймгийн Хайлаар хотод хөл тавилаа. Цаг агаарын хувьд манайх­тай төстэй, цэвэр цэмцгэр орчин үеийн хот юм. Хүн амын хувьд цөөн ч гадны жуулчдын хөл тасардаггүй гэнэ. Уг нь статусын хувьд манай нэг аймгийн төв л юм шүү дээ. Гэтэл Улаанбаатараас маань том хот болон хөгжиж чад­жээ. Манайхан ойроор нь Эрээн орж тэнд ямар ч монгол хүн учраа олоод яриад явчихдаг бол эндхийн дэлгүүр хоршоогоор ороод хэл ам  ойлголцох нь бэрхшээлтэй. Өвөр Монголын өөртөө засах орны Хөлөнбуйр аймаг гэх боловч хятадууд нь өвөрмонголчуудаасаа их байдаг аж. Барилга байшин нь орчин үеийн өнгө донж, европ,  азийн хосолмол загвар хийцтэй юм. Хайлаар хотын шөнө хамгийн үзэсгэлэнтэй харагдах юм билээ. Шинэ жилийн баяр болж байгаа юм шиг л гэрлэн чимэглэлээр байшин барилгаа элдэв хээ угалз, дүр дүрсээр чимжээ. Тиймээс шөнө нь өдөр шиг гэрэлтэй, өнгө зүс нь илүү гоё болчих юм. Хөлөн  нуур, Буйр нуур хоёрын нэр нийлээд Хөлөн­буйр аймгийн нэр болж байгаа аж. Буйр нуурын 4/1 нь хилийн цаана байдаг.  

Хотын төвөөрөө гол урсах бөгөөд голын дээгүүр тавьсан гүүр нь сүрхий өргөн бөгөөд гүүрний билгэ тэмдэг нь морин хуур.  Ер нь морин хуурыг их дээдэлдэг юм байна. Гадаа байгаа гэрлийн шон­гуудыг ч морин хуурын толгойгоор дүрслэн хийжээ. Энд тэнд босоо монгол бичгээр бичсэн хаяг олонтаа харагдах юм.

Зам дэд бүтэц сайн хөгжсөн газар аж. Хотоо цэцэрлэгжүүлэх моджуулахад ихэд анхаарсан нь тодорхой харагдана. 

Хайлаар, Дачин хот газрын тосон дээрээ тулгуурлан хөгжиж байгаа хотууд.  Байгаль цаг уурын хувьд манайхтай их төстэй. Ерөнхийдөө энэ хоттой танилцах цаг зав бага байсан гэдгийг хэлэх хэрэгтэй болов уу. Гол зорилго маань газрын тосны үйлдвэрүү­дийн үйл ажиллагаатай танилцах явдал байв. 

Аяллын багт маань сэтгүүлчдээс гадна Монголд үйл ажиллагаа явуулж буй “Петрочайна Дачин Тамсаг” компанийн төлөөлөл, Магнай трейд, Хятадын хөрөнгө оруулалттай Монголд үйл ажил­лагаа явуулж буй Зон хэн юу туан ХХК, Тэнгри компанийн төлөөлөл багтав. Газрын тосны газар, Уул уурхай, хүний нөөцийн хөгжил төрийн бус байгууллага энэ аяллыг хамтран зохион байгуулсан юм.  

Петрочайна дачин Тамсаг ком­панийн Ерөнхийлөгч Гао Венбао компанийн удирдлагууд биднийг хэдэн өдөрт ээлжлэн хүлээн авч уулзаж үйл ажиллагаагаа бүрэн танилцуулсан юм. Энэ компанийн толгой хөрөнгө оруулагч нь Хятадын үндэсний газрын тос, байгалийн хийн корпораци.

Манай уншигчид санаж байгаа бол АНУ-ын “Соко Тамсаг” компани анх Дорнодын Матадад газрын тосны  хайгуулын ажил хийж тэн­дээс гарсан тосоор  тухайн үед Ерөнхийлөгч асан П.Очирбат энгэрээ мялааж бөөн дуулиан дэгдээж байсан билээ. Одоо Дор­но­дод үйл ажиллагаа явуулж буй “Петрочайна Дачин Тамсаг” бол “Соко Тамсаг”-ийн хувьцааг худал­даж аван өнөөдрийг болтол манай улсад үйл ажиллагаа явуулж буй компани.

Энд бас нэг танин мэдэхүйн чанартай түүх сөхье л дөө. 1960-аад оны дунд үед Зүүнбаянгийн нефтийн үйлдвэр ажиллаж байсан байдаг.  Мэдээж орос технологиор явж байсан. Манайхны улаан бензин гэж нэрлэдэг байсан А-66-г үйлдвэрлэдэг байсан юм билээ.  Тэр үед Сибирь,  Улаан -Үүд,  Ангарскийн нефть боловсруулах үйлдвэр ашиглалтад орж оросууд “Монголд  ингэж нефть үйлдвэрлэж байснаас шатах тослох материа­лаар Монголыг зуун хувь базах гэсэн санаагаар хямдхан нефть нийлүүлж эхэлсэн байдаг. Бүр Монголын бензин муу, Оросынх сайн гэж ярьдаг үзэл сурталжсан ухуулга ч нийтийн тархинд шингээ­сэн байжээ. Үнэн хэрэгтээ техно­логийнх нь гарал үүсэл нэг л байсан байгаа юм. Уг нь Зүүн­баянгийн үйлдвэр тэр үед тэгж хаагдаагүй бол өнөөдөр ингэж боловсруулах үйлдвэрийн шав тавих гээд зогсохгүй байсан биз. Гэвч барихгүй удсан боловсруулах үйлдвэр Монголд баригдах гээд  шав тавьж эхлээд байхад  нь билгэ дэмбэрлийг бодож хойш нь тавья. Ямарч байсан тэр явдлаас болж  газрын тосны үйлдвэрлэлийн хөг­жил манайд бүтэн тавин жилээр хоцорсон байна. Газрын тосны үйлдвэрлэл тэр үед тасалдалгүй хөгжлийн замаараа, жамаараа  явсан бол ядаж Оросоос неф­тиэрээ хараат байж гал алдахгүй л байсан.  Оросууд тэр үед Хятадыг ч нефтиэр барих гэж үзсэн юм билээ. Гэвч урд хөрш нефтийн үйлдвэрлэлээ чухал салбарын нэг болгон өөрсдөө хөгжүүлж чаджээ.   

Уг нь Хайлаар, Дачингийн  газрын тосны орд газар Тамсагийн орд газар нэг  хонхор дотор байгаа л газрын тосны нөөц. Үүнийгээ Хайлаарын ай сав дахь газрын тос гэх юм билээ. Хоёр хилийн наана, цаана хоёр зуун метр хүрэхгүй зайтай морин толгой бараа бараа­гаа харалцаад газрын тосоо нэрж авч байдаг.  Ялгаа нь энэхүү хонхор дундуур Монгол, Хятад хоёр улсын хилийн зурвас л бий. Гэтэл хилийн зурвасын цаана байгаа газрын тосоо хятадууд ашиглаад ямар түвшинд хүрч бай­гаа, хилийн наана байгаа бид газрын тосоо ашиглаад ямар хэм­жээнд  байгаа нь аяллын явцад хар аяндаа ойлгогдож байгаа юм.

Газрын  тосны боловсруулах үйлдвэртэй болох талаар баахан ярьсны эцэст хэд хэдэн газар шаваа тавьчихаад байгаа манай улсын хувьд бусад улс орны турш­лага судлах шаардлага байгаа. Ердөө хажууханд олон жилийн туршлагатай үйлдвэрүүд зөндөө.  Бид БНХАУ-ын Хайлаарын газрын тосны үйлдвэртэй танилцав. Газ­рын тосны үйлдвэр гэхээр яагаад ч юм нүсэр том айхтар нүргээн чимээтэй, тос болсон газар шиг санаанд бууж байсан нь эсрэгээрээ харин цомхон, дуу чимээ багатай, цэвэр цэмцгэр үйлдвэр байлаа. Ер нь газрын тосны салбар эрсдэлтэй ч үйлдвэрлэл нь хаягдалгүй байдаг онцлогтой гэнэ. Боловсруулсан газрын тосноос гарсан бүх хаягдал, илүүдлийг нь дагалдан босгосон химийн үйлдвэрүүд ашигладаг юм байна. 

Тэдний хувьд Монголын төрийн бодлого тогтворгүй байдаг талаар ярьж байсан.  “Дачин ойл лимитед компани” нь БНХАУ-ыг Үндэсний газрын тос газраас удирд­лагатай бөгөөд төр нь шууд мэддэг. Тэдний зүгээс Монголын төрийн бодлого тогтвортой биш байдагт эмзэглэдэг аж. Ялангуяа уул уурхай, газрын тосны талаар төрөөс баримтлах бодлого нь яаж ч эргэж магадгүй байдаг, мөн хуулиа байсхийгээд л өөрчилдөг нь хөрөнгө оруулагч­дад халтай бай­даг гэлээ.

Мөн ард иргэдэд анх­наасаа ташаа ойл­голт өгснөөс болж асуудалд дандаа сөргөөр ханддаг тухай хэлж байна лээ. Газрын тос Монголд харьцангуй шинэ салбар. Одоогоор тус төсөл нь хайгуулын шатандаа буюу нялх нярай үедээ явж байгаа гэдгийг тус компанийхан уулзалтын үеэр онцлов. Дорнодын Матад суманд Тамсагийн сав газарт удахгүй олон үйлдэл  бүхий нэгдсэн станц бий болох юм байна.  Хайлаарт бидний үзсэн станцтай жишиж үүнийгээ тайлбарлаж байна лээ. Энэ сарын сүүл гэхэд ашиглалтанд орчих тухай компа­нийн удирдлагууд хэлнэ лээ. Бид­ний зүгээс тус компанийн удирд­лагуудаас “Танай компани Монгол Улсын хууль тогтоомжийг зөрчсөн талаар шуугиан тасрахгүй байсан. Тэр алдаа дутагдлаа зассан уу” гэж асуусан юм.Тэд алдаагаа засч байгаа талаараа ярьж байсан. Төрийн оролцоотой компани учраас дээрээс нь ч хатуу шаард­лага тавьдаг гэж ярьж байсан юм. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний хувьд олон нийтэд нээлттэй мэдээлэл байдаггүй, иргэд үүнээс болж харддаг гэж хэлэхэд Монгол Улсын Засгийн газар анх “Соко Тамсаг” компанитай хийж байсан гэрээгээр манай компани одоо үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Тэр гэрээг олон нийтэд ил зарлаж болох ч Монгол Улсын Засгийн газрын зөвшөөрөлтэйгээр л олонд ил болгож болох юм гэлээ. Анх туршлага багатай байх үед бат­лагд­­сан Газрын тосны тухай хуулийг ч эргэн хармаар зүйл их байдаг талаар Хятадын тал ярьж байсан юм. Мөн байгуулагдсан цагаасаа хойш нийт 1.324 тэрбум долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн бөгөөд мөн бусад зүйлд 1.9 сая ам.дол­ларын хандив тусламж үзүүлсэн гэж байв. Харин бид энэ мөнгө чинь бодитой юунд зарцуу­лагдсан талаар асуулаа. Тэд ч баахан зүйл дурдлаа. Тэр нь үлдэц муутай санагдав. Үүнийг нь ч бид шуудхан хэлчихэв. Тэд ч эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэг гээд нүдэнд харагдаж, гарт баригдах зүйлд хандив тус­ламж өгөхөөр төлөвлөж  байгаа гэв.  Асуудал шийдүүлэх гээд албаны хүмүүстэй уулзахад төдөн төгрөг өгчих гээд улайм цайм хэлж байсан тохиолдол ч байдаг гэнэ. Үүнийг албан яриан дээр биш албан бус уулзалтын үеэр олж сонссон юм. Тиймээс тэр албан тушаалтны нэрийг хэлэхийг тэднээс хүссэн боловч “Нэгэнт өгөөгүй учраас нэрийг нь хэлээд яахав” гэж бай­сан. Нөгөө л авлигын асуудал энд аандаа сөхөгдөж байгаа нь тэр. Монголд ажил явж өгдөггүй нь үүнтэй холбоотой. Яг ийм жишээ Канадад уул уурхайн томоохон хөрөнгө оруулагчдын уулзалт болж байх үед сөхөгдсөн ч бас л нэрийг нь нууцлаад өнгөрч билээ. Тэгэхээр Монголын төрд авлига байдаг нь угаас тодорхой байгаа биз лээ.

Мөн “Тамсагт дахин очиход урьдахаас өөр болсон байх болно. Заавал очиж үзээрэй”  гэж  “Пет­рочайна Дачин Тамсаг”-ийнхан хэлж байна лээ. Мэдээж үүнийг цаг хугацаа харуулна.

Хайлаарын газрын тосны ордын хайгуул олборлолт Хөдөл­мөр хамгаалал аюулгүй байдлын үйл ажиллагаатай танилцав. Үйлд­вэрлэлийн баазад очив. Шинэ баргын Зүүн хошууны Сүмийн нуурын үйлдвэрлэлийн бааз нэр­тэй. Хатуу харуул хамгаалалттай галын аюулаас найдвартай хам­гаа­­лагдсан гэх үйлдвэр. Ямар ч бай­сан биднийг дотогш нэвтрэхэд биедээ яваа галаа орхихыг сануулж, тэр байтугай гар утастай­гаа орохыг хориглож байв. Нутгийн иргэд анх ойлгохгүй байсан ч одоо өөрөөр ханддаг болсон гэж байв. Энэ үйлдвэрлэлийн баазын ажил­чид уриа лоозон олонтой юм. “Байгаль орчноо цэвэр ариун байл­гах нь ажилчин миний зүрх сэтгэлд байдаг” гэж ирээд л уриагаа танил­цуулав. Үйлдвэрийнх нь авсан шагнал урамшуулал нь тэдэнд их л чухал байдаг бололтой. Бүгдийг нь нэг бүрчлэн тайлбарлаж байв. Гол нь манайх шиг арын хаалга ая тал засч, худалдаж авдаггүйгээрээ шагнал нь үнэ цэнэтэй олддог байх. Үйлдвэрийн агааржуулах системийн хаалганаас чихмэл тоглоомууд дүүжилсэн нь нэг л авцалдахгүй байсан учир юунд хэрэгтэй гэж үүнийг зүүсэн юм гэж сониучирхлаа. Зүгээр л гоёж, чимэг болгосон гэж хариулав. Аюулгүй ажиллагаатай танилцаад гарч явтал биднийг ороход байгаагүй гар бөмбөгийн тор татчихсан хэдэн залуус тоглож харагдав. Жигтэйхэн хүйтэн салхитай өдөр байсныг ч хэлэх үү тэр жаахан үнэмшил муутай санагдлаа. Гэхдээ газрын тосон дээр хот байтугай улс орон хөлжиж, хөгжиж, баяжиж байгааг лав нүдээр үзсэн шүү.

Үргэлжлэл бий
Гэрэл зургуудыг Б.ДАВААХҮҮ

 

Төсвийн байнгын хорооны өчигдрийн
хуралдаанаар Зарим бараанд ногдуулах экспортын гаалийн татварын хэмжээ
тогтоох тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцэхээр
болов. Гол нь Монголоос экспортлох нүүрс, төмрийн хүдэр дээр яригдах
гаалийн татварын асуудал энд тусгагдсан юм. Гэвч Сангийн сайд С.Баярцогт
орж ирснээр Засгийн газраас өргөн барьсан энэ хуулийн төслөө татаж авч
байгаа мэдээг танилцуулав. Ингээд гишүүд гайхаж байгаагаа илэрхийлцгээж
эхэллээ.
УИХ-ын гишүүн Ч.Улаан “Төсвийг дагалдаж
орж ирсэн хуулиа буцаачихаар төсвөө эргээд татагдчихаж байгаа юм биш үү”
гэсэн бол Х.Бадельхан гишүүн “Гадуур янз бүрийн улс төр явж байна. Энэ
хуулийн төслийг хэлэлцэхээр нүүрс экспортлогчдын эрх ашиг хөндөгдөх гээд
байгаа учраас ингэж байгаа юм” гэв. Ц.Сэдванчиг гишүүн “Үүнийг Засгийн
газар татаж авснаар нүүрсний татвараас бүрдэх 300 гаруй тэрбум төгрөгийн
орлого алга болох нь. Энэ мөнгийг төсөвт яаж нөхөх гэж байгаа юм” гэвэл
Ц.Батбаяр гишүүн “Засгийн газар уул уурхайн хэдхэн компанийн эрх ашигт
үйлчлээд байгаа юм биш үү” хэмээсэн юм. Харин О.Чулуунбат гишүүн “Ийм
чухал баримт бичгийг байнгын хороогоор хэлэлцэхгүй, шууд татаж авна
гэдэг утгагүй” гэлээ. Энэ бүхэнд өгсөн С.Баярцогт сайдын хариулт үнэндээ
нэг л байсан юм. Тэрээр “МҮХАҮТ, Уул уухайн үндэсний ассоциаци, Эрдэс
баялгийн үндэсний бирж гэх мэтийн байгууллагуудын саналыг Засгийн газар
харгалзан төслөө татаж авахаар болсон. Оронд нь экспортын татварыг өөр
байдлаар нөхнө. Үүнийг төсвийн хоёрдугаар хэлэлцүүлгийн үеэр ярина.
Хэрэв энэ татварыг авбал нүүрсийг эцсийн бүтээгдэхүүн болгох үйлдвэрлэл
зогсох сөрөг талтай гэж үзсэн” гэснээс өөр тайлбар хэлэхгүй байлаа.
Гишүүд илүү тайлбар шаардахад “Энд хэвлэлийнхэн хэр байна. Бид
Тэмдэгтийн хураамжийн тухай хуульд нэмэлт оруулчихаад баахан
шүүмжлүүлсэн учаас хуулиа дахиад өөрчилж байсан. Дэгийн тухай хуульд
сэтгүүлчдийг байнгын хорооны хуралдаанд суулгахгүй гэдэг заалт
оруулчихаад шүүмжлүүлээд больж байлаа. Энэ мэтээр баталсан хуулиа
хамгаалж чадахгүй, нийгэмд хэл ам үүсгэдэг учраас уг төслийг татаж авсан
тухай ил тод дэлгэрэнгүй тайлбарлахгүй байгааг ойлгооч” хэмээн гуйснаар
асуудалд цэг тавилаа. Харин хамгийн сүүлд нь УИХ-ын гишүүн Д.Ганхуяг
“Нүүрсээ ямар ч татваргүйгээр гадагш нь ачуулах юм бол уул уурхайгаа
ашигласны хэрэг байна уу. Тэгвэл хууль зөрчсөн хэрэг болно. Үнэндээ
Засгийн газар “Энержи ресурс”, МАК, жижиг Таван толгой гэсэн компаниудын
үгээр төслөө татаж авлаа гэдгээ нээлттэй хэлчихээч” гэсэн юм.

ТАНСАГ ХЭРЭГЦЭЭНИЙ АВТОМАШИНЫ ТАТВАРЫГ НЭМНЭ

Дараа нь Монгол Улсын авто тээврийн
болон өөрөө явагч хэрэгслийн албан татварын тухай хуульд өөрчлөлт
оруулах тухай, онцгой албан татварын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай
хуулийн төслүүдийг хэлэлцэх эсэхийг хэлэлцээд дэмжсэн юм.

Энэхүү төсөлд тусгаснаар үйлдвэрээс
гараад арван жил явсан хуучин автомашиныг Монголд оруулж ирвэл татвар нь
нэмэгдэж байгаа юм байна. Мөн тансаг хэрэгцээний том оврын суудлын
автомашинуудын онцгой албан татварыг нэмж байгаа аж. Гадаадад бол
чинээлэг давхаргын баячуудаас машины татвар илүү авдаг жишиг байдгийг
Сангийн сайд хэлж байлаа. Энэ хоёроос бусад төрлийн автомашины татварыг
нэмэхгүй гэнэ. Энэ өөрчлөлтийг хамгийн их эсэргүүцсэн хүн нь
Д.Дамба-Очир гишүүн байв. Тэрээр “Монголын зам муу учраас том машин
унахаас өөр аргагүй байдаг” гэсэн тайлбар хэлж байсан юм.

ИРЭХ ЗУРГАДУГААР САРААС ИРГЭН БҮРТ 23 МЯНГАН ТӨГРӨГ ӨГӨХОӨР ТУСГАЖЭЭ

Сүүлд нь Төсвийн хүрээний мэдэгдэл,
төсвийн төсөөллийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслүүд,
“Хүний хөгжил сангаас Монгол Улсын иргэнд 2012 онд хүртээх хишиг, хувийн
хэмжээг тогтоох тухай” УИХ-ын тогтоолын төслийг хэлэлцээд хэлэлцэхийг
дэмжлээ. Ирэх жил Монгол Улс иргэддээ 2,4 их наяд төгрөг өгөх гэнэ.

Он гараад эхний таван сард иргэн бүрт 21
мянган төгрөгөө өгнө. Харин зургадугаар сараас 23 мянга болгож нэмэх
нь. Мөн 55, түүнээс дээш настай эмэгтэй 60, түүнээс дээш насны
эрэгтэйчүүд, оюутнууд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд гээд нийт 600 мянган
хүнд тус бүр нэг сая төгрөгийг бэлнээр олгоно. Үлдсэн 2.2 сая иргэн нэг
сая төгрөгийг бэлнээр эсвэл хувьцаа маягаар авч болно гэж Сангийн сайд
ярилаа.

Я.Мөнгөнцэцэг

Хүн төрөлхтний эртний үндэст­нүүдийн нэгээр хорватчуудыг нэр­лэдэг. Эндхийн газар нутгаас олдсон олдвор, булш бунхан нь дэлхийн түүхийн нэлээд өмнө үед тооцогддог бололтой юм билээ. Энэ үндэстэн одоогийн газар нутагтаа 600 оны орчим нүүдэллэн очжээ. 925 онд Томислав ван омог овгийн хорватчуудыг нэгтгэснээр анх Хорват улс үүссэн хэмээн үлджээ. Гэвч түүхийн нугалаанд Унгартай нэгдэн, Османы Туркийн эзэнт гүрний мэдэлд орж, Сербийн вант улс, Словенийн холбооны улс, Югославын холбооны улс гэж том улсуудын элгэнд наалдсан дэлүү шиг явсаар иржээ. Харин социалист гүрнүүдийн задралтай зэрэгцэн Югославаас 1991 оны зургадугаар сарын 25-нд салж тусгаар тогтнолоо зарласан байна. Гэхдээ бүрэн утгаараа аравдугаар сараас л тэр боломж нь ирсэн гэдэг.

Тусгаар тогтнолоо зарласны дараа Хорват дахь үндэсний цөөнх болох сербчүүд босч, Югославын үндэсний арми Хорватын нутаг дэвсгэрийн гуравны нэгийг эзлэн авсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, тэртээх угсаандаа тусгаар улс байж ирсэн омогшлоороо өрх тусгаар­лах гэж үзээд дайны хөлд нэрвэгд­сэн он жилүүд энэ цаг үед байв. Хорватчууд тусгаар тогтнолоо зарласныхаа дараагаас олон улсын тавцанд өөрийгөө ойлгуулж, Европын холбоотой эдийн засгийн салбарт харилцаагаа дээшлүүлж улмаар НҮБ-тай ойртож чад­санаар энэ бүс нутагт шинэ улс мэндэлж чаджээ. 1995 оны төгс­гөлөөр дайн бүрэн дуусч, газар нутгийн бага сага маргаан­тай асуудлаа шийдсээр усан хил дээр ганц хоёр асуудал үлдсэнийг эс тооцвол бараг шувтарчээ.

Мэдээж, дайныг биеэрээ туул­сан гэдгээрээ тэдний хагацал зов­лон, айдас хүйдэс, гуниг цочрол одоо ч байдаг байх гэж Хорватын нийслэл Загребийн эртний гудам­жаар алхаж явахдаа бодож явлаа. Ерөнхийдөө гудамжинд нь хүн цөөн, машин тэрэгний түгжрэл бага юм. Үдэш орой хуруу дарам хүмүүс явж байхыг нь хараад дайны үеийн айдас одоо ч байдаг байх нь хэмээн хардан бодлоо.

Ердөө арван зургаан жилийн өмнөхөн дарийн утаа үнэртэж байсан нутагт бүхэл бүтэн үе солиг­дож байж л айдсын хургаа арилах байх даа. Дайны хөлд сүйдсэн түүх дурсгалын зүйлс, байшин барил­гаа одоо ч сэргээн янзалсаар байгаа тухай тэд ярьж байсан. Дайны уршиг нүднээс арилсан ч сэтгэлээс арилдаггүй гэдэг боло­хоор хорват түмнээс ч удаандаа алсрах нь аргагүй.

Гэхдээ энэ бүхэн саяхан болтол дайнтай байсан гэдгээрээ л бодог­дож байгаа болохоос ангиараа кино үзэ­хээр явж байгаа хүүхдүүд, трам­вайны буудал дээр найз охиноо хөтлөн зогсоо хөвгүүний харцнаас энэ бүхнийг хэрхэн мэдрэх билээ. Тэгээд ч тэд дайны дараа төрсөн хүүхдүүд хойно.

Югославын холбооны улсын их задрал 1999 онд НАТО-гийн хүчин ялалт байгуулж, Ерөнхийлөгч С.Милошевич дайны гэмт хэрэгтэн болсноор дууссан билээ. Гэхдээ хуучин нэг холбоонд нэгдэж байсан энэ улсуудын холбоо одоо болтол зарим нэг сэжмээр цуг. Ямартаа л хуучин Югославын орнуудаас тэднийх энэ салбараараа илүү, эднийх үүгээрээ сайн гэж байнга харьцуулагддаг байхав дээ. Мэдээж, Словени бол Европын холбоонд нэгдэн орчихсон байгаа гэдгээрээ, хуучин язгуур улс нь болоод ч тэр үү хошуучилдаг. Гэхдээ сүүлийн жилүүдэд Хорват хурдацтай хөгжиж байгаа гэд­гээрээ ялгарч байгаа. Экс хол­бооны улсууд дундаа аман хүзүү­дэж байгаа ч тэргүүлээд эхлэхэд гайхах зүйлгүй гэлцэнэ. Дээрээс нь Хорватыг олон улсын тавцанд зөв тоглолт хийж, нэр нөлөөгөө бэх­жүүлж байгаа гэдэг дээр ихээхэн тодотгол өгөх болж. Мэдээж, Европын холбооны гишүүн болох шат дараалсан шалгууруудыг давчихсан улс учраас стандарт нь аль түвшинд байгаа гэдгийг хэлүүлэлт­гүй ойлгочихож болно. Одоо албан ёсоор нэгдэх 2013 оныг л хүлээж байгаа юм билээ.

Ямартай ч бүс нутагтаа аялал жуулчлалын гол газар нь Хорватыг гэх болжээ. Европын гурван хүн тутмын нэг нь энд жуулчлан ирдэг гэсэн үзүүлэлтийг харвал үнэхээр өөрийг юу нуршихав. Хорватад Европын бусад орнуудаас эд бараа, хоол ундны үнэ хөлс хямд гэж байгаа, дээрээс нь гайхалтай тэнгисийн эрэг тэнд л байна шүү дээ. Мөн их гүрний дээрэнгүй чанар цусанд нь шингэж амжаагүй хорват­чууд зочдод найрсаг эзэн болж чаддаг биз.

Альпийн нурууны төгсгөл уулс их ус руугаа орж ирсэн Хорватын байгалийг гайхалтай гэхээс өөр юу гэх билээ. Газар нутгийн онцло­гоороо эх газрын, Альпийн нуруу­ны, газар дундын тэнгисийн гэж гурав хуваагдана гэж үздэг.

Адриатын тэнгисийн сувд хэмээн хорватчууд нутгаа нэрийд­дэг. Манайхан нөгөө Улаанбаа­тараа Азийн цагаан дагина гэдэг байсан шиг гэмээр юм уу. Нөгөө байлдаж дайтаж байгаад тусгаар улсаа зарлаж авсан газар нутаг нь хойноосоо урагшаа сунасан уртаа гэгчийнх. Тэр нь Адриатын тэн­гисийг мөрлөн тогтсон учраас яалт ч үгүй энэ тэнгис тэдэнд хамгаас илүү хамаарч таараад байгаа юм. Газар дундын тэнгисийн нэг гар нь болсон гэгддэг Адриатын баруун эрэгт нь Итали, харин зүүн эрэгт нь Словен (47 км). Босни Герцоговен (26 км), Монтенегро (249 км), Албани (295 км), Хорват (5835 км) байдаг гэхээр яах аргагүй тэнги­сийн эрэг дагасан амьдрал тэнд харагдаж байгаа биз. Аялал жуулчлал ч хөгжихөөс аргагүй. Энэ тэнгисийн нэрийг эртний адриа хэмээх овгийн нэртэй холбоотой гэдэг юм билээ. Харин монголчууд бид өөрсдөө өгсөн гэх дуртай шүү дээ. Их Монгол улсын хүчирхэг цэргүүд баруун тийш дайлаар мордсоор их усанд очсон нь өнөө­гийн Адриатын тэнгис байсан гэдэг. Харин тийм их усан хараагүй монголчууд тэнгисийн атиран хүүх­рэх усыг хараад атриат ус хэмээн нэрийдсэн нь өнөөгийн нэр гэх нь ч бий. Хэн үгүйсгэх билээ.

Монголчуудын түүхэнд Хор­ватын Загребээр уулгалан айлгаж явсан түүх байдаг хойно. Мон­голчуудын их байлдан дагуулал­тын үед Хорват нь Унгарын хаан IV Бэлад захирагдаж байжээ. 1241 онд монголчуудад ялагдсан Бэла хаан өөрийн харьяаны улс Хорватын Загреб хотноо дутаан ирж, амь хоргодохыг оролджээ. Гэвч Загреб монгол­чуудын довтолгооныг торгоож чадсангүй. Бэла хаан Адриатын тэнгисийн зүүн хойд эргийн Далматиа руу зугатсан гэж байгаа юм. Хорватын язгууртнуудын дэмж­лэгтэй шүү дээ. Тэд ч хөөрхий, хааныгаа амь мулталж авч үзэхийг үүргээ гэж үзэж байсан байлгүй, монгол нэхүүл цэргүүд ч амаргүй шаналгаанууд байсан байж таарна. Ширээгээ хаян зугт­сан хааныг хайсан нэхүүл цэргүүд Өгэйдэй хаан таалал төгссөн мэдээ­гээр Төв Азийн зүг хөлгийн жолоо татсан талаар түүх бичигт үлджээ.

Нээрээ дээр өгүүлсэн Далматиа нутгаас Монголын их эзэнт гүрэнд он жилээр сууж байсан Марко Пологийн гэр бүл гаралтай гэж тэмдэглэгдсэн байдгийг давхар сонирхуулахад нуршсан болохгүй биз ээ.

Харин Өгэдэйн нэхүүл цэргүүд нэгжиж явсан тэр газраар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж өнгөрөгч сарын 19-20-ны өдрүүдэд албан ёсоор анх удаа айлчилсан билээ. Эрт урьд цагт монголчууд дээр өгүүлсэн агуулгаар Загребт хөл тавьж байсан бол энэ удаагийнх өөр. НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн байнгын бус гишүүний сонгуульд Чехтэй өрсөлдөн ялж 2009-2010 онд зөвлөлд ажиллаж, НҮБ-ын энхийг сахиулах 18 ажиллагааны 15-д нь оролцдог орон. Бас Хорват НҮБ-аас гадуур байгуулагдсан цэрэг дайны ажиллагаанд оролцохгүй гэж мэдэгдсэн юм билээ. Нөгөө талаас нэгэнт Европын холбоонд жил гаруйхны дараагаас орох учраас евро стандартыг нутагшуулах дээр хамтран ажиллахад болохгүй нь юу байхав.

Хорватын нийслэл Загреб бол Төв болон Зүүн Европыг холбосон гол замын уулзвар дээр оршдог эртний хот. Бүр эртний Ромын үеэс энэ нэрээрээ суурин газрын төлөө­лөл болж иржээ. Одоо ч гэсэн ром цэргүүдийн цайз, бааз байсны туурь энд тэндээс нь гарч ирдэг гэсэн. Хорват ганц хот, хорин мужтай бөгөөд манай Улаанбаа­тар шиг цор ганц хот нь нийслэл Загреб. Хүн амынх нь хувьд мөн л манайхтай адил сая гаруй хүнтэй. Улаан шүр мэт тоосгон дээврүүд, цагаан тоосгон байшингууд нь энэ хотын нэг өнгө нь юм уу даа.

Хорватчууд бол ам бүл тийм олон биш үндэстэн. Хүн ам нь 4.5 сая хараахан хүрээгүй. Гэхдээ нэг сонин нь энэ үндэстнээс гайхмаар спортын алдартнууд төрсөн байдаг билээ. Альпийн нурууны салхи, Адриатын тэнгисийн ус нь тэгж бие бялдрын гайхалтай чадалтай болгодог юм уу л гэмээр. Тэгэхээр спортын амжилт гаргахад хүний олон цөөн ер падгүй аж. Хорватын улаан цагаан хосолсон шоо бүхий далбааг спортын хорхойтнууд анд­даггүй. Дайн дажин дөнгөж дууссан Хорват 1998 онд болсон хөлбөм­бөгийн ДАШТ-д гуравдугаар байр эзэлж байсныг хүмүүс одоо хэр санадаг. Чухамдаа НҮБ-аар батал­гаажуулснаас илүү дэлхийд өөрс­дийгөө тунхагласан он цаг энэ байсан биз. Мөн эдний өндрийн харайлтын тамирчин Бланка Влашич гээд бүсгүй бий. Дэлхийн хоёр удаагийн аварга, мөн нэг удаа аман хүзүүдэж, түүнчлэн олимпоос мөнгөн медаль хүртсэн энэ бүсгүй Хөнгөн атлетикийн холбооноос шилдэг тамирчдадаа өгдөг гулууз алтыг авч л явсан нэгэн дээ. Бас Английн хөлбөмбөгийн “Тотенхэм”-д тоглодог Лука Модрич бас овоо өндөр үнэтэй тамирчны нэг.

Хорват хийгээд манайд адилт­гах зүйлс олон шиг санагдсан. Хүн ам ойролцоо, тогтолцооны хувьд адил, ардчилсан парламентын засаглалтай, Ерөнхийлөгчөө ард нийтээрээ сонгодог. Бас хүүхэд, залуус олонтой улс байна лээ. Дундаж нас нь 41.4 гэж байгаа. Одоогийн Ерөнхийлөгч Иво Ёси­пович хөгжимчин хүн. Хорин жилийн турш Хөгжмийн академид багшилсан багш. Бас хөгжмийн зохиолч. Дөлгөөхөн өндөр тэр эрийн хэлснээр манай хоёр улс ашигт малтмал, дэд бүтэц, жижиг дунд үйлдвэрлэл, хөдөө аж ахуй, малын эм бэлдмэл, хүнсний бүтээг­дэхүүн, аялал жуулчлалын салбарт ажиллах бүрэн боломжтой ажээ. Ер нь Хорват бол мал аж ахуйн эм бэлд­мэлийг бэлтгэдэ­гээрээ бүс нутагтаа хамгийн шилдэгт тооцогд­дог бай­на. Манай Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­дорж монгол­чууд олон сая мал хуйтай. Хэрэв эрүүл ахуйн талаас нь түүнийг анхаарч чадвал гадаад руу экс­портлох боломж их байдгийг дур­даж байсан. Харин нөгөө талаас бүхий л салбарт хамтран ажиллах боломж хийгээд хүсэл байгааг онцолж байсан билээ. Хорватад манай Элчин сайдын яам байхгүй, хэргийг Автри дахь ЭСЯ яам хавс­ран ажилладаг. Харин Хорват дахь Монголын өргөмжит консулаар Златко Матеша хэмээх эрхэм ажил­ладаг юм билээ. Хорватын Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан одоо Хорватын Үндэсний Олимпийн даргын албыг хашдаг тэрбээр энэ айлчлалын үеэр багагүй дэм болсон нь мэдээж. Угаас хуучны нэр нөлөөтэй хүн харин яаж яваад манай өргөмжит консул болчихсон юм гэж санагдсан шүү. Адил цөөхөн хүн амтай атлаа спортод амжилт гаргадаг тэр туршлагаас нь Үндэсний Олимпийн хорооны даргынх нь хувьд лавлаж, хамтран ажиллахад болохгүй нь юу билээ гэж санагдаж байсан. Хорват гээд манайхан мэддэг ч юм шиг, огт мэддэггүй ч юм шиг орны тухай өгүүлэхэд ийм байна. Мэддэг бүхэн дахин үзсэнээр арвижиж, мэддэг­гүй бүр шинэ мэдлэгээр тэлдэг билээ. Түүхэн улбаагаараа хуучны танил, ирж буй аясаараа шинэ түнш Хорват. Альпийн нурууны салхинд илбүүлж, Адриатын тэн­гисийн усанд булхдаг үндэстний талаар өгүүлэхэд ийм байна.

БНСУ–ын Шинжлэх ухаан, технологийн хүрээ­лэн­гийн Допингийн хянал­тын лабораторитой да­хин холбогдлоо. Тус лабо­ра­торийн захирал Квон Сен Үгээс зарим зүйлийг тод­руулав.

–Танай лабораторитой холбогдож мэдээлэл авс­наас хойш манай со­нинд олон арван уншигч, спорт сонир­хогч, бөх­чүүд ханд­лаа. Манай улсын үндэсний бая­раар амжилттай барилд­сан бөх­чүү­дээс до­пин­гийн шин­жилгээ авдаг болоод хэдэн жил бол­сон. Мон­го­лын үн­дэсний олимпийн хороо, До­пин­гийн эсрэг үн­дэс­ний тө­вийнх­нийг шин­жил­гээ­ний хариуг нуун да­раг­­дуулдаг, допинг хэрэг­лэ­­сэн бөх­чүүд­тэй хуй­валд­даг хэмээн хард­саар ирсэн. Танай лоба­раторитой, ма­най со­ни­ныг холбогдсон учир дээрх асууд­лын үнэн мөнийг тодруулж өгө­хийг хүссэн юм. Тэдгээр шин­жил­гээний хариу­нуу­дын жинхэнэ хариуг мэдэхийг хүсч буйгаа илэрхийлцгээж бай­на?

-Бид
шинжилгээний ха­риу­нуудыг танай Допингийн эсрэг төв рүү явуулдаг. Тэд­нээс асууж болохгүй юм уу.

–Тэд нууц гээд тэр та­лаар мэдээлэл өгдөггүй юм?

-Танай
тал тэдгээр шин­жил­гээний хариунуудыг үнэн зөвөөр нийтэд танилцуулах ёстой шүү дээ. Манайх энэ талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөх боломжгүй. Допингийн эсрэг төвийнхнөөсөө энэ та­лын мэдээллийг ав л даа.

–Энэ жилийнх биш юм аа гэхэд өмнөх жи­лүү­дийн шинжилгээний хариуг та­нил­цуулж бо­лох­гүй юу. До­пинг хэрэг­лэ­сэн бөх­чүү­дийн шийт­гэлээ авах нь аваад л өнгөрсөн. Өнгөрсөн шин­жил­гээний хариу­нууд­тай танилцмаар байна?

-Ингэх
боломжгүй. Улс орон дамнаж мэдээлэл өгөх­гүй.

–Танай лабораторийн бу­руу­­гаас болж манай олим­­под бэлтгэгдэж буй мара­фоны тамир­чин сэтгэлзүйн хувьд маш хүнд байдалд ор­сон. Танайх одоо болтол түүнээс албан ёсоор ууч­­лалт гуй­гаа­гүй бай­гаа шүү дээ. Бид энэ асуудлаар болон манай До­пин­гийн эс­рэг үн­дэс­ний тө­вийг шал­гуу­лах талаар Дэл­хийн до­пин­гийн эсрэг агент­лагт хан­да­хаар төлөвлөөд бай­гаа?

-Танай
тамирчныг маш хүнд байдалд оруулсанаа мэдэж байгаа. Түүний та­лаарх асуудал бараг дууссан гэж бодсон юм.

–Хэрэв Дэлхийн допин­гийн эсрэг агентлагаас бид зөвшөөрөл авбал танай ла­бо­ратори шаард­лагатай ха­риуг бидэнд өгнө биз дээ. Монголын ард түмэн үнэ­­нийг мэдэхийг хүсч байна?

-Хэрвээ
та нар өнгөрсөн таван жилийн шинжилгээний хариуг (наадмаар бөхчүүдээс авсан шинжилгээний хариу­нуудыг хэлэв) авахыг хүсвэл хэд хэдэн бичиг бүрдүүлэх зайлшгүй шаардлагатай гэ­лээ.

Чухам ямар бичиг ба­римт бүрдүүлэх талаар энд дэлгэрэнгүй дурдахаа байя. Монголчууд бид сүү­лийн хэдэн жил наадмаар сайхан наадлаа хэмээдэг ч дараагаар нь сэргээшийн асуудал босч өнөө наадмын сайхан сэтгэгдлээ “до­пинг” гэдэг үгээр сүү­дэр­лүүл­чихдэг болсон. Допин­гийг тойрсон элдэв янзын яриа гардаг ч түүнийг олим­­пийн хороо, допингийн төвийнхөн үгүйсгэсээр ирсэн. Тэд “Допингийн шин­жилгээ бол нууц” гэдэг үгээр ард түмний амыг тагладаг. Энэ жилийнх нь шинжилгээний хариу нууц юм бол өнгөрсөн жил, түү­нээс өмнөх жилүүдийн шин­жил­гээний хариуг яагаад ард түмэнд харуулж бо­лохгүй гэж.

Эцэстээ бөх сонир­хог­чид, бөхчүүд өөрсдөө шу­дарга байдлыг хүсэн, Мон­гол түмний цэнгэлийн ман­лай болсон үндэсний баяр наадам, үндэсний спор­тоо цэвэр байлгахын тулд ийн­хүү БНСУ–ын лабо­ра­торид хандахад хүргэж байна.

Д.ГАНСАРУУЛ

Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Ц.Нямдорж­той ярилцлаа.

–МАХН–ын дарга Н.Энх­­­­баяр таныг “Аж­лаа өгч шал­гуул” гэж мэдэг­дээд эхэллээ…

-Н.Энхбаяр өөрөө хэв­лэх үйлдвэр, нийслэ­лийн мэдлийн хөрөнгө болсон  “Өргөө” зочид буудлын хувьчлалын асуу­далтай нэр хол­богд­сон. Тэгээд дээрх асууд­лууд цагдаа­гийн байгуул­лагад шалгаг­даад удаж байгаа юм билээ. Хэвлэх үйлдвэ­рийн хувьчлалтай хол­боо­той До.Чулуун­баа­тар гэ­дэг сэтгүүлч хоёр, гур­ван сар шоронд суусан. Тэр үед нь Н.Энх­баяраас гар­цаагүй асуух зүйл бай­сан учраас түү­нийг цаг­даа­гаас дууд­тал ирээгүй юм билээ. “Өргөө” зочид бууд­лын асуудал ч гэсэн бөөн буд­лиан бол­чихоод Н.Энх­бая­раас асуух зүйл га­раад байхад зугтаагаад очихгүй бай­гаа. Тэгээд цагдаа, проку­рорынхон албадан ирүү­лэх шийд­вэр гаргасан юм билээ.

–Н.Энхбаяр дарга “Өргөө” зочид буу­дал, “Улаанбаатар таймс” сонины хувьч­лалтай ямар ч холбоогүй. Энэ асуу­дал хууль хянал­тын­­хан нэгэнт шал­гаад дууссан гэж мэдэгдээд байгаа?

–Н.Энхбаярыг ажлаа хийж байхад айгаад шал­гаж чадаагүй юм байлгүй. Гэвч үнэхээр шалгахаас аргагүй зүйлүүд
бий. Бай­гуулагдаад долоо хоно­сон “Хар дун” гэдэг ком­панид “Өргөө” зочид бууд­лыг үнэгүй өгсөн.
Ком­панийнх нь захирал Хурц гэж Дарханд амьдардаг хүн байдаг юм билээ. Тэр Н.Энхбаярын үүдэнд суу­даг байсан Тулгын төрсөн ах. Хурцын “Хар дун” ком­панийн үүсгэн байгуулагч нь Н.Энхбаярын
хүү. Ин­гэ­хээр түүнийг шалгахаас өөр яах юм. Энэ бүхний­гээ Н.Энхбаяр тухайн үед албан тушаалтай байх­даа зувчуулаад
өнгөрч байсан юм билээ. Харин одоо
“Би ямар ч холбог­долгүй”
гэж мянга яриад яахав дээ.

–Таныг өөрийг нь баривч­­лахаас урьтаад мэ­дэгдэл гаргачихсан юм биш үү?

-Тийм
ойлголт өгөх гээд наадах чинь чармай­гаад байна шүү дээ. Эцэс сүүлд нь Н.Энхбаяр “Шу­дарга ёсны төлөө тэмц­сэн чинь Ц.Нямдорж на­майг ба­риулж, хэлмэг­дүүлэх гэ­лээ” гэж мэдэг­дээд, мулгуу ажил хийж  байна. Барьж, хорьдог хүн нь би биш л дээ. Ал­бан тушаалын хувьд ч надад тийм үүрэг байхгүй. Манайх цагдан шалгаж, мөрдөн шийтгэх систем­тэй орон биз дээ. Хууль зүйн сайд хүн шийт­гэнэ гэж байхгүй. Ер нь Н.Энх­баяр өөрөө асуу­дал үүс­гээ­гүй бол юу гэж ийм зүйл болохов. Тэгээд ч би зарга үүсгээд байгаа юм биш. Лхагвасүрэн жанж­­ны ач Сэргэлэн гэж хүн бий. Н.Энхбаярыг хамтаръя гээд байхаар нь хэвлэх үйлдвэрт 400 сая төгрө­гөө өгөөд алдчих­сан. Одоо болтол заргал­даад явж байна. Тэгээд Хэвлэх үйлдвэрийн цаа­на “TV9”, “Зууны мэдээ” со­нин нь ажиллаж байгаа биз дээ. Тэр бол түүний өмч шүү дээ.

–Та олон тэрбум төг­рөгийн үнэтэй бай­шин­гуудаа нууж, хөлсний байранд амьдардаг гэж хүн үнэмшмээргүй зүйл яриад байгаа юм биш үү?

-Надад
авсан авлига байхгүй. Хүний худалдаж авсан байранд хөлсийг нь төлөөд амьдарч бай­гаа нь үнэн. Хөрөнгө ор­логын мэдүүлэгтээ үүний­гээ мэдүүлсэн.  Тэгж ярих юм бол миний амьдарч байгаа байшинг худал­даж авсан хүн нь байгаа.

Миний хоёр хүүхэд зээл аваад байшин ба­риулж байгаа нь үнэн. Энэ бол тийм үнэтэй бай­шин биш. Н.Энхбаяр хө­рөнгийн үнэлгээчин бол­чихсон юм байлгүй зур­гаан тэрбум төгрөгийн үнэтэй байшин гэж хэлсэн байна лээ. Зургаан тэр­бум төгрөгөөр хоёр мян­ган хүний суудалтай, хоёр сургуулийн байшин барьдаг юм. Өнөө жил Баянзүрх дүүрэгт 2.8 тэр­бум төгрөгөөр 960 хүүх­дийн суудалтай сургууль барина гээд төсөвт тус­гачихсан байна. 56 сая төгрөгөөр хөдөөгийн сум­дад цагдаагийн кубон барьж байгаа. Миний хүүх­дүүдийн бариулж бай­гаа байшин бол цаг­даагийн хоёр кубоны дайны зардалтай бай­шин л даа. Тэгэхээр Н.Энх­баяр намайг айм­шигтай баян авлигач гэдэг ойлголтыг олон нийтэд төрүүлэхээр санаатай гүтгэлэг хийж байна. Хүн гүтгэж болно. Гэхдээ жаа­хан баримжаатай байх хэрэгтэй.

–Тэгвэл хоригдлууд танай хүүгийн байшинг барьсан юм уу. Тэднээс нэг хоригдол нас бар­сан байх аа?

-Үгүй
ээ. Тэнд хүн нас бараагүй. Ш.Сай­хан­сам­буугийн захын наад талд Шүүхийн шийдвэр гүй­цэтгэх ерөнхий газрын ажилчдын 120 айлын орон сууц барьж байгаа юм. Тэнд ажиллаж бай­сан хоригдол харам­сал­тайгаар нас барсан.   Анги дээрээ байсан нэг хо­риг­дол нас барсан. Үүнийг надтай холбож байгаа юм.

–Та үүрэг өгч Л.Гүн­далай гишүүнийг ба­ривч­луулж байсан юм уу. Үүнийг Н.Энхбаяр нотолж байгаа нь үнэм­шилтэй байна…

-Наадах
чинь худлаа. Н.Энхбаяр ой санамжаа алдчихсан юм шиг байна лээ. Л.Гүндалайг баривч­лахыг тухайн үед мэдээ­гүй. Манай яамныхан Гер­маны техникийн хамтын ажиллагааны нийгэм­лэ­гийн төслийн хүмүүстэй салхинд гарсан хойгуур энэ явдал болсон. Нэг үгээр хэлбэл, намайг эз­гүй хойгуур тийм зүйл болсон юм билээ. Орой нь хот орж ирээд энэ тухай сонсч байсан.  Ер нь энэ байтугай зүйлийг зохиож байгаа хүн цааш­даа юу ч ярьж магадгүй. Н.Энхбаяр тийм хэлбэр рүүгээ орчихож. Түүний гол зорилго нь асуудлыг улстөржүүлж байгаад өөрийнхөө холбогдсон элдэв муу зүйлээс хал балгүй салах гээд байна л даа. Ингэж болохгүй биз дээ.

–Н.Энхбаяр Ерөнхий сайд байхдаа таныг аж­лаа өгчих гэдэг санал хэлж байсан юм аа даа?

-Хэзээ
ч тийм зүйл ярьж байгаагүй. Намайг 2000 онд сайд болж бай­хад тухайн үеийн тагнуул, цагдаагийн удирдлагад байсан нөхдүүд “Ц.Ням­дорж Хятадын тагнуул байсан” гэдэг зохиол би­чээд Хулганаа гэж хүнээр гарын үсэг зуруулаад Н.Багабандид өгсөн юм. Тэгээд би Н.Багабанди, Л.Энэбиш, Н.Энхбаяр гу­равтай уулзаж “Надад ийм асуудал байхгүй” гэд­гийг албан ёсоор хэлсэн учраас тэд нөхцөл байд­лыг ойлгоод миний то­мил­гоог хийлгүүлсэн юм. Гэтэл Н.Энхбаяр одоо худал зүйл яриад эхэл­лээ.

–Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдаар Ц.Ням­дорж, ЦЕГ–ын даргаар Д.Сандаг–Очир нар бай­сан цагт Н.Энхбаяр гэ­дэг хүн  шалгуулахгүй юм биш үү?

-Н.Энхбаярыг ажлаа өг гэхээр ажлаасаа гар­даг хүн байдаг юм уу. Тэр тусмаа өмч хөрөнгийн асуудалд холбогдчихсон хүн ингэж хэлэхээр аж­лаа өгөх үү. Зүгээр цаг­даагийн газарт очоод мэдүүлгээ өгчих хэрэгтэй шүү дээ. Үүнд илүү дутуу зүйл байхгүй. Надтай хол­боотой асуудал гарлаа гэхэд дуудсан цагт нь очоод мэдүүлгээ өгчихнө. Ерөнхийлөгчөөс эхлээд жирийн иргэн бүгд хууль, шүүхийн өмнө тэгш эрх­тэй юм байгаа биз дээ. “Энэ хүн надад таалаг­дах­гүй байна, би мэдүү­лэг өгөхгүй” гэдэг зарчим байхгүй. Н.Энхбаярыг хэлмэгдүүлэх гээд байгаа юм байхгүй.  Өөрөө л ийм асуудал үүсгэсэн шүү дээ. Хариуцлагаа надаас биш өөрөөсөө асуух ёстой.

–Та Н.Энхбаярт өшир­хөөд  дарангуй­лаад байгаа тал бий юу?

-Н.Энхбаярыг л да­ран­гуйлагч байсан гэж ярьдаг юм билээ. Гэхдээ би түүнийг дарангуйлагч байсан гэж боддоггүй. Хууль, шүүхгүйгээр хүмүү­сийг хорьж цагдаад буу­даад байдаг хүнийг да­ран­гуйлагч гэдэг биз дээ. Пиночет, Гитлер, Сталин байлаа. Ийм хүмүүсийг дарангуйлагч гэх боло­хоос миний дарангуйлагч гэж юу байдаг юм. Ард­чилсан Монгол Улсад дарангуйлагч байх арга­гүй биз дээ.

–Н.Энхбаяр дарга өчиг­дөр танд хандан “Зүгээр л ажлаа өгөөд шалгуулчих. Үгүй бол чамтай холбоотой олон зүйлийг дахиад дэл­гэнэ шүү” гэж анхаа­руулж байгаа юм шиг камер руу хараад хэлж байна лээ…

-Хэлье
гэсэн ч өөр юм байхгүй. Ер нь Н.Энх­баярын холбогдсон хэр­гийн төлөө би ажлаа өгнө гэж юу байсан юм бэ. Тийм биз дээ. Намайг холдуулж байж хэргээ хаалгах зорилготой бай­гаа юм шиг байна лээ. Би явсан ч түүний хэрэг хааг­дахгүй шүү дээ.

–Түүнтэй олон жил хамт зүтгэж сайн муу­гаа мэдэлцэж явсан хү­ний хувьд танд ч түү­ний талаар дэлгэх ба­римтууд бий биз…

-Мэднэ
ээ. Хүнийг нь ч мэднэ. Өөрөө хүний юм хэлэхээс өөр аргагүй бай­далд хүргээд байх юм байна шүү дээ. Баахан худлаа ярих юм. Түүнд нь би хариулт өгч таарна биз дээ. Би мангар хүн биш шүү дээ. Өөр яах юм. Ийм зүйл ярьж явахын оронд шүүх, цагдаагийн бай­гуул­лагад очоод холбог­доод байгаа хэргээ тайл­барлачихвал болоо биз дээ. Сонгуульд өөрөө уначихаад “Манай на­мын удирдлагууд зохион байгуулж байгаад унага­чих­лаа. Сонгууль луй­вард­сан” гээд яриад байх юм. Тэгж болохгүй биз дээ. Намын удирдлага урваад намдаа өгсөн са­налыг луйвардаад Ц.Эл­бэг­доржид өгчихсөн юм байхгүй. Тэр өөрийнхөө хардлага сэрдлэгээр бус­дыг дүгнээд байж болох­гүй. Миний хувьд Н.Энх­баярын тухай ямар ч яриа эхэлж гаргаагүй шүү. Н.Энхбаярын талаар нэг ч удаа хиртэй үг хэлээгүй. Тэр дандаа өөрөө эхэл­дэг.

–Цагдаагийн байгууллагын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах төсөлд үнэхээр галт зэвсэг хэрэглэх тухай тусгачихсан юм уу?

-Галт
зэвсэг хэрэглэх тухай ямар ч заалт байхгүй. Эмх замбараагүй байдал үүсэх юм бол зөвхөн цаг­даа, дотоодын цэргийнхэнд буу тавьж өгнө. Бусдад нь буу өгч болохгүй гэсэн зүйл энэ төсөлд явж байгаа. Эгзэгтэй үед хуулийн бай­гууллагад яаж хамтарч ажиллахыг тодорхой болгох гэсэн  юм. Түүнээс биш ирэх сонгуулиар Н.Энхбаярыг ард түмэнтэй хамт буудчих гээд байгаа зүйл биш. 1993 онд батлагдсан Цагдаагийн байгууллагын тухай хуульд ийм тохиолдолд галт зэвсэг хэрэглэнэ гээд заачихсан байдаг. Үүнийг өөрчилж асуудлыг арай тодорхой болгоё гэсэн ч явж өгөх­гүй байна.

–Дотоод хэргийн их сур­гуу­лийг байгуулахдаа Ерөн­хий­лөгчтэй зөвшилцөөгүй, түүний бүрэн эрхэд халдсан гэдэг асуу­дал яригдаад байгаа…

-Төрийн
өмчийн их, дээд сур­гууль байгуулах шийдвэрийг Зас­гийн газар гаргадаг юм. Цагдаагийн академи, Хилийн цэргийн дээд сургуулийг нэгтгээд Дотоод хэргийн их сургууль болгосон. Энэ нь зөв. Цөөн хүн амтай оронд байгууллага болгон дэргэдээ сургуультай байж болохгүй.  Харин ч энэ шийдвэрийг би хожуу гаргуулжээ гэж бодож байна.  Дотоод хэргийн их сургуулийн дэргэд цэргийн анги байгуулъя гэдэг санал тавьсан. Дэмжихгүй болохоор нь больчих­сон юм. Тэгээд Дотоод хэргийн их сургуулийг дулааны шугамтай холбох шийдвэр гаргуул­лаа. Ирэх жилээс хичээлийн болон оюутны байр нь баригдана. Хөрөн­гийг нь төсөвт тусгачихлаа. До­тоо­д хэргийн их сургуулийг байгуулсны дараа дотоодод нь янз янзын асуудал гараад болдоггүй. Тэгэхээр шалгуулсан чинь өмнө нь ял эдэлж байсан 13 хүн тэнд элссэний дотор 12 сая төгрөгийн хулгай хийсэн хүн байсан. Хүн зодож гэмтээж явсан хүн байгаа юм. Энэ сургуульд сайнгүй зүйл байжээ. Тэр бүхэн нь Дотоод хэргийн их сургуулийг байгуулах шийдвэр гарснаар ил болж байна гэж бодож байгаа шүү. 

–Шүүх байгууллагын ши­нэт­гэл ямар шатандаа яваа вэ?

-Шинэтгэлийг ямар өнцгөөр харахаас шалтгаална. Үндсэн хуулийн заалтын хүрээнд дорви­той өөрчлөлт хийж чадахгүй ээ. Шүүгчдийг бүх насаар нь томилдог системтэй. Мэргэжлийн шүүгчийн системд шилжчихсэн байна. Гур­ван шүүгч суугаад хэрэг хамтраад шийдэх заалт оруулж байна лээ. Энэ явахгүй ээ. 1994 онд Ц.Ша­рав­дорж гишүүн байхдаа анхны Шүүхийн тухай хуулийг санаачилж батлуулсан юм. Тэр үед би өөрөө Иргэдийн төлөөлөгчдийг таслах хэрэгт оруулдаг болгох гээд ядаад хаясан. Үүнийг өөрчилж чадаагүй нөхцөлд дорвитой шинэчлэл хийг­дэхгүй. Хуулийг хэрэгжүүлж байгаа хүмүүст асуудал байгаа үед шу­дарга шүүхтэй болох нь туйлын хэцүү. МАХН-ыг бүртгэсэн асуудлыг хар л даа. Цагаан цаасан дээр хараар “Уг намын нэрийг тухайн намын гишүүн болон бусад иргэд хэрэглэхийг хориглоно” гэсэн заал­тыг зөрчөөд МАХН-ыг бүртгэ­чих­лээ. Хамгийн инээдтэй нь Үндсэн хуулийн Цэцэд Дээд шүүх дээрх заалтыг Үндсэн хууль зөрчсөн эсэхийг лавлахаар асуудал тавь­сан. Цэц хууль зөрчөөгүй байна гэсэн дүгнэлт гаргаад өгтөл то­хуурхаж байгаа юм шиг Дээд шүүх зөрсөн шийдвэр гаргаж байгаа юм. Ингэх байсан юм бол Дээд шүүх яах гэж Цэцэд хандсан юм бэ. Ийм шүүгч нартай байсан цагт олигтой зүйлд хүрэхгүй ээ. Энэ нь Монгол Улсыг шүүхгүй, Үндсэн хуульгүй, Цэцгүй болгож байгаа хэрэг.  Одоо тэгээд Д.Энхбатын Ногоон нам ч гэнэ үү, ИЗНН-ын холбоо ч гэнэ үү энэ газрын дотоод хэрэгт шүүх оролцож байна. Намын хурлаа юу хийхэв, ямар шийдвэр гаргахыг алхам тутамд нь заагаад өгчихсөн хууль бий шүү дээ. Улс төрийн намын тухай  хуулийг батлагдах үед Н.Энхбаяр  УИХ-ын дарга, Ц.Элбэгдорж Ерөнхий сайд байсан юм. Тэгээд Олон нийтийн теле­визийн тухай хууль гаргана гэдэг саналыг Ц.Элбэгдорж хэлээд, Улс төрийн намуудын тухай хуулийг гаргах саналыг  Н.Энхбаяр тавиад нэг ёсондоо тэд  улс төрийн тохи­ролцоо хийж байлаа. Н.Энхбаяр МАН нэрийг авахын тулд тухайн үед Улс төрийн намын тухай хуу­лийг батлуулсан байхгүй юу. Ар­дын намын байгуулсан хүмүүстэй ил далд тохиролцоо хийгээд татан буулгасан. Энэ үйлдлийнхээ төлөө хоёр хүнд албан тушаал өгч бай­сан юм.

–Ямар хүнд…

-Татварт
ажиллаж байсан Эн­хээ гэж хүн бий. Түүхийн Өлзий­баатар нарт албан тушаал өгч байж Ардын намыг татан буулгаж бай­лаа. Ийм зүйл хийчихээд одоо МАХН-ыг бүртгүүлж байгааг нь хар даа. Яаж чадаж байна аа. Эрүүл сэтгэхүйтэй хүний нүдээр үүнийг хараад гайхаж байна.

–Эцэст нь нэг зүйлийг асуу­хад та хоёр нэг зорилгын төлөө хамтдаа зүтгэж явсан хүмүүс. Харин одоо аль али­ныхаа мууг дуудалцаж, өнгөрс­нөө уудалж байх муухай биш үү?

-Би
тэр хүний талаар муу муу­хайг нь уудлаагүй. Асуусан асуул­танд чинь хариуллаа.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

БНСУ-ын Шинжлэх ухаан, технологийн хүрээлэн

БНСУ-ын Допингийн хяналтын төв лабо­ратори Монако улс руу явуулах гэж
байсан “В” шинжилгээний хариу­гаа аравдугаар сарын 10-нд Монголын
олим­пийн хороо руу андуурч явуулсан. Тэр нь хөнгөн
атлетикийн “Дэгү-2011″
ДАШТ-ий үеэр өөр
улсын тамирчнаас авсан шинжилгээний хариу байсан. Гэтэл андуурч ирсэн хариуг
Монголын үндэсний
олим­пийн хороо, Допин­гийн эсрэг үндэсний
төв,
Спортын анагаах ухааны төв,
Монголын хөнгөн
атлетикийн хол­бооныхон нарийн сайн нягталж харалгүй
марафоны тамирчин Л.Отгонбаярыг гүт­гэсэн.
Тэд Л.Отгонбаяр руу “Чи допинг хэрэг­лэсэн, тариулсан. Үнэ­нээ
хэл. Допинг хэрэг­лэснээ нууж байна. Чи допингийн эм уугаагүй
юмаа гэхэд хэн нэгэн нь чиний аяга, таваг руу хийчихсэн байх” гэх мэтээр
дайрсан. Энэ тухай Л.Отгонбаяр ма­най сонины аравдугаар сарын 21-ний ¹252
дугаарт дэлгэрэнгүй
ярьсан билээ.

Өчигдөр БНСУ-ын Шинж­лэх ухаан, техно­логийн хүрээлэнгийн Допингийн
хяналтын төв лабораторийн захи­рал Квон Сен Үтэй холбогдсон юм. Чухам яагаад
ийм алдаа гар­гасан, одоо болтол ма­най тамирчнаас яагаад уучлалт гуйгаагүй юм
бэ зэрэг асуултад хариу авах гэсэн биш энэ жилийн наадмаар допинг хэрэглэсэн бөх
хоёр биш түүнээс ч олон гэдгийг олж мэдлээ. Ингээд тус ла­бораторийн захирал­тай
утсаар ярилцса­наа хүргэе.

 
-Танай лаборато­рийн гаргасан алдаа­наас болж “Лондон-2012”
олимпод бэлтгэг­дэж буй манай мара­фоны шилдэг эмэгтэй тамирчин Л.Отгонбаяр
сэтгэлзүй, тамирчны хувиар маш их дарам­тад орчихоод байна. Түүнтэй холбоотой
энэ асуудал Монголд спор­тын том сенсааци болж байна?

-Чухам юу билээ.

-Танай лаборато­рийн андуурч явуулсан шин­жилгээний хариу­наас болоод тэр?

-Юу гэсэн үг вэ. Би ерөөсөө ойлгохгүй байна. Яагаад ийм зүйл болов оо.
Тайлбарлаад өгөөч.

-Аравдугаар сарын 10-нд танайхаас Монго­лын үндэсний олим­пийн хорооны Допин­гийн
эсрэг төв рүү хэд хэдэн шин­жил­гээний хариу явуул­сан гэсэн. Тэрэн дунд Монако
руу явах байсан шинжил­гээний хариу цуг ирсэн байна лээ. Тэгтэл тэр хариуг
манайхан на­рийн шалгалгүй тамир­чин Л.Отгонбаярыг до­пинг хэрэглэсэн мэтээр
дайрсан юм?

-Тийм үү. Тийм айхав­тар зүйл болж байгаа юм уу.

Ямар сонин юм бэ. Би бүр гайхаж байна. Яагаад ийм зүйл болдог байна. Үнэнээ хэлье,
би их гайхаж байна шүү. Ийм асуудал үүсэх ёсгүй дээ.

-Манай тамирчин тэр үед Бээ­жингийн марафонд оролцо­хоор бэлтгэлээ тэнд
базааж байсан. Үүнээс болж тэрээр дөрвөн хоног хоол, унд идэж чадахгүй,
бэлтгэлээ хийлгүй, уйлахаас өөр юу ч хийгээгүй. Одоо ч байдал нь хүнд бай­гаа?

-Ийм явдал болох ёсгүй. Би аравдугаар сарын 10-нд танай Допингийн эсрэг төв рүү
шинжил­гээний хариунуудыг явуулсан. Тэгэхэд Монако руу явуулах гэж байсан нэг
хариуг хамт явуулчих­сан байна лээ. Гэвч би тэр даруйд нь буюу аравдугаар сарын
10-ны өдрийн 12 цаг 59 минутад “Би Монако руу явуулах байсан ха­риугаа
танайх руу андуураад ил­гээчихэж. Андуурсан байна. Ууч­лаарай” гэж Цогтоо
руу и-мэйл явуулсан шүү дээ.

-Цогтоо гэж Допингийн эсрэг үндэсний төвийн захирал Н.Цогт­сайханыг хэлж
байна уу?

-Тийм ээ. Яагаад ингэж тамирч­наа хохироож байгаа юм бэ. Танай тамирчин
хохирсон байна шүү дээ.

Би и-мэйл явуулчихаад дараа нь шалгаж үзсэн чинь Монако руу явуулах байсан
“В” шинжилгээний хариуг танайх руу явуулснаа мэ­дээд Цогтоо руу
уучлал хүссэн и-мэйл явуулсан юм. Гэтэл яагаад ингэж тамирчин руугаа дайрсан юм
бол оо.

-Ирсэн шинжилгээний ха­риу­тай нарийн сайн танил­цалгүй, ажилдаа хариуцла­гагүй
ханд­санаас л ийм зүйл болчихсон?

-Яалаа гэж дээ. Би хэдий ан­дуур­сан ч танайхан уншиж танил­цах ёстой биз дээ.
Ядаж тэр Мо­нако гэснийг унших ёстой биз дээ. Би бүр нарийн хэлье. Би 36 мину­тын
дараа Цогтоо руу уучлалт гуйсан и-мэйл явуулсан байна. (сурв. Тэрээр энэ үеэр
и-мэйлээ шалгаж. Тухайн үед явуулсан и-мэйлийнхээ цаг хугацааг шалгаж хэлсэн
юм) Би андуурснаа мэдээд тэр дор нь залруулсан байхад тамирчин руу­гаа яаж
ингэж худал дайрч болдог юм бэ. Монгол, Мо­нако гэдэг чинь огт өөр хоёр нэр.
Ямар сонин зүйл болсон юм бэ. Танай тамирчин тийм олон хоног шаналсан юм уу. Би
алдаа гарга­сандаа уучлал хүсч байна. Тэр тамирчныхаа и-мэйл хаягийг өгч болох
уу. Би уучлалт гуйя.

-Л.Отгонбаяр “Уучлалт гуйсан и-мэйлээр би юу хийх юм бэ. Тэр лаборатори
албан ёсоор шинжилгээний хариу явуулж чадаж байгаа юм чинь яагаад албан ёсоор
уучлалт хүссэн бичиг явуулж болохгүй юм бэ” гэж байна лээ?

-Би алдаагаа залруулна. Та­най спорт, олимпийн байгуулла­гуудтай холбогдож энэ
асуудлыг шийднэ. Отгонбаяр гэдэг тэр та­мир­чин руу чинь тэгээд танай спортын
ямар байгууллагынхан дайрсан юм бэ. Тэр хүмүүсийнхээ утасны ду­гаар, нэр усыг
хэлээд өгч болох уу.

-Монголын үндэсний олим­пийн хороо, Допингийн эсрэг үндэсний төв, Спортын
ана­гаах ухааны төв, Монго­лын хөнгөн атлетикийн хол­бооны­хон өөр рүү нь
бүдүүл­гээр хэр­хэн дайрсан талаар тэрээр манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа
дурдсан. Спор­тын анагаах ухааны төвөөс байнга утасдаж “Чамаас болж бид
шар махтайгаа ха­таж бай­на. Допинг хэрэглэс­нээ хэ­лээч” гэж байсан гэнэ
билээ?

-Хэлэх үг олдохгүй байна. Би и-мэйлээ андуурч явуулчихаад хуга­цаа алдалгүй
алдаагаа зассан байтал танайхан яагаад ингэж тамирчинтайгаа бүдүүлэг харьцаж
байгаа юм. Танай тамирчин ямар их хүнд байдалд байгааг бүрэн ойлгож байна.
Дахин уучлалт хүсье. Миний буруу. Дахиад хэлье, би танайд болоод байгаа наад
асууд­лыг ер ойлгохгүй байна. Яахаараа ийм зүйл болчихдог байна аа.

-Та сая хэллээ, танайх руу явуулсан хариунуудтай хамт тэр хариуг цуг
илгээчихсэн байна гэлээ гэж. Н.Цогт­сай­хан Л.Отгонбаярт “Андуу­рагд­сан
хариу чинь наадмаар бөхчүүдээс авсан допингийн шинжилгээний хариунуудтай хамт
ирсэн” гэж хэлсэн байна лээ. Хариунууд гэхээр хэдэн хариутай хамт ирсэн юм
бэ?

-Тэр андуурагдсан хариутай нийлээд 14.

-“В” хариу гэдэг чинь допинг хэрэглэсэн нь үнэн байна гэсэн
шинжилгээний нотол­гоо биз дээ?

-Тийм.

-Гэхдээ бүр “А” хариугаа дахин нотолсноо илэрхийлж “В”
хариу гэдгийг өгсөн гэсэн үг үү?

-Тийм ээ.

-Тэр хариунууд бүгд “В” шин­жилгээний хариунууд биз дээ?

-Яг ямар хариу байсныг сайн санахгүй байна. Тухайн өдөр явуул­сан и-мэйлүүдээ
хараад, нарийвч­лан шалгаад хэлье.

-Энэ их сонин юм болж байна. Юу гэхээр долдугаар сард танайх руу явуулсан 32
сорь­цоос хоёроос нь л допингийн төрлийн бодис илэрсэн гэж манай олимпийн
хороо, до­пингийн эсрэг төвийнхөн зүт­гээд, хүмүүст итгүүлэхийг хү­сээд
байсан.  Тэгтэл 13 бө­хийн сорьцоос допинг илэр­сэн байж?

-Тэр талаар би сайн мэдэхгүй л дээ. Ямар ч байсан танайх руу 14 хариу илгээсэн.
Түүний нэг нь өөр улс руу явах байсан хариу байсан юм. Хэн гэдэг тамирчны
сорьцоос допинг илэрснийг хэлэх боломж­гүй. Бичиг баримтуудтай сайн танилц­саны
дараа энэ талаар мэдээлэл өгье. Манайд орон ор­ноос маш олон сорьц ирдэг. Тэр
бүгдийг шинжлээд явуулдаг боло­хоор нэг бүрчлэн цээжээр хэлэхэд бэрх л дээ.
Гэхдээ танай олимпийн хороо­ноос “Хоёр бөх “В” сорьцоо шинж­лүүлэх
хүсэлт гаргалаа. Та­найх руу чөлөөтэй зорчих нөх­цөлийг нь бүрдүүлж урилга
ирүүл­нэ үү” гэсэн. Бид урилгыг нь шуур­хай гаргаж өгсөн. Тэгтэл тэр хоёр
бөх энд ирсэн л гэсэн. Одоог хүртэл манай ла­боратори дээр ирж бидэн­тэй уул­заагүй
байна. Бид үүнд нь гайхаад л байна.

-Манайх жил бүр “Наадам” гэдэг том баяраар бөх­чүү­дээсээ
допингийн шинжилгээ авдаг ч олимпийн хороо, до­пингийн эсрэг төвийнхнийг
шинжилгээний хариуг нуун дарагдуулдаг гэж спорт со­нирхогчид үздэг юм?

-Энэ талаар шинжилгээний ха­риуны мэдээлэл өгч болох ч утсаар ярих боломжгүй
байна гэсэн юм.

Квон Сен Үтэй ярилцсаны дараа гар утас руу минь олим­пийн хороо,
допингийн эсрэг төвөөс Н.Цогтсайхан утас цо­хилоо.

Энэ удаад шаардлагатай мэдээллээ ийнхүү БНСУ-ын та­лаас авсан тул Н.Цогт­сай­хан­тай
ярьсангүй. Тэглээ ч өмнө нь энэ талаар тодруулахыг хү­сэхэд тэрээр “Наад
асуудал чинь аль хэдийнэ болдгоо болоод өнгөрсөн. Том асуудал биш. Наад­хаа
битгий сөх. Хэрэггүй” гэж хориглож байсан удаатай шүү.

Өчигдөр ийн БНСУ-ын лабо­раторийнхонтой холбогдоод төд удаагүй байтал 17
цаг 25 минутын үед Монголын үндэс­ний олимпийн хороо, Допингийн эсрэг үндэсний
төвөөс шуурхай и-мэйл ирүүллээ. Уг и-мэйлд аравдугаар сарын 27-ны 11 ца­гаас
өөрийн хурлын танхимдаа “Эрүүл орчин-эрүүл мэнд” гэсэн бага хурал,
спортын байгуул­лагын гүйцэтгэх ажилтнуудад допингийн эсрэг үйл ажилла­гааны
талаар мөн хориотой эм бэлдмэлийн тухай мэдээлэл тус тус хийхээр болсон гэсэн
байв. Уг нь ямар нэг хурал цуг­лааныг хэд хоногийн өмнөөс зарладаг учиртай.
Гэтэл мар­гааш өглөө (өнөөдөр) болох хур­лын товыг урьд өдрийнх нь аж­лын цаг
тарах үеэр ирүүлс­нийг бодвол Мон­голын үндэсний олим­пийн хороо, Допингийн эс­рэг
үндэсний тө­вийнхөн манай со­ниныг БНСУ-ын лабориторитой холбогдсон­той
холбоотой­гоор “гал”-ыг бага ч болов нам­жааж, өөрс­дийгөө ажил хийж
байгаа мэ­тээр харуулж, биеэ өмгөөлөхийг хүссэн нэгэн жүжиг тавьж байна гэж
ойлгож болохоор байна.

Д.ГАНСАРУУЛ

Ромын нисэх онгоцны “Риүмичино”
буудал дээр буумагцаа харсан хон­гор­хон шар үстэй
жаал­хүү одоо бол­тол сэтгэ­лээс
гардаггүй. Тав зур­гаан настай
болов уу даа. Хүү эмээтэйгээ
хамт хэн нэгнийг тосо­хоор иржээ. Баганын цаа­на нуугдаж, савдаг хаал­гаар гарч
ирж байгаа хүн бүрийг догд­лон ширтэнэ. Дагаад эмээ
нь хүртэл бөгтийн нуугдаж ач хүү­гийнхээ  догдлол цөхрө­лийг хамт­даа мэдэрч байх шиг.
Харь нутаг ч ялгалгүй хүн л бол адилхан юм даа гэж тэр
агшинд бодогдож бай­сан. Ядахад яасан ч гарч ирдэггүй зочид юм, хүү
баганын цаанаас гэ­нэт гарч ирээд яаж цочоо­хоо бодон инээж байгаа бо­лол­той нуг
нуг хийж, за­римдаа өнөөх хүсэн хү­лээсэн
хүн нь үүрд гарч ирэхгүй нь гэсэн шиг цө­хөрсөн
байдал харцанд нь илэрнэ. Элбэг хагас цаг хүү
тэгж догдолж зогс­сон байх. Ирсэн зорчиг­чид шувтарч бараг гүй­цэхэд залуухан бүсгүй, хархүү
хоёр гарч ирсэн нь өнөөх хонгор үстийн ээж, аав нь байж. Хүү ээж рүү­гээ гүйхээрээ
үсрэн энгэрт нь асаад авах
нь тэр. Эхэндээ гэнэт гарч ирээд цочоох гэсэн төлөвлөгөө
ч байхгүй болсон л доо. Хараад
л гүйхээрээ ха­рай­сан. Тэр
л хөөрхөн хүүгийн ээж баймаар үзэс­гэлэнт
бүсгүй ч нү­дэндээ нулимс гялтга­нуулан тас тэврээд авлаа. Аав
нь бас үнсмээр бай­гаа бололтой
өмнө хойно нь гарч, эмээ нь харин тэднийгээ
хараад бахар­хан зогсч байсан. Яг л аав ээж, эмээ өвөө,
үр ач гээд нэг нэгийгээ даган
эл­гэмсч нялхарч байдаг мон­гол гэр бүл
шиг са­нагдсан билээ.

Үнэндээ гэр бүлсэг байдлаараа италичууд европчуудаасаа өөр гэгддэг ажээ.

Аав, ээжийнхээ гэрт томоо болт­лоо амьдарна. Бас тэндээ эхнэрээ дагуулаад ирэхнээ ч сийхгүй. Туринд улс төр судлалаар суралц­даг Төгсөөгийн хэлснээр итали­чууд их гэр бүлсэг хүмүүс ажээ. Итали залуу насанд хүртлээ ээжийгээ хормойдож амьдарна. Бас гэрлээд аав, ээжийнхээ гэрээс бараг тэдэн диаметрийн тойрог дотор шинэ байраа авах ёстой байдаг гэх. Ямартай ч нэг тийм дорнын хүний гал халуун зан энэ үндэстнээс үнэртэх ажээ. Манай хоёр улс Ромын эзэнт гүрний үеэс харилцаатай явж ирж, албан ёсоор 1970 онд дипломат харилцаа тогтоосон гэдэг. Гэвч 1990 оныг хүртэл Соёлын хэлэлцээрээс өөр эрх зүйн баримт байгуулагдаагүй иржээ. Харин ерээд оноос хойш бага сагаар урагшлан ирсэн ч өнөөг хүртэл Итали улсад манай Элчин сайдын яам байгуулаг­даагүй байсан юм. Өнгөрсөн долоо хоногт Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдор­жийн Бүгд найрамдах Итали улсад хийсэн айлчлалын үеэр манай тал Ром хотноо Элчин сайдын яамаа албан ёсоор нээсэн юм. Ер нь Ромд байрны түрээсийн үнэ өндөр бай­даг талаар тэнд байдаг монголчууд ярьж байсан. Харин манайхан аятай газарт тохьтой байрыг тун боломжийн нөхцөлөөр олж авчээ. Элчин сайдын яамыг албан ёсоор нээх ажиллагаанд Ерөнхийлөгчийг дагаж ирсэн Д.Чойжамц хамба хамгийн чухал үүргийг гүйцэтгэсэн нь мэдээж. Дэлхийн их найман гүрнээс ганц Италид өнөөг хүртэл Элчин сайдын яамгүй байсан бид ийнхүү албан ёсоор Ромд өрхөө татаж, тулгаа туллаа. Бодвол хэнээр галаа мануулахаа Г.Зан­дан­шатар сайд тооцоолж байгаа биз ээ.

Манай Ерөнхийлөгчийг Кири­нали ордондоо угтан авсан тус улсын Ерөнхийлөгч Ж.Наполита­нотой зоог барих үедээ Ерөнхий­лөгч Ц.Элбэгдорж “Монголчууд Элчин сайдын яамаа нээлээ. Харин та нар хариуд нь юу бодож байна даа” гэж тоглоом шоглоомын дундуур асуужээ. Тэгэхэд Ерөнхий­лөгч нь Гадаад харилцааны сайд руугаа харж, өнөөх нь “Эдийн засгийн хямрал яригдаж байгаа энэ үед шууд Элчин сайдын яамаа байгуулна гэхгүй. Гэхдээ бид бас хариу найр тавина” гэж. Тэгээд Ерөнхийлөгч Ж.Наполитано нэг өдрийн дотор асуудалд аятайгаар хандахыг үүрэгдсэн байна. Харин дараа өдөр нь Гадаад харилцааны сайд Г.Занданшатартай тус улсын Гадаад харилцааны сайд Ф.Фра­тини хэлэлцээр хийх үедээ сюрпризээ задалжээ. Тэд эхний ээл­жинд дипломат паспорттой хүмүү­сийг тус улсад визгүй зорчиж байх шийдвэрийг гаргажээ. Эхний шатанд дипломат паспорттой хүмүүс гэж байгаа ч цаашид албаны тэгээд энгийн гээд шат шат ахихын эхлэл энэ болж байхыг үгүйсгэхгүй.

Европоор хөлхдөг монголчууд Италид харьцангуй цөөхөн юм гэсэн. Ерөнхийдөө энэ улсад хууль хяналт чанга бас бусад улсууд шиг халамж тэтгэмж нь халгиж цалги­даггүй учраас манайхан цөөхөн амьдардаг юм байна лээ. Тэнд­хийн прокурорын байгууллагад гэрээгээр ажилладаг залуухан бүсгүй Э.Энхмаа Элчин сайдын яамны нээлтийн үеэр ирсэн байхад нь хэдэн үг сольсон. Тэр “Европын орнуудад буруу замаар ажиллаж амьдарч байгаа хүмүүсээс зарим нь надад дургүй л байдаг байх. Гэхдээ тэд амьдарч байгаа улсын­хаа хуулийг хүндэлж амьдрах ёсой гэж би боддог. Энд гэмт хэрэгт холбогдсон монгол хүмүүсээс мэдүү­лэг авахдаа намайг албан ёсны орчуулагчаар дууддаг юм. Эхлээд тэд хятадууд гэж өөрс­дийгөө хэлдэг ч Хятадын элчин дээр аваачихаар хэлээ мэдэхгүй байдаг учир эцсийн бүлэгт монгол­чууд болох нь тодорхой болдог” хэмээж байсан. Одоо Италийн шоронд ял эдэлж байгаа цөөн тооны монголчууд байдаг ажээ. Өнгөрсөн зун гэхэд найман монгол хүн баригдсан байна. Тэд Фран­цаас энд иржээ. Гэхдээ машиндаа зорчигчийн тоо хэтрүүлж явж байгаад цагдаагийн анхааралд өртөж баригдсан юм байна. Тэгээд шалгатал машин нь хулгайнх, бас ардаа ачсан их хэмжээний үнэртэй устай, нягтлаад үзсэн чинь бүгд хулгайлагдсан гэж бүртгэгдсэн дугаартай эд байж. Ингээд л харийн нутагт хүүхнүүд голдуу тэд ял эдлэх болжээ. Бас хоёр нь ч байна уу, нярайлж Монголын балчир иргэн харийн нутгийн шоронд өсч байгаа гэж дууллаа.

Харамсалтай юм. Гэхдээ хүний нутгийн хатуу тэнгэр дор хуулийг нь мөрдөж амьдрах нь зүйн хэрэг болов уу. Анх баригдсан шалтгаан нь ч манайхны гаргах хийдэл дээ. Сэтгүүлч биднийг зөөвөрлөж явсан автобус, машин гэхэд яг таг сууд­лын тоогоор л хүнээ суулгана. Тэгэхгүй бол жолооч нь “Би хоолноосоо сална” гээд хөдлөхгүй юм билээ. Суудлын тоогоороо байтугай нугасанд хүртэл чихүүлдэг манайхан бол ойрхон газар гайгүй гэж санадаг бол Италид дэндүү өөр ажээ.

Ерөнхийлөгчийг Италид айлч­лах үеэр нэгэн арга хэмжээ болсон нь “Hands of Cain” олон улсын байгууллагаас “Цаазгүй ертөнц” оны шагналаа Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид гардуулсан явдал байсан юм.

Дипломат албаныхан уригдаж, бас шагнал гардуулахаар Италийн Сенатын дэд ерөнхий­лөгч хатаг­тай Эмма Бонино, Гадаад хэргийн яамны төрийн нарийн бичгийн орлогч дарга Винцензо Скотти, “Hands of Cain” байгууллагын ерөнхийлөгч Марко Панелла нарын албаны хүмүүс оролцсон. Хараад байхад итали­чууд хийж байгаа арга хэмжээгээ их бага гэлтгүй жигтэйхэн сэтгэл гарган бэлддэг ажээ. Хүн нэг бүр урт удаан гэгчийн үг хэлж, Ерөнхий­лөгчид хандан ямар учраас энэ оны шагналаа өгөхөөр тодруул­снаа учирлаж байв.  Бас дэлхийн хэмжээнд цаазаар авах ялын бай­дал ямар байгаа талаар гаргасан тайлангаа ном болгож, Ерөнхий­лөгч Ц.Элбэгдоржийн айлчлалд хэмээн тодотгоод хэвлэсэн байх юм. Түүнчлэн яагаад Монголын Ерөнхийлөгчид энэ шагналыг өгөх болсноо өгүүлсэн тайлбартаа Ерөн­хийлөгчийн өнгөрсөн жилийн чуулган дээр хэлсэн үгнээс нь иш татан хичээнгүйлэн бичжээ. Хүний амьд явах эрхийг баталгаажуулан, цаазаар авах ялын эсрэг шийдэм­гий алхам хийсэн лидерүүдэд энэхүү шагналаа гардуулдаг юм байна. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдор­жийн хэлсэн үг танхимд байсан хүмүүсийг сэрээж, алга ташихад хүргэсэн. Тэрбээр “Гучаад онд Монголын улс төр, шашин нийг­мийн элит олон хүн төрийн цаазаар амь насаа алдсан. Хэрэв одоогийнх шиг байсан бол тэр олон хүн амиа алдахгүй байсан гэж боддог” гээд “Өнөөдөр М.Каддафи нүхнээс нүхэнд харх шиг зугтан амьдарч байна. Тэр ард иргэ­дийнхээ хүсэл зоригийн эсрэг байсандаа өнөөдөр ингэж амь­дарч байна” гэж байсан билээ. Ийн ярьснаас нь хоёрхон хоногийн дараа М.Каддафийг сөрөг хүчний нөхдүүд нүхнээс гаргаж ирээд буудчихсан даа.

Нээрээ, биднийг Ромд газар­дахаас хэдхэн цагийн өмнө тэнд жагсаал цуглаан болсон гэж бай­сан билээ. Италийн хэд хэдэн хот бас Европын хэдэн оронд эдийн засгийн хямралтай холбоотой тайван жагсаал болсноос Ромд жаахан хурцадсан бололтой. Гуд­маар өнхрүүлээд хаясан мотоцикль энэ тэр харагдсан нь тэр өдрийн жагсаалынх. Ер нь Италид Засгийн газар нь бонд гаргаж, тэрийг банкууд нь худалдан авдаг байдал газар авсан бөгөөд энэ тогтолцоо нэг нурвал аюул дагуулна гэж үздэг юм билээ. Залуус нь ажлын байр алга, хойч үеийнхнээ харж үзэж байгаа зүйлгүй гэж тайван жагсаал эхлүүлсэн нь хэсэг хурцадсан ч биднийг яван явтал тэнд намуухан жагсаал үргэлжилсээр л байсан. Төрийн  ордныхоо гадаа туг намируул­сан хэдэн нөхөд ядахад цагаан хоолой ч үгүй зогсох юм билээ. Манай нэг байгууллагын нээлттэй хаалганы өдөр шиг л харагдана. Зарим нь намирсан тугныхаа өмнө зургаа ч авахуулж байх шиг.

Энэ удаагийн Ерөнхийлөгчийн айлчлалаар маш олон зүйл хөндөгдөж, бас цөөнгүй зүйлийн эхлэл тавигдсаныг хэлэх хэрэгтэй. ХХААХҮ-ийн сайд Т.Бадамжунай болон тус яамныхан айлчлалд багтан очсон нь учиртай байж. Арьсан эдлэлийн боловсруулалт, технологиороо Итали дэлхийд түүчээлэгч. Харин Монгол түүхий эдээрээ ямар гэдгийг бид хэлүүлэх юун. Ёстой л энэ хоёрыг нийлүүл­бэл лус баярлаж юу яана даа гэдэг шиг л болмоор. Эхэндээ Италийн тал манайхтай төдийлөн нээлттэй байж чадахгүй байсан нь учиртай байжээ. Дэлхийг арьсан эдлэлээ­рээ хангагч Итали манай­хыг өрсөл­дөгчөө гэж хараад бай­сан учраас технологийн дэвшил юугаа хуваал­цаж хамтран ажиллах дээр цаар­галангуй байж. Харин энэ айлч­лалын хүрээнд хамтран ярилц­санаар томоохон санамж бичгүү­дэд гарын үсэг үзэглэсэн. Мөн ЗТБХХЯ-ныхан гэхэд Генуя боом­тоор дамжин өнгөрөх гэрээнд үзэг­лэ­сэн бөгөөд Хятадын Тяньжинаар дамжин Европ руу ачаа бараа тээвэрлэх хамгийн ойрын  гарц энэ болох юм.

Мөн Миланд болсон Бизнес форум анхаарал татаж байсныг хэлэх хэрэгтэй. Аливаа улс орны харилцаа дээд түвшиндээ ахиж байвч хоёр орны иргэд, бизнесийн түншийн харилцаа байхгүй бол учир дутагдалтай байдаг. Тэр ч утгаараа энэ удаагийн айлчлалын хүрээнд болсон Бизнес форум чухал үйл явдал байсан. Уг фору­мын үеэр манай “Хьюндай Моторс Монголиа” компани Италийн “Ивеко Астра” компанитай хүнд даацын ачааны машин оруулж ирэхээр таван сая ам.долларын гэрээг үзэглэсэн билээ.

 Үргэлжлэл бий

Дэлхийн хамгийн жи­жиг улс атал ертөнцийн хүн амын долооны нэг нь чин сэтгэлээсээ тэр зүгт сүслэн залбирч байдаг нэгэн газраар саатаад ирлээ. Монгол Улсын Ерөн­­хийлөгч Ц.Элбэг­дор­­жийн 16-20-ны өд­рүү­дэд айлчлах орнуу­дын жаг­саалтад Бүгд най­рам­дах Итали, Вати­ка­ны хот улс, Бүгд най­рамдах Хорват улс хэ­мээн ёсорхогоор тэмдэг­лэгдсэн ч Ватика­ныг улс гэхэд, бас биш гэхэд үндэслэл үл олдом сонин нутаг. Италийн нийс­лэл Ромоос ханаар тусгаар­лагдсаныг эс тооц­вол ердөө манай Гандан мэт, гэхдээ сүсэгтэн олны хувьд оюун санааны төв–тусгаар улс мөн нь эр­гэлзээгүй энэ орны тухай ихийг өгүүлж таарах биз ээ. Гэхдээ элдвийг үл нур­шин айлчлалын хү­рээнд хэнтэй уулзаж юуг ярьсан, монгол хүний нү­дээр тэнд­хийн үйл зураг санаанд хэрхэн буусан талаар хүүрнэе.

НАСТНУУДЫН НАРТ ЕРТӨНЦ

Италийн Ром хотноо үдэш
орой хөл тавьсан Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­дорж түүнийг
дагалдан яваа УИХ-ын гишүүд,
сай­дууд, албаны хүмүүс мөн хэвлэл мэдээллийн ба­гийнхны оролцоотой эх­ний уулзалт
маргааш өглөө нь Ватиканд очсоноор эхэлнэ хэмээн
албан хөтөлбөрт бичсэн байлаа.

Монголчуудын шашин төрийг хослуул­даг төрт ёсны уламжлал, бас монгол хүний бэл­гэдэл бэлгэ­шээлийг бод­догийн өнгөнөөс дэл­хийн шаш­ны нэгэн том төв Ва­тиканд хөл тавьж, Ерөн­хийлөгч Ромын паптай ганцаар­чилсан уулзалт хийснээр эхэлж байгаа нь сайхан санагдав.

Ерөнхийлөгчийн цуваанаас нэлээд өмнөхөн бидний сэтгүүлч­дийг Гэгээн Петрийн сүмийн өмнөх талбайд ирэхэд тэнд хүрээлэн буй хүмүүсийн олныг тоолж баршгүй. Сүсэгтэн олноос гадна жуулчид талбайг дүүргэжээ. XVII зууны үед л  бүрэн гүйцэд баригдаж дууссан гэдэг энэ сүмийн өмнөх талбайг одоогийн папыг сонгогдох үед телевизээр харж байснаа санав. Шинэ папаар хэн сонгогдохыг хүлээх хүмүүс зуухнаас нарийн цагаан утаа суунагласнаар шийд­вэр гарсныг мэддэг эртний зууны дүрэм журам сүлэлдсэн мөнөөх үйл явцыг хараад ихээхэн сонин мэдрэмж төрж асан тэр цаг зургаан жилийн өмнийнх. Гутлын өсгий халираах чулуун шалтай тэр тал­бай дээр харин одоо алхаж яваа маань дотно атал үнэмшимгүй байсныг нуух юун. Ватиканы хэвлэл мэдээллийг хариуцсан албаны хүмүүс бололтой хүмүүс нэг нэгээ­рээ нэмэгдэнэ. Нэмэгдэх бүрт нас нь нэмэгдэнэ. Эхлээд аавын үеийн хүмүүс тосч байсан бол дараа дараагийнх нь өвөө шиг маань болно. Энэ бол Ватикан хот улсын язгуур онцлог байсан юм билээ.

Угаасаа хааш хааш бараг нэг км ч хүрэхгүй газар нутагтай энэ улсын хүн ам 800. Тэнд 3000 орчим хүн ажилладаг байна. Гэхдээ тэд Ватиканы иргэн бус. Тэнд ажилла­хаар очдог, Ватиканыхаа гадуур буюу чулуун хэрмийн нь гадаа аж төрдөг хүмүүс. Хүн амынх нь дун­даж наслалт гэвэл эрэгтэй нь 74, эмэгтэй нь 81 ажээ. Харин иргэд нь дандаа шашны зүтгэлтэн, карди­нал, хувраг санваартан, гэлэнмаа болно. Уулзсан хүмүүсээсээ та “Ватиканы иргэн үү” гэж асуух бүрт “Үгүй” хэмээн хариулж байсан. Үнэндээ ч тэндхийн захиргаа, хэвлэлийг нь хариуцаж ажилладаг хүмүүсээс тэгж асууж байсан маань гэнэн хэрэг байж. Харин томоохон шашны цол хэргэмтэй эрхмүүд эсвэл папаас асуувал тийм гэсэн хариулт сонсох байсан биз ээ. Арга ч үгүй байх даа. Ердөө найман зуухан хүн энэ улсын иргэншилтэй гэдгийг бодохоор.

Хэвлэлийнхнээс зурагчин хийгээд зураглаач гурван хүн, бичдэг сэтгүүлч мөн тийм тооныхыг оруулна. Тэд энэ хонгилоор орж, тэнд зогсч, ийм зарчмаар явна гээд тун хатуу жаяг буулгаж байна. Буруу нь алга. Олон жилийн хатуу дэг, уламжлалтай газар хойно.

Буддын лам нар улаан, шарыг тунаруулдаг шиг католик санваарт­нууд ягаан харыг хоршуулах нь сүртэй харагдах. Ватиканд хөл тавьснаас хойш нас залуу хүн нэгээхэн бээр харагдсангүй. Ихэвч­лэн жар, далтай болов уу гэмээр кардинал, санваартан эрхмүүд том, том хар цүнх барин цахилгаан шатаар дээш, доош явна. Бас нөгөө өнгө будаг хослуул­сан “гала” хув­цас­тай швейцарь хамгаалагч нар жад юугаан сүүтэгнүүлэн зогсох нь аль зуунд ирчихэв гэж гайхмаар.

Эртний ном зохиолуудад швейцарь цэргүүдийн үнэнчийг өгүүлэх нь түгээмэл. Бас хөлсний швейцарь цэргүүд дундад зуунаас хойш Европын хаана дайн байл­даан болно тэнд зэвсэг агссаар ирсэн гэдэг. Харин Гэгээн ширээт улстай швейцарь цэргүүд холбогд­сон нь 1506 оноос аж. Юлиус II пап албан ёсны хамгаалагч нараараа швейцарь эрсийг тавьсан цагаас хойш уг уламжлал алдагдсангүй. Одоо ч Швейцарийн зэвсэгт хүчинд алба хаасан 19-30 насны гэрлээгүй эрс Ватиканд хамгаалагчаар ирдэг байна. Тэдний хувьд цэргийн боловс­рол олсон, гэр бүлгүй бас католик шашинтан байх гэсэн шаардлага тавьдаг ажээ. Бас 175 см-ээс өндөр, мөн өвөг дээдсийн­хээ хэрэглэдэг байсан халберд хэмээх том заазуур шиг хүйтэн зэвсгийг хэрэглэж сурсан байх ёстой аж. Швейцарь хамгаалагч нарыг эс тооцвол настнуудын нарт ертөнц тэнд л байх шиг санагдлаа.

48-Т БАС 84-Т

Угтан авалтыг бэлтгэн ажиллах Ватиканы хэвлэлийн төлөөлөгч тэнд байгаа хамгийн залуу нь бололтой. Дөч орчим насных болов уу. Тэр угтан авалттай хол­боо­той бүхий л зүйл дээр дэлгэ­рэнгүй мэдээлэл өгч байснаа хэрэгт дуртай хэвлэлийн бид тэнд ажил­лаад хэр удаж байгаа, дандаа настнууд ажилладаг юм уу гээд лавлавал илэрхий ундууцаад явчи­хав. Биднээс гадна Испанийн сэтгүүлч эмэгтэй тэнд сурвалжлага хийхээр иржээ.

Түүнийг дагуулан яваа Вати­каны ажилтанд манай Ерөнхийлөгч юу юунаас илүү чухал байх шиг. Тэрбээр Ерөнхийлөгчийн хэдэн настайг асуугаад төрсөн оныг нь хэлтэл учиргүй тоолж ирснээ гай­хаж байна. “Маш залуу юм байна. 48 настай юм байна. Пап ламтан 84 настай. 4 ба 8-ын тоог зөрүүлэ­хээр яг таарч байна. Хачин шүү” гэлээ. Бас “Танай Ерөнхийлөгч Германаар дайрч ирэхдээ Меркель­тэй уулзсан уу” хэмээн хэрэгт дурлаж байна. “Энэ удаад үгүй. Гэхдээ түүнээс долоо хоногийн өмнө А.Меркель Монголд айлчилж очиход уулзсан” гэхэд жигтэйхэн гайхав. Ордны алба хаагчид эртний ёслолын хувцас­тайгаа, харин биднийг дагуулж яваа ажилтнууд энгийн гонжоомтой байх юм билээ.

Харин Ромын пап гэгээн хутагт XVI Бенедикт цагаан торон унжла­гатай гал улаан хиаз бүхий өмс­гөлтэй байсан. Тэрбээр өмнөх ширээт лам Йоан Павелын ойрын шадар байсан гэдэг бөгөөд 2005 оны дөрөвдүгээр сард папаар тодорсон. Тэгэхдээ сүүлийн 100 жилд өргөмжлөгдсөн хамгийн өндөр настай пап хийгээд XVIII зуу­наас хойших анхны герман үндэс­тэн пап болсон билээ. Бас шашны боловсролыг албан ёсоор олсон, дипломтой анхны ширээт лам гэдгийг нь хэлэх ёстой болов уу.

Ерөнхийлөгчийг гар дэлгэн угтан авсан пап XVI Бенедикт намуу­хан алхаатай, зөөлөн дуутай нэгэн байна лээ. Шашны сүр хүч  тийм байлгадаг биз, насны их нь ч тийм болгоо биз ээ. Төр, шашны хоёр тэргүүн нүүр тулж уулзсаны дараа ганцаарчилсан уулзалт эхэлсэн юм. Уулзалтаараа шашин хоорондын хэлэлцээ нь хүн төрөлхт­ний нийтлэг эрх ашгийн төлөө хамтран ажиллах хэрэгсэл гэдэгт санал нэгдэж, цаг агаарын дулаарал, байгаль орчноо хамгаа­лах, сөргөлдөөнийг энхийн аргаар шийдэх, хүнсний хомсдлын талаар үзэл бодлоо хуваалцсан.

Мөн 84 настай XVI Бенедикт 48 настай Ц.Элбэгдоржийн гаргасан хүний эрхийн төлөө санаачилгуу­дад нь баяр хүргэж, цаазаар авах ялын эсрэг зогсч буйд  талархсан. Ром Италийн нэгдсэн вант улсад нийлсэн цагаас Ватиканы асуудал ихээхэн хэцүү болж ирсэн гэдэг. Тэгээд 1929 онд Италийн удирдагч Б.Мусолонитой пап XI Пиус Латераны гэрээ гэгчийг хийснээр өвөрмөц тогтолцоотой хот улс бий болжээ. Тухайн гэрээгээр Италийн хуулийг Ватикан тэр чигээр нь авч хэрэгжүүлэх ёстой байсан бөгөөд хуулиа дагаж ирсэн ялын дээд хэмжээг огт хэрэглэхгүй байсаар 1969 онд албан ёсоор халсан түүхтэй юм билээ. Хэдийгээр хуулинд нь ялын дээд хэмжээ байгаа ч хэрэглэхгүй явсаар дөчин жилийн дараа халжээ. Харин манайд өнгөрсөн жил Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж  ялын дээд хэмжээг өөрийн эрх мэдлийн хүрээнд хэрэгжүүлэхгүй гэж зарласан ца­гаас хойш төрийн цаазын буул­гаар хүний амь үрэгдээгүй билээ.

Ватиканы номын сан болон нууц архивт хадгалагдаж байгаа бичиг баримт, түүхэн эх сурвалж хийгээд Ромын эзэнт гүрний түүх соёлын бичээсийг хамтран судлах хүсэлтэй байгаагаа Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж илэрхийлж, хариуд нь пап хүсэлтийг хүлээн авснаа илэрхийлээд эхлээд латин хэлтэй эрдэмтэд бэлтгэх тал дээр  хамтран ажиллахаар болсон. Угаасаа Вати­каны албан ёсны бүх ажиллагаа латин хэл дээр явагддаг учраас судалгаа хийх эрдэмтдээ бэлтгэх нь яах аргагүй чухал хэрэг болно.

Ерөнхийлөгч Ватиканы хот улсад айлчлах үеэрээ тус улсын их хамба, төрийн нарийн бичгийн дарга Э.Бертонетэй уулзсан юм. Ерөнхийлөгч манайд болсон зуд, байгалийн гамшгийн үед Ватиканы зүгээс байнга тусалж ирсэнд нь талархаад судлаачдын багийг хэрхэн хамтруулах тухайд нэлээд нарийн яриа хийсэн. Ватикан 1993 онд хүмүүнлэгийн тусламж болгон 1000 кг эмийн зүйл,196 онд ойн түймрийн дараа 31 мянган ам.дол­лар, 2000 оны зудны дараа пап Йоан Павел II хувиасаа 50 мянган ам.доллар, тусламжийн байгуул­лага нь 30 мянган ам.долларыг сэтгэлийн өглөг болгож өгч байсан юм билээ. Өмнөх папыг манайхан сайн мэддэг. Мэдэхээс ч аргагүй. Нийт 26 жилийн турш Гэгээн ширээт улсын эцэг байсан түүний гэрэл зураг, зурагт хуудас Ромын гудмаар энд тэндгүй. Одоогийн папаасаа илүү нэр хүндтэй хэвээр байгаа гэж тэндхийнхэн ярих юм билээ. Харин түүний хамгийн ойрын хүн одоогийн пап XVI Бенедект байсан гэдэг. Латинаар папа буюу эцэг гэсэн утгатай энэ нэрийн эзэн нэгэнт тодорсон бол жанч халтлаа уг албандаа залрах ёстой байдаг. Бид нутгаасаа  мор­дох өглөө манай Чой хамба “Итали орж, поптой уулзана” гэж хөгжил­тэйгээр хэлж байсан нь ч ортой. Сонсоход хэн нэгэн поп одтой уулзана гээд байгаа мэт ч папыг Pope хэмээн бичдэг. Одоогийн пап лам шашны мөр хөөх болсноо фашист дэглэмийн нөлөөгөөр хэмээдэг нь үнэний хувьтай. Тэр­бээр саяхан манайд айлчилсан Германы канцлерын эцэгтэй нас ойролцоо. Меркелийн аав цэргийн албанд байсныхаа төлөөсөнд дайны гэмт хэрэгтэн хэмээгдэж шоронд хэсэг сууж байсан бол пап Бенедикт мөн ийм замыг туулжээ. Харин шоронгоос гараад шашны зам мөрөөс гажаагүй өнөөг хүрсэн байна.

Ватиканы ордонд хөл тавьсан Ерөнхийлөгч болон дагалдан яваа зочид төлөөлөгчдийг хүндэтгэн авсан XVI Бенедикт хүн тус бүртэй гар барьж, зургаа татуулсан. Ерөн­хийлөгч зочдоо нэг бүрчлэн танил­цуулж, пап зөөлнөөр толгой дохин мэндэлнэ. Тэрбээр Ерөнхий­лөг­чийн гадаад бодлогын зөвлөх Л.Пүрэвсүрэнтэй хэсэг саатан үг сольсон нь нутгийнх нь хэлээр мэндчилсэнтэй холбоотой болол­той. Сэтгүүлчидтэй зэрэгцэн зогс­сон ватиканчууд “Энэ хүн герма­наар яриад байна. Энэ хэн бэ” гэж эрхэм зөвлөхийг сонирхов. XVI Бенедикт бол Германы Бавари нутгийн хүн. Латин, итали, франц, англи гээд  олон хэл мэддэг юм билээ. Гэвч ямар ч хүнд төрсөн нутгийн нь хэлээр ярих шиг сайхан нь үгүй байх л даа. Албан ёсны төлөөлөгчид гарсны дараа сурвал­жилсан хэвлэлийн хүмүүсийг паптай гар барихыг зөвшөөрдөг аж. Гэхдээ асуулт асуухгүй, юм ярих­гүйг анхааруулж байсан. Ватиканы журам нь тийм ч пап өөрөө тэр хатуу дэгээ хааяадаа гэмгүйхэн зөрччихдөг бололтой юм. Арьс нь унжин суларсан ч илч нь хариагүй бүлээн гараараа хүн бүрийн гарыг барьж, зураг авахуулж байсан. Бас хүс­вэл үг сольж яриа өдөж байна лээ.

Хана хэрэм нь хүртэл түүхийн гэрч болох тэр газраас гарч ирэхэд католик шашинтнууд хийгээд ази голдуу жуулчдын хөл өмнөхөөсөө ч нэмэгдсэн байлаа. Тэнд амьдар­даг хэн нэгний хэлснээр холоос болов царайг нь харахаар ирдэг Ромын паптай гар барьж, үг соль­сон маань азтай явдал гэж онцлоход буруудамгүй бодогдов.

Гэгээн Петрийн сүмийг өдрөөр байтугай сараар үзээд ч дуусдаггүй гэж Францын уран зохиолын номд өгүүлсэн нь бий. Үнэхээр Гэгээн Петрийн сүмийн ур хийц, тэнгэрлэг байдлыг нь үгээр дүрслэхийн аргагүй. Биднийг сүмийг үзээд явж байхад хамт яваа Д.Чойжамц хамбыг харсан гадны­хан нэг нэгнээсээ Далай лам уу гэж асуух нь сонстоно. Хам­гаалалт гараад л хэсэг бүлэг хүмүүс тэр дунд нөгөө Далай ламын өмсгөлтэй хүн алхаад байхаар католикчууд тэгж бодох нь хэр биз.

ЭРТНИЙ ХААДЫН УЛБААГААР

Айлчлалын нэг гол үйл явдал бол Ватиканы нууц архивт зочил­сон явдал байв. Уг нь тэнд хэр баргийн хүмүүсийг оруулдаггүй гэдэг. Тэгээд Ерөнхийлөгч хийгээд цөөн тооны зочдыг оруулна гэж байсан ч Монголын төлөөлөгчдийг ямар нэгэн саадгүйгээр оруулсан нь олзуурхууштай. Энэ нууц архивт хүн төрөлхтний түүх тэр чигтээ хадгалагдаж байгаа гэхэд болно. 1098 оноос эхлээд бүхий л чухал үйл явцын түүх энд бичигдэн үлдэх болжээ. Ватикантай холбоотой бичиг баримт, түүхийн гэрч болсон захидал бичээс, ном, сонин гээд бүгд үлджээ. XVII зууны үед пап Павел V-ийн зарлигаар Ватиканы номын сангаас нууц архивыг тусгаарласан бөгөөд нууц газраа нууц юмаа л хадгалж иржээ.

Үнэхээр олон жилийн түүхийг хадгалж ирсэн учраас юу, юу бай­гааг тэр бүр мэдэхэд хэцүү. Ямартаа л Ватикан анх 1920 онд 800-гаад жилийн өмнө Ромын пап хийгээд Их Монгол Улсын хаадууд харилцаж байсан бичиг баримтыг олсон юм байна. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржид үзүүлэхээр Вати­каны нууц архивынхан 1246 онд бичигдсэн Гүюг хааны захиа тэр­гүүтэй Монголын хаадын хэд хэдэн захидлыг дэлгэжээ. 16.5 см-ийн өндөртэй 97 см үргэлжилсэн цаасан дээр бэхээр Гүюг хаан VI Иннокент папад хариу болгон бичсэн нь энэ аж. Папаас анхны захиаг Плано Карпини хүргэхээр бүтэн жил зорчин байж хүргэсэн бол хариу захиаг өвөртлөөд мөн жил гаруй явж ирсэн байдаг. Ватиканы нууц архивт байгаа түүхийн үнэт өв болсон захид­луудад Их Монгол Улсын тамга хийгээд лалуудын эсрэг хамтран тулалдах санал санаачилга, хамт­ран худалдаа хийх хүсэлт түүх болон үлджээ. Хамгийн сонирхол­той нь тэр захидлууд эх хувиараа байгаа гэхэд огт элэгдэж муудаагүй байх юм. Өнгөрсөн жилийн сонины цаас гэхэд түүнээс илүү муудаж шарласан байгаа даа гэж бод­моор. Харин үүнийг Ватиканы нууц архивын эрхлэгч цэвэр байгалийн гаралтай эд эдлэл дээр бичсэн учраас тэр гэж тайлбарлана лээ. Ямартай ч Ватикан түүхийн тэр гайхалтай дурсгалыг авч үлдсэ­нээрээ нүүдэллэсээр юу ч үлдээж чадаагүй бидэнд ихийг сэхээрэх боломжийг өгч байгаа юм. Өвөр­мөцөөр хаагдаж нээгддэг номын тавиур бүхий тэр архивт алхан хээтэй номууд байсан. Ерөн­хий­лөгч түүнийг ихэд сонирхон “Манайд үндэсний ийм хээ байдаг юм. Энэ номууд дээр байгаа энэ хээ ямар учиртай юм” гэж сонирхоод “Алхан хээг XVIII зуунаас гоёл чимэглэлд хэрэглэж ирсэн” гэсэн хариу авав. Нийтдээ 84 км-ийн урт хонгил бүхий тавиуртай уг архивын багтаамжид санаа зовсон Ерөн­хий­лөгчийн асуултад нууц сангийн эрхлэгч “Дахиад 20 жилийн нөөц бий” гэлээ. Мөн уг архивт эртний ном болох 1070 оны ном байсныг сонирхуулсан. Тугал эсвэл хурганы арьсаар хийсэн гэж уг номыг үзэж байгаа юм билээ.

Энэ архивт бүр
наймдугаар зууны үеийн бичиг
баримт байдаг аж. Гэхдээ XIII зуунаас өмнөх нь хомс бөгөөд түүнээс
хойших нь хаадуудын гэрлэлтийн бичгээс эхлээд Микель Анжелогийн захид­лууд хүртэл бий. Одоо үечлэл­тэйгээр энэ архивын бичиг
барим­туудыг нээлттэй болгож байгаа бөгөөд ойрын үед Дэлхийн II дайны үеийнх нь дэлгэгдэнэ гэсэн. Гэхдээ
үүнийг хэн дуртай хүн нь үзэх боломжгүй
бөгөөд судлаачдад ч дижитал хэлбэрээр
нь үзүүлдэг аж. Харин монголчуудад нууц
архив энэ өдөр нэн нээлттэй байлаа. Улс гүрний Ерөнхийлөгч
удирдагч нараас ч ингэж ирж байсан нь ховор гэдгийг тэд ярьж байсан бөгөөд “Миний л мэдэж байгаагаар сүүлийн гурван жил энэ архивт тань
шиг хөл тавьсан Ерөнхийлөгч байхгүй”
хэмээж байв. Ватикан улсын ховор сонин, гэгээн орон зайд ийнхүү цаг хугацаанд саатав. Энэ нутгийн
дээвэр дор Европын цаг тооллын завилгаа ноёлж байх шиг санаг­дав. Тиймээс ч би энэхэн
тэмдэглэлээ гэгээн Ватиканы цаг тоололд гэвэл зохимжтой юм гэж бодлоо.

Хуучин цагийн Улс төрийн тов­чооныхон бол өөрсдөө улс төр хийх боломж байхгүй байлаа л даа. Тэдний улс төр оросуудаас ха­маарч байсан хойно арга ч үгүй биз. Орчин үед бол улс төрийг манай улстөрчид гэх нөхдүүд хий­дэг болжээ.

Японд Ерөнхий сайд огцрох, Засгийн газар солигдох бол газар хөдлөхөөс нь нэг их цөөнгүй бол­дог үйл явц. Тэдний улстөрчид нь  улс төрөөс шалтгаалж гэхээсээ илүүтэй ухамсар, ёс зүйтэй хол­боотой унах нь элбэг. Ер нь бол алдаа гаргахыг тэвчдэггүй улс.  Тэр дундаа өндөр албан тушаал ха­шиж буй хүмүүсийн хариуцлагыг бүр ч өндөрт тавьдаг. Тэгээд хэвлэл мэдээлэл нь хэн нэгэн албан тушаалтны алдаа гаргасан талаар жаахан шуугиад ирэхээр, тэр нь цаашлаад үнэн болж нотлогдох  аваас сандал суудал дээрээсээ дороо ховхорчихно. Өөрсдөө ч ард түмнээсээ уучлал эрж бөхөлзөөд албан тушаалаа өгнө. Манайд энэ эсрэгээрээ. Хуулиндаа хүртэл улс­төрчдийг хаацайлах заалтыг ил далдаар шургуулчихсан болохоор алдаа гаргасан ч унагах боломж угаас байхгүй. Насан туршдаа гэмт хэрэг хийсэн ч улстөрч л байж чадвал ял зэмгүй өнгөрнө гэсэн үг. Тиймээс ч УИХ-д суух, улс төр хийх нь амьдралынх нь зорилго болсон хүмүүс  өдрөөс өдөрт нэмэгдээд байгаа хэрэг. За энэ ч яахав. Үндсэн сэдэв рүүгээ оръё.   

Хорин гишүүн Засгийн газартай тооцоо хийхээр гар, хөлийн үсэг цуглууллаа шүү дээ. Заримтай нь тохироо хийж, тойрог энэ тэр өгөх­гүй гэж айлгаж ичээгээд эцсийн байдлаар ес үлдсэн байна лээ. Тэдний хийж буй үйлдэл яалт ч үгүй улс төр боловч бас яалт ч үгүй дуугарах ёстой л сэдэв.

Дээр дурдсанчлан япончуу­даас жишээ авах юм бол манай Засгийн газар аль хэдийнэ явчихсан шүү дээ. Нэг үгээр хэлбэл заавал албан ёсны тогтоолыг төдий тооны хүн өргөн барих энэ тэр нэг их чухал биш бөгөөд хууль дээр очоод шүүгдэж шившиг болсноос алдаа­гаа ухамсарлаад эртхэн замаа бодсон нь дээр гэж үздэг.

Өнгөрсөн долоо хоногт Засгийн газрыг огцруулахаар ярьж байсан нөхдүүд албан ёсоор гарын  үсгээ зурж баталгаажуулсан бичгээ өр­гөн барихаар болоход гардаж авах хүн олдохгүй сандаргасан. Ер нь УИХ-аас томилогдсон албан ту­шаалтныг огцруулах саналыг УИХ-ын гишүүд гаргаж болно гэж албан бичиг өргөн барьсан гишүүд   тайл­барлаж байгаа. Гэтэл хариуд нь Засгийн газрыг огцруулахыг УИХ-ын гишүүдийн 4/1 нь дэмжвэл энэ асуудлыг хэлэлцэнэ. Үгүй бол “үгүй” гээд гэдийнэ  гэж  хэлээд байгаа.

Харин УИХ-ын нэр бүхий ги­шүүд Засгийн газрыг огцруулна гэхээсээ илүүтэй Ерөнхий сайдыг огцруулна гэж бичиг өргөн барьсан гэж байгаа. Логикоороо бол Ерөн­хий сайд огцорвол Засгийн газар ч огцорч таарна. Хэрэв хэлэлцэх аваас хуулиараа долоо хоногийн хугацаанд хэлэлцэх ёстой. Үүгээр бол С.Батболдын толгойлсон Зас­гийн газрын амь нас долоо хоно­гоор тоологдож эхэллээ гэсэн үг. Н.Батбаяр гишүүн Ерөнхий сайдыг огцруулах бичиг өргөн барихад УИХ-ын дарга “Тогтоол биш, зүгээр л албан бичиг байна” гэж байсан. Ер нь тэгээд  арван хэдүүлээ суу­гаад, байхгүй хэдийнхээ кнопыг дарж хууль баталж болж байхад есөн хүн огцруулах асууд­лаар албан бичиг өгөхөд болохгүй зүйл юу байхав дээ. Дүндээ дүн л байх­гүй юу.

Ямар ч байсан бужигнаан үүсэх нь үүсчихлээ. Хорин гишүүн байна уу, ес байна уу ялгаа алга. Наанаа дэмжихгүй байгаа царайлаад илч­лэгдэхийг хүсэхгүй байгаа ч цаанаа кноп дарахад бэлэн байгаа хүмүүс байгаа гэх. 

Хүн гэдэг амьтан ч хөгийн л дөө. Саяхан Ерөнхий сайдаа, намын даргаа гээд налиганаж явсан нөх­дүүд дараагийн Ерөнхий сайд болох магадлалтай хүмүүсийг хайчихсан сээтэн хаяж явна гэнэ.  Хэрэв С.Батболд огцорчихвол түүний халааг хэн авах вэ.  Энэ эрэл сурлаар таамагт буугаад буй хү­мүүс нь Ө.Энхтүвшин, М.Энхболд нар аж. Тиймээс  тэдэн рүү шар­ваганах болсон байна. У.Хүрэл­сүхийг ч аль хэдийнэ хөдөлж эхэл­сэн гэх. Яагаад ингэж бужигнаад байна гэж эх сурвалжаас асуухаар олигархиасаа салах гэсийм гэх юм. Олигархиар удирдуулсан нам сонгуульд ялж байсан түүх байхгүй гэдэг. Дээр нь төрийн мөнгө луйвар­даж сонгуульд орвол ясгүй арчуул­даг. Эвгүйтвэл Ардчилсан намаас Засгийн газарт байгаа Алтан гадас нь хөдлөхгүй байлаа гэхэд өөр бусад нь хөдөлж ч мэдэх аж. Ту­хайл­бал улсаас мөнгө гарна гээд төмөр замд урьдчилаад өчнөөн мөнгө зарцуулчихаад байгаа Х.Бат­тулга сайдад мөнгийг нь гаргаж өгөхгүй таг зогсоогоод л сууж байгаа шүү дээ. Бодвол Ард­чилсан намын нэр хүнд хийсэн ажлаас нь болоод өсчихнө гээд ч ингэж тээг болдог юм билүү хэн мэдлээ. Хамаг ажлыг нь энэ мэт уяад байвал Х.Баттулга сайд ч зүгээр суугаад дараа сонгуультай золгов л гэж. Бодох л ёстой асуу­дал. Өнөөдөр биш байлаа гэхэд маргааш Засгийн газар яаж өөрч­лөгдөхийг хэн мэдэхэв.

У.Хүрэлсүх ч гэсэн дээ. Намын даргатайгаа найр тавьж байгаа гэж олон нийтэд үнэмшүүлэх зорилгоо хамтдаа гудмаар инээмсэглэн алхсаныг эс тооцвол хүрэл сүхээ эргүүлээд өөрийнхөө дарааллыг хүлээж байж ч болох шүү дээ. Хэн үгүйсгэх юм. Залуусаа хүртэл на­мын дарга руугаа турхируулж ча­даж байгаа шүү дээ. Сонгууль дөхөж байна. Улс төр хийх улс­төрчид ч олширч байна.

Аль ч УИХ-д хүн огцруулчих дайны бүлэг хүмүүс байж л байдаг. Өмнөх УИХ-д Элсний арван гурав яалаа. Ц.Нямдоржийг унагаад, М.Энхболдыг огцруулаад С.Бая­рыг гаргаж ирж л байсан. Арван гурав, есийн ялгаа нэг их биш. Тэр үед ч Үндсэн хуулийн 43 дугаар зүйл заалт хэвээрээ байж байсан. Элсний арван гурав 4/1-т хүрээгүй ч гэсэн засаг огцорч явсан юм шүү дээ. Ер нь улс төр гэдэг ч чинь өөрөө урсгалаараа явж бай­даг зүйл биш аж.

Хэдэн жилийн өмнө нэгэн улстөрч нөхөрт  М.Энх­сайханы хэлсэнчлэн “Улс төрийг хийдэг” юм байна. Энэ есөн гишүүн  биш байлаа гэхэд өөр нэг хэсэг нь Засгийн газрыг огцруулах улс төр хийхээр өндийгөөд л ирнэ. Бичиг цаас бариад л гүйнэ. Өмнөх жиш­гүүдээс харах юм бол Засгийн газар уначихдаг л юм билээ.