DNN

Наадам бүрээр болдог нэгэн сайхан
арга хэмжээ бол яах аргагүй “Дээлтэй монгол” наадам. Хүн бүр өөртөө бай­гаа сайхан
дээл хувцсаа өмсч ирдэг энэхүү наадам жилээс жилд үндэстэн, ястны онц­логийг харуулсан
дээл хувц­саа ёс журмаар нь өмсөхөөс эхлээд дэг жаяг нь нарийс­саар байгаа харагддаг.
Өнөө жилийн дээлтэй наадам бо­роо, шороотойн улмаас до­лоо хоног хойшлоод өнгөр­сөн
долоо хоногт болов. Ма­найхан болж бүтэж яваагаа яаж ийгээд утгагүй болгохдоо сайн
улсууд л даа. Олон хүн дээл өмсч цугларсан гэд­гээрээ Гиннесийн номонд оруулна гэж
зохион байгуу­лагчид нь хөлсөж гүйгээд сүйд болж байна аа. Монголд юм л бол Гиннесийн
номонд оруулна гэдэг яриа бий болж. Гадаадад ажилладаг нуга­раач бүсгүйчүүд үегүй
юм шиг урлагийн төрлөөрөө Гин­несийн номонд бүртгүүлсэн талаар дуулдаж байхад бо­лохгүй
зүйлгүй мэт санагдаж байлаа. Гэтэл хамгийн олон бөхчүүд барилдаж Гиннест орлоо гэнэ,
хамгийн олон бие биелээчдийг бүртгүүлнэ л гэнэ. Одоо хамгийн олон хүн дээл өмсч
алхсанаар нь Гин­нест бүртгүүлнэ гэлцэж бай­на. “ДОХ л гээд байх юм, хотод очоод
надад тэр ДОХ-оос аваад ирээрэй” гэдэг шиг л Гиннес гээд сүйд болдог болж. Яг ямар
утгатай ч юм, тэрэнд бүртгүүллээ гээд бат­ламжилсан цааснаас өөр юу авдаг, том утга,
эрх аш­гаараа юу ч байдаг юм, манайханд мэдэж байгаа юм алга. Зүгээр л нэг сайхан
танил нэр, тэгээд л хөөрцөглөөд байх нь тэр. Гиннест бүртгүүлнэ гээд баа­хан биелээч
хүүхдүүдийг хө­дөө гадаанаас цуглуулаад хоноглох байр ч байхгүй, сургуулийн зааланд
хуа­раг­нуулж байсан шүү дээ. Сур­гууль олдсон нь ч их юм, бүр Сүхбаатарын биш ээ,
Чин­гэсийн талбай дээр хүртэл хоног төөрүүлж байсан. Нялх балчир хүүхдүүдээ идэж
уух хоол ч үгүй цемент дээр ун­туу­лахдаа хүрч сүйд болоод байдаг тэр Гиннес гэдэг
нь юу билээ.

1951 онд голын эрэг дээр шувуу буудан
зугаагаа гаргах цэнгээнд оролцож байсан Хью Бивер яах ийхийн зуур­гүй нисч алга
болоод байсан хурдан шувууны тухай тэм­дэглэж эхэлсtнээр Гиннесийн номын эхлэл тавигдсан
гэдэг. Хүмүүсийн асуудаг олон асуултад хариулт бол­гож энэ номыг жил бүр шинэч­лэн
хэвлэсээр иржээ. 2000 оныг хүртэл Гиннесийн дээд амжилтыг ном болгон хэвлэж байсан
бөгөөд өдгөө Гин­несийн дээд амжилтыг бат­ламжлах болсон. Харин одоо хүмүүс шинэчилсэн
дээд ам­жилт бүрийн эзэн болохоор хичээдэг болсноор анхны бий болсон үзэл санаанаасаа
өөр болчихоод байна. Дэл­хийн хамгийн, хамгийн гэсэн жагсаалтад багтах гэсэн хүн
гэдэг амьтны хүслийг яана аа. Үүнийг хүн гэдгээрээ бахар­хаж бардамнах сэтгэлээс
илүү­тэй адгууслаг чанар нь давамгайлж байгаа гэж ч тайлж болмоор. Эхэндээ хү­мүүст
шинэ содон, хамгийн, хамгийн гэсэн бүгдийг хүргэх зорилготой байсан бол өнөөдрийн
байдлаар энд нэрээ бичүүлж, алга дарам цаас авах гэсэн хүмүүсийн хийрхэл болсон
гэж хатуухан хэлэхэд болно. Ерөнхийдөө энд дээд амжилт тогтоолоо гэж үзэж болох
бүхий л төрлүүд байна. Нөгөө ногоон хурганы арьс, нохойн битүү туурайны сургийг
ч эндээс гаргаж магадгүй. Нэг жил нь амжилтын эзэн болсон бол түүнийгээ нэмэх гээд
дараа жил нь оролдоно. Бүр Гин­несийн амжилтыг бататгах гэсэн хийрхэл ч бий болжээ.
Биеийнхээ арьсны гадар­гууны 100 хувьд нь шивээс хийлгэсэн эр байна. Ерөөсөө ямар
ч цэг үлдээлгүй хэлээ хүртэл орхиогүй шивүүлс­нээрээ Гиннесийн эзэн бол­сон тэрбээр
ямар сайндаа, өөрийнхөө нэрийг Азтай Ал­мазан Баян гэж хөрвүүлж болохоор нэрлэж
байхав дээ. Дэлхийн дээд амжилтын эзэнд ээж, аавын өгсөн нэр нь таалагдахаа байсан
болол­той.

1979 оноос хойш дэлхийн дээд амжилтуудыг
ар араас нь шинэчилсээр яваа Ашриат Фурман гэж нэгэн эр бий. Тэрээр 450 дээд амжилтын
эзэн болж явсан бөгөөд одоо Гиннесийн 160 дээд амжил­тыг эзэмшдэг гэж байгаа. Дэлхийн
зургаан тивийн 30 оронд очиж дээд амжилт гаргаж болох юу л байна тэр бүгдийг оролдож
явдаг гэхээр өвчин биш гэж үү. 25 нас­тайгаасаа эхэлсэн энэ зо­рилго нь 58 нас хүрчихээд
байхад ч үргэлжилсээр байгаа нь нэг талаас бахархаж болох боловч нөгөө талаас зөвхөн
үүний төлөө л амь­дардаг болсон гэхээр бас л асуудалтай. Үсэрч, харайж, гүйж, бөмбөлөг
дээр үсрэх гээд юу, юу байдаг юм бүү мэд. Ер нь Гиннесийн номонд хумсаа урт ургуулж
бүрт­гүүлсэн эмэгтэй, хамгийн олон өндөг хагалахгүй шидэж чадсан амжилт, бага насандаа
хамгийн олон газраар аял­сан жаал гээд зөндөө ам­жилтууд бий. Хумсаа ургуулж амжилтын
эзэн болчихсон болохоор тэр эмэгтэйн хувьд гэрийн ажил хийх байтугай өөртөө цай
хийгээд уучихаж ч чадахгүй болж байгаа юм. Энэ хорвоогийн хамгийн эм­зэг өндгийг
хагалахгүй шиднэ гэдэг байгалийн хуулийн хаа­гуур ч яваад байгаа юм, мэ­дэхгүй.
Гэхдээ энэ амжилтын эзэн болж, онцгойрч байгаа хүмүүсийг буруутгахын арга­гүй. Өөрөө
өөрсдөдөө л зөв байлгүй. Тэгээд ч энэ Гин­несийн ном дэлхийн хамгийн гүйлгээтэй
ном болж, номын сангуудаас хамгийн их хул­гайлагддаг гэхээр хүн төрөлх­төн үүнийг
сонирхлоосоо гаргаж чадахгүйн баталгаа биз.

Мэдээж, хамгийн хамгийн болгоныг сонсч
дуулж, бас тэрний нэг байна гэдэг сайхан л даа. Дэлхийн хам­гийн жижиг эр, хамгийн
өндөр настан, хамгийн жижигхэн мэлхий гээд байгалиас заяа­сан онцлог бүрээрээ бүртгэг­дэж
байгаа дээд амжилтууд нэг хэрэг. Гэтэл энэ биеэ зовоож тамлан байж амжил­тын эзэн
болох зөв алхам биш байлтай. Хэдийгээр зохион байгуулагчид гаж, гаж ам­жилтаар рекорд
тогтоох гэдэг оролдлогыг зогсоож илд зал­гидаг, амьтны амь хороодог, их хэмжээний
согтууруулах ундааны төрөл буюу шар айраг уудаг гэсэн төрлүүдийг хассаар байгаа
ч дараагийн шинэ содон зүйлс нь гараад л ирэх юм. Монголчууд хүртэл гадныхны нүдээр
бикини буюу усны хувцас өмссөн мэт өмсгөлтэй эрчүүдээ олноор нь цуглуулж, бас үндэсний
хувцастай хүмүүсээ талбай­гаар алхуулж, бяцхан үрсээ өлсгөж дааруулан байж бү­жиглүүлэх
гээд сэтгээд байна шүү дээ. Монголчууд бид хүн төрөлхтний нэг хэсэг хэдий ч бидэндээ
л үнэ цэнэтэй хараг­дах уламжлалт бүхнээ өөрс­дөө л хүндэтгэлтэй хандаж сайхан авч
үлдэх нь чухал байгаа юм. Түүнээс Гин­несийн номд багтах гэсэн их хийрхэлд автан
байж, бүхий л зүйлээ Гиннест зориулж  хиймээргүй
байна. Тэгж яривал бидэнд Гиннест бүрт­гүүлж суухаас илүү хийх ажил их байгаа шүү.

МАН-ын “Шинэ хүч хө­дөл­гөөн”-ийг
үн­дэс­лэгч, Норвегийн амьд­ралын шинж­лэх ухааны их сургуу­лийн эрдэм шинжилгээний
ажил­тан, Хөгжлийн бод­лого судлаач М.Найдан­хүү­тэй ярилцлаа.

-МАН-ын залуус “Ши­­нэ­чилье” хөдөл­гөөн
байгуу­лан ажил­лаж байна. Уг хө­дөл­гөөний талаар та ямар бодолтой байгаа вэ?

-МАН сүүлийн таван сон­гуульд дараалан
ялагд­лаа. Ялагдал бол­гоныхоо дараа “Бид юун дээр алдав” гэж дүгнэх ёстой.
2004 оноос хойш намд дээгүүр албан ту­шаал хашиж байсан за­луу­чууд өнөөдөр намын
ши­нэч­лэлийн тухай ярьж бай­гаад хувьдаа эмзэг­лэж байна.

-Харин ч залуу хү­мүүс намдаа өөрсдийн
хүчийг өргөх гэж байгаа нь сай­шаалтай биш гэж үү?

-Эдгээр залуус шинэч­лэх ёстой цаг
үедээ намд томоо­хон албан тушаал хашиж байсан. Тэд тухайн үед өөрс­дөө хариуцлага
алдсан. Өнөө­дөр шинэчилье гээд байгаа тэр залуус хамт­даа хариуцлагаа үүрэх ёстой.
Тэгэхгүйгээр хоёр, гуравхан даргад хамаг буруугаа тохчи­хоод ши­нэчлэл ярина гэж
байх­гүй. Шинэчлэл гэдэг үгийн үндсийг бодсон ч үүнийг шинэ хүмүүс л хийх хэрэг­тэй.
Тэгж байж шинэч­лэл болж чадна. Өмнө нь өн­дөр албан тушаалд бай­сан нөхөр хувцсаа
сольж ирчи­хээд шинэчлэл хий­нэ гээд байгаа нь огтхон ч шинэчлэл биш. Энэ хуурамч
багаа авч хаях хэрэгтэй. “Монголын үнэн” сонины эрхлэгч Ж.Мөнх­­­бат, НАМЗХ-ны тэр­гүүн
Л.Оюун-Эрдэнэ, НАМОХ-ны ерөнхийлөгч Б.Амарсанаа, Н.Батсүм­бэрэл гэх мэт намд ха­риуцлагатай
алба хашиж байсан хүмүүс шинэчлэл хийнэ гэж яриад шинэч­лэгдчих зүйл биш. Үүнд би
итгэхгүй байгаа.

-Таныхаар намын ши­нэч­лэлийг хэрхэн
хий­вэл үр дүнтэй вэ?

-Намын шинэчлэлийг анх 2012 оны хоёрдугаар
сарын 9-нд гадаадад бай­гаа мон­гол­­чууд нэг­дээд “Шинэ хүч хөдөл­гөөн” байгуулсан.
Ту­хайн үед бид “Нам МАН, МАХН гээд хоёр хуваагдлаа. Тийм болохоор сонгуульд ороход
бэлэн үү, сонгуу­льд ялагдал хүлээвэл яах вэ” гэсэн асуулга тавьж байсан. Тэр үеийн
МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга У.Хү­рэл­сүх өнөөдөр намаа ши­нэ­чилье гээд
байгаа залуус­тайгаа нэг баг болон ажиллаж байлаа. Тэгэхэд тэд “Сон­гуульд ялагдвал
бид хариуц­лагаа хар тол­гойгоороо үүр­нэ” гэж бай­сан. Хариуцлагаа үүрч байгаа
нь энэ гээд У.Хү­рэлсүх ЕНБ-ын даргаа­саа огцорсон. Гэтэл тэд­гээр за­луус нь шинэчлэл
яриад яваад л гайхаад байгаа хэрэг. Манай намд нэр цэвэр, үзэл бодолдоо үнэнч намынхаа
төлөө явдаг олон мянган за­луу­чууд байгаа. Яагаад тэд­гээр залуустаа боломж ол­гохгүй
байгаа юм. Яа­гаад намыг хувийн өмч мэт үзээд байна вэ. Үүнийгээ болих хэрэгтэй.

Би долдугаар сарын 8-ны өдөр хэвлэлийн
ба­га хурал хийж намын гишүүд дэмжигч­дэд ил захидал илгээсэн. Ил за­хидлынхаа нэг
хувийг на­мын Ерөнхий нарийн бич­­гийн дарга Г.Зандан­шатарт өөрийн биеэр хүргэж
өгсөн. Өнөөдөр намын шинэчлэл хийх гэж байгаа бол намын төлөвшилтийн тухай ярих
ёстой.

-90 жилийн түүхтэй МАН өнөөдөр
болтол төлөвшиж амжаагүй хэрэг үү?

-Төлөвшилт гэдэг асуу­дал нам хуваагд­санаас
болж ал­дагдсан. Нэгэнт нэрээ соль­чихоод энэ чиний ч буруу, миний ч буруу гэсэн
маргаан даамжирчихлаа. Бид на­мынхаа их хурлаар 
бод­логын өөрчлөлт, хөгж­лийн хөтөлбөрийн ши­нэч­лэл, чиг баримтлалаа батал­гаа­жуу­лах
ёстой. Үүнийг хийж чадах дарга гараад ирж чадвал нам шинэчлэгдэнэ. Тэгэх­гүй­гээр
хуучин нэг даргын командад ажиллаж бай­гаад нөгөө дар­гынхаа команд руу дайрч байгаа
нь шинэчлэл бус хага­рал авч ирнэ. Цаашлаад МАН ахин хуваагдаж ч мэднэ.

Скандиновын орнууд жи­шээлбэл, Норвегийн
Хөдөл­мөрийн нам 1887, Шведийн Социал де­мок­рат нам 1889, Данийн Социал демократ
нам 1971 онд байгуулагдсан. Эдгээр намууд 1920-иод оноос хүчирхэгжиж пар­ла­­мен­тад
олонхи болс­ноос хойш тасралтгүй эх орноо жо­лоо­дож хүмүүн­лэг ардчилсан нийгэм,
өндөр хөгжлийг бий бол­гож чадсан. Нам гэдэг сонгууль бүрийн дараа хямарч үймдэг
биш. Ха­рин үе үеэрээ солигдож байдаг амьд байгууллага. Нам гэдэг хөгж­лийн бод­логыг
тодорхойлдог том институци байх ёстой. Би үүний төлөө л явж байна. У.Хүрэлсүхийн
үед ажил­лаж байсан Г.Зандан­шатарыг огцруулаад У.Хү­рэлсүхийн үед ажил­лаж байсан
хэн нэгнийг гаргаж ирэх юм бол агуул­га, бодлогын хувьд юу ч өөрчлөгдөхгүй нам уна­саар
байх болно. Үүнийг МАН-ын олон мянган гишүүд эсэргүү­цэж байна.

-“Шинэчилье” хөдөл­­гөө­нийхөн
албан тушаал авах­гүй гэдгээ мэдэгдсэн. Гэ­сэн хэдий ч хүмүүсийн хард­­­лага үүн
дээр тогтсон хэ­вээр байгаа санагдах юм…

-Би Норвегид ажил­лаж амьдардаг. Наад­мын
өмнө амралтаараа ирээд байж байна. Энэ сарын 1-нд “Шинэ хүч хөдөлгөөн”-ийн­хөн маа­нь
“Шинэчилье” хөдөл­гөөнд нэгдсэн. Уг хөдөл­гөөнд нэгдээд цаашаа явах гэтэл тэд намын
их, бага ху­рал хуралдуулах шаард­ла­гыг л тавьж бай­на. Гэтэл их, бага хурал хуралдуулна
гэдэг нь ихээ­­хэн цаг, хүч шаард­сан ажил. Баг гарган ажил­лаж байж үр дүнд хүрнэ.
Түүнээс биш хам хум хэдхэн хүн цуг­луулж хэрэлдээд сэтгэлийн хөөр­лөөр, магадгүй
хуй­вал­дан намын дарга, ЕНБ-ийн даргыг огц­руу­лах асуудлыг тавиад дараагийн хэдэн
хүн гарч ирэх гээд байх шиг байгаа юм. Ахин хэлэхэд намын ши­нэчлэлийг хийе гэвэл
намын төлөвшилтийн асуудлыг ярих ёстой. МАН бол зүүний чигийн нам байх ёстой гэдгийг
хэлье. Хөдөлмөр, хөдөл­мөрчдийн эрх ашгийг хамгаалдаг нам болох ёстой.

-Таны хувьд “Шинэ­чи­лье” хөдөлгөөний
залуусаа хуучцуулын тоонд оруулж байна. Харин тус хөдөл­гөө­ний­хөн хуучцуулаа зайгаа
тавьж өг гэх маягтай зүйл яриад байгаа биз дээ?

-Дээр нэр дурдсан залуу­чуудын зарим
нь 2012 оны сонгуульд нэр дэвшээд уна­сан. Тэд ту­хайн үед намын цөм нь байсан хүмүүс
шүү дээ. Өнөөдөр нам ийм бай­далд хүргэхэд хамт шийдвэр гаргаж явсан нөхдүүд яагаад
буруугаа хүлээхгүй байгаа юм бэ. Хатуу хэлэхэд НАМЗХ, НАМОХ-ын удирдлагууд ма­най
намыг баллаж бай­гаа хүмүүс. Тэд нийг­мийг доргио­сон олон төр­лийн гэмт хэрэгт
хол­богдсон.

Үүнийг шударга гишүүд нь хэлэх ёстой.
Хэлэх цаг нь болчихоод байна.

-Яагаад үүнийгээ хэ­лэх­­гүй байгаа
юм бэ?

-2012 оны хоёдугаар са­рын 9-нөөс
эхлээд энэ тухай хэлж эхэлтэл эд бидэнтэй бараг нэгдээд шинэчлэл ярих ухааны юм
болчихоод байна. УИХ-ын чуулганыг харж бай­хад манай дунд үе, залуу­чуудын төлөөлөл
болсон гишүүд улс, эх орныхоо төлөө томоохон хууль санаачилж, батлуулаад нөгөө намын
эсрэг дуу хоолой болоод явж чадахгүй байгаа. Гэтэл эднээ­сээ долоон дор шахуу нөх­дүүд
намын удирдлагад га­раад ирэх юм бол нам дуусах шат руугаа орж байна гэсэн үг. Өнөөдөр
намын ахмадууд, намд олон жил болсон хүмүү­сийг шүүмжлээд байна. Гэх­дээ энэ хүмүүсийн
ноён ну­руу, зангарга бидэнд хэрэгтэй байгаа. МАН ахмад, оюутан, эмэгтэйчүүд, залуучуудын
байгууллагатай байж түү­нийгээ түших хэрэгтэй.

-Танай “Шинэ хүч хө­дөл­гөөн”
“Шинэчилье” хө­дөл­­гөөнд нэгдсэн. Гэтэл та “Шинэчилье” хөдөл­гөө­нийх­нийгөө мушгиад
байгаа нь ямар учиртай юм бэ. Тэдний үйл хэргийг эхэндээ мэ­дээ­гүй байсан юм уу?

-Энэ залуусаас ямар нэ­гэн ажил хэрэгч
намыг ингэж төлөвшүүлж хөгжүүлье гэсэн бодлого харагдахгүй байна. Тэдэнтэй уулзахад
8-нд Бага хурлыг хуралдуулах юм яриад байсан. Одоо дол­дугаар сард багтааж Бага
ху­рал хуралдуулах юм л шаар­даад байгаа нь ямар учиртай юм. Үүгээрээ намын удирд­лагуу­даа
солих шаардлага тавих гээд байх шиг байна лээ. Үүнтэй нь би санал нэг­дэхгүй байгаа.
Долдугаар сарын 1-нд “Шинэчилье” хө­дөл­гөө­ний залуустай уулзаж ярил­цаж үзлээ.
Тэд намын байр­ны өмнө гэр барья гэсэн. Би үүнийг “Хэрэггүй, хэсэг харз­наж хүлээе.
Юм учиртай шүү, бид журмын нөхдүүд. Түүнээс атаат дайснууд биш” гэхэд зарим нь толгой
дохин хү­лээж авсан. Гэтэл ганц хоёр хүн нь хөдөлгөөнөөсөө гар­лаа энэ тэр гээд
унасан.

-Тэр нь ямар хүмүүс юм бэ?

-Шинэчлэлийн хороонд Б.Ганхуяг, Т.Аюурсайхан
гээд залуучууд байна лээ. Хүний үг авахгүй, хүний зөвлөгөө дагахгүй, бусадтайгаа
ярил­цахгүйгээр улс төрийн үйл ажиллагаа явуулаад байгаа юм. Намын ажил гэдэг түм­ний
ажил. Түмний ажил гэдэг маань олныхоо саналаар явах ёстой. Намын байрны гадаа гэр
барилаа гээд ямар амжилтад хүрснийг олж хар­сангүй. Үүнээс болж намдаа нэг нэр,
хоёр хоч нэмж өгө­хийн хэрэг байгаа юм уу. Үүнд харамсаж явна. Гэсэн ч зарим шаардлага
дээр нь тэдэнтэй санал нэг байгаа.

-Сүүлийн үед цахим ер­төн­цөөр
МАН-ын ЕНБ-ийн дарга асан У.Хүрэлсүхийг Монголд ирсэн. “Шинэчи­лье” хөдөлгөөний
ард бай­гаа гэсэн мэдээлэл гарах болж. Энэ үнэн үү?

-Тийм яриа байна. Дол­дугаар сарын
1-нд хэв­лэлийн хурал хийгээд Удир­дах зөв­лөлдөө бид уриалга хүргүүл­сэн. Удирдах
зөв­лө­лийн хурал дээр Зүүний хүчний хол­бооны хүн У.Хүрэлсүхээс мэдэгдэл ирсэн
гэж байсан. Тус мэдэгдэлдээ У.Хүрэлсүх “Энэ хөдөлгөөн надад хамаа­гүй. Би оролцохгүй
байгаа” гэсэн утгатай зүйл бичсэн байна лээ. Гэхдээ долдугаар сарын 1-нээс хойш
өнөөд­рийг хүртэл тухайн хүний үзэл бодол өөрчлөгдөж болно. Эсхүл явуулга нь амжилтад
хүрээд ирвэл мэдээж өөрч­лөгдөж мэднэ. У.Хүрэлсүх тиймэрхүү зүйл хийж байгаа бол
би эсэргүүцнэ.

-Яагаад?

-Би дээр намын төлөвш­лийн тухай ярьсан.
Намыг төлөвшилгүй болгон хувааж, хүч сарниулсан, намын эд хөрөнгийг шамшигдуулсан,
намыг хүнд байдалд оруул­сан хүн бол ерөөсөө л намын ЕНБ-ийн дарга асан Ух­наа­гийн
Хүрэлсүх байгаа юм. У.Хүрэлсүх ахин намыг зал­гамжлаад явах юм бол МАН гэж байхгүй
болно.

-Таны ярианаас “Шинэч­лье” хөдөлгөөний
ихэнх залуус У.Хүрэлсүхийн ба­руун, зүүн гар явсан гэж ойлголоо. Тэгвэл намын их
хурлаар эдгээр залуус У.Хү­рэлсүхийг намын дарга болгох боломжтой юм бай­на, тийм
үү?

-Намд олон жил ажил­лаад муу арга
сурсан хүмүүс гэж байдаг. Үүнийгээ улс төр гээд ойлго­чихсон хүмүүс МАН, АН аль
алинд нь байна. Худлаа хэлэ­хийгээ улс төр, хулгай хий­хийгээ ухаан гэж ойлгосон
нөхөд нийгэмд газар авчих­лаа. Эдэнд муу санаа гэж байна. Ядаж л намын их хуралд
төлөөлөг­чид сонго­ход муу санаагаа гаргана. Энэ муухай аргаас салахад надад нэг
санаа байна. Их хурлын төлөөлөгч­дийг 800 хүнээр сонгох зар­дал мөн­гийг намаас
даая. Аймаг, орон нутгаас ирэгч­дийн буудал, хоолны мөнгийг намаас гар­гаж, үнэхээр
на­мынхаа төлөө гэсэн сэтгэлтэй хүмүүс өөрс­дөө зардлаа даагаад ирэг. 1400-1600
хүн­тэй намын хурал хуралдвал жаахан ч гэсэн ардчилалтай болох болов уу. Бид олуулаа
сай­хан хэлэлцээд намаа авра­хын төлөө зүтгэх ёстой. Түү­нээс хэн нэгнийг дархлах
биш, хэрэв дархлагдвал хя­налт диктатур байхгүй бол­дог. Миний бодлоор есдүгээр
сарын сүүлээр намын бага хурал, арваннэгдүгээр сарын дундуур их хурлаа хурал­дуулбал
тохиромжтой гэж үзэж байгаа.

-Намын дарга, генсек хоёр ноднин
намын ажлаа аваад хоёр сонгууль дараа­лан ялагдчихлаа. Та­ны хувьд тэднийг хэр ажил­лаж
байна гэж үзэж байгаа вэ?

-Ө.Энхтүвшин намын дар­­га болоод
нэг жил бол­сон. Энэ хугацаанд орон нутгийн сонгууль, Ерөнхий­лөгчийн сонгуульд
тааруу амжилт үзүүлсэн. Миний бод­лоор намын их хурал хурал­даж эдгээр хүмүүст итгэл
хүлээл­гэх эсэх талаар санал асуул­га явуулах хэрэгтэй. Гишүү­дийн олонхийн сана­лаар
намын шинэ удирд­лагатай болох дээр санал нэгдвэл дараа нь бид ярих ёстой. Ө.Энхтүвшин
гуайн багийн­хан намын бага хур­лаар сонгогдсон хүмүүс бай­гаа юм. Бидний яриад
байгаа хүмүүс намын удирдлагад гараад ирвэл хонгилын гэрэл бөхөж байгаатай адил
гэж ойлгож болно.

-Таны хувьд шинэч­лэ­лийг шинэ
хүмүүс хийх хэ­рэгтэй гэсэн. Хэрэв тэд гараад ирлээ гэж бодоход улс төрийн туршлага
бага­тай байгаад намаа чирэх асуудал гарах юм биш үү?

-Шинэ хүмүүс гарч ир­лээ гээд намд
олон жил ажил­ласан намын кадруудын зөвлөмжийг авна. Энэ хү­мүүсийн ажлын туршлага
дээр манай намын ихэнх асуудлууд боловсрогдож бай­­даг. Үүн дээр жаахан бод­логын
асуудал нэмээд өгөхөд амжилтад хүрнэ. Өнөө­гийн намын удирдлагад байгаа хүмүүс янз
бүрийн санал санаачлагыг дэмжиж ажил хэрэг болгох тал дээр асар их дутагдалтай.
Санал оруу­лахаар доод албан ту­шаа­лын хүмүүстээ өгчихдөг. Доороос нь боловсрогдоод
орж ирж буй тэр их бичиг цаасны асуудлыг харж, хяна­даггүй. МАН-ын аппаратын ажилчдыг
би хаана ч голог­дохгүй гэж хэлнэ.

-Та сар ч хүрээгүй хуга­цааны өмнө
“Шинэчилье” хөдөлгөөнд нэгдчихээд эргээд тэднийг ингэж яри­хаар таньтай хамтарч
ажил­лахгүй юм биш биз дээ?

-Хамтарч ажиллах үгүй нь надад хамаагүй.
Миний зо­рил­го МАН нам шиг нам болж төлөвших ёстой. Өнөөдөр буруу зүйл хийж байгаа
дар­га, цэрэг аль алийг нь бид шүүмжлэх хэрэгтэй. Тэгж байж зөв зүйлээ гаргаж чад­на.
Хариуцлагаа хар толгой­гоороо үүрнэ гээд алга бол­чихдог явдал манайд байна. Алга
болно гэдэг хариуцлага үүрч буй хэлбэр биш. Өнгөн дээрээ ил харагдахгүй ч араас
нь хатгаас хийгээд байдаг.

-Таны ярианаас У.Хү­рэл­сүх рүү
хандаж хэлээд байгаа мэт санагдлаа?

-У.Хүрэлсүхийг би хатуу шүүмжилдэг.
Ер нь на­мын бодлого, асуудлыг хөн­дөхөд У.Хүрэлсүх хар ухаа­наар хандсан. Өнөөдрийн
өндөр­лө­гөөс эргээд харахад У.Хү­рэлсүх намын генсек, УИХ-ын гишүүний эрхээсээ
татгалз­чих­лаа. Энэ байдлыг харахад хариуцлага үүрсэн мэт хараг­давч, цахим ертөн­цөд
гарсан мэдээллүүдийг хараад бай­хад энэ хэдэн залуусаа тур­хирах байдал гарган хариуц­лагаа
хүлээл­гүй эргэн ирэх гээд байгаа мэт санагдаж байна. Гэхдээ цаг хугацаа үүнийг
харуулна. У.Хүрэлсүх ч гэлтгүй Ерөн­хийлөгч асан Н.Энхбаяр гуай ямар хариуц­лагагүй
байдал үзүүлж байна вэ. Би намаас ямарваа албан тушаал авч эрх мэдэлд хүрч үзээгүй.
Гэтэл жирийн нэг орчуулагч залуу болох Н.Энх­баяр МАХН-ын генсек, МАН-ын дарга,
УИХ-ын ги­шүүн, Ерөн­хий сайд, УИХ-ын дарга, Мон­гол Улсын Ерөн­хийлөгч гээд бүхий
л албан тушаалд хүрсэн. МАХН, МАН-ын мянга мянган гишүүд дэмжигчдийн дэмж­лэг, хүсэл
зорилго төрийн өндөр албан тушаалд хүргэ­сэн. Тэр үед нь дагаж дээшил­сэн хүн бол
У.Хүрэлсүх. Гэтэл энэ хоёр хүн хоорондоо мар­гал­дан зөрчилдсөнөөс болж нам хоёр
хуваагдсан. Улс төрийн карьераа дуусгасан бол ахиж гарч ирэлгүй номоо орчуу­лаад
Н.Багабанди, П.Очирбат гуай шиг байх хэрэгтэй. Билл Клинтон гэхэд энхтайвны сайн
үйлсэд орол­цоод явж байна. Тэднээс суралцах хэрэгтэй шүү дээ. Тэгэхгүй намынхныгаа
тал­цуулах гэж зовоогоод байд­гаа болих нь зөв.

Э.ЭНХБОЛД

Твитерт нэгдээд хэдэн сар болж байна.
Нэг ёсондоо жиргээчин болчихлоо. Энд ерөөсөө бичихгүй сэдэв гэж алга. Хөгжлөөр ирсэн
бас нэг шинэ ертөнцөд хөл тавьснаас хойш тэдний нэг болоодохсон хойно нийтийн жишгээр
ёсыг нь дагалаа.  Ертөнцийн хуу­ль­тай л адил
авах, гээх аль, аль нь энд байна. 

Энд үзэл бодлын дайн, тэмцэл, хараал,
ерөөл, ойл­голцол, мэдэмхийрэл, агуу ихийн дэмийрэл, яруу найраг, дуу хөгжим, онигоо,
түүх, нө­хөрлөл, хайр дурлал, до­ромж­лол, зар сурталчилгаа, зөвөлгөө, сайхан сэтгэл,
мэ­дээ мэдээлэл, зураг, хөрөг  юу л бол юу
байна. Ерөнхийдөө жиргээний ертөнцөд жигтэй сонин зүйл олон.

Идсэн хоол, уулзсан хүн, уншсан ном,
бодсон бодол, сонссон дуу, таалагдсан хар­хүү, бүсгүйгээ, харсан үзсэ­нээ жиргээчид
жиргэнэ. Зарим нь зөвхөн нэг сэдвээр л жиргэнэ. Байнга л зүйр цэцэн үг хэлж суудаг
нэгэн  байхад яруу найраг, яруухан үгсээр
уяраа­даг нь ч байна. Жиргээнд нэгдсэн хэрнээ ямар нэг зүйл бичдэггүй бусдын жиргээг
уншиж, мэдээлэл авч байдаг хэсгийнхэн энд бас бий.   Бүгд­тэй нь хэрүүл хийж суудаг нь ч бий. Жиргээч
бүхэн өөр өөрийн гэсэн нэг ертөнц. Мөн захиалгат жиргээчид гэж бай­на. Магадгүй
цалин хөлс ав­даг байх. Ялангуяа сонгуу­лийн үеэр тэд маш их идэвх­жинэ. Дагагчдаа
олон болго­хын тулд хөөрхөн бүсгүйн зураг тавьсан эрчүүд нууц хаягаар үзэл бодлоо
тулгана. Түүнийг нь мэдсээр байж жиргээчид дагачихна. Дараа нь шогширч амаа барина.
Өөрийнхөө зургийн оронд өөр зураг тавьж, хуурамч хаяг нээчихвэл зоригтой байдаг
бололтой, хэнийг бол хэнийг хэл амаар доромжлох нь бас байна. Нууцлагдсан хэрнээ
намбатай жиргэдэг нь бий. Твитер ертөнц гэдэг аран­шингийн, үзэл бодлын цуг­луулга
гэлтэй. Нэг талаасаа нийгмийн толь юм уу даа. Бас өөрийгөө илэрхийлэх том талбар.
Эрх чөлөөний том илэрхийлэл. Мэдээллийн ар­вин сан. Саяхан Сүхбаата­рын талбайн
нэрийг Чингэ­сийн талбай болгоход жир­гээч­дийн олонх нь эсэргүүц­сэн. Олон нийтийн
санаа бодол ямар байгаа нь ерөн­хийдөө эндээс харагдчихаж байгаа юм. Шат шатны сон­гуулийн
үед ч жиргээчдийн үзэл бодлоос нийгэм аль намыг илүү дэмжиж байгааг анзаарч болохоор.

Ямар ч зүйл сайн, муу хоёр талтай
байдаг. Японд эмэг­тэйчүүдийн эрхийг хам­гаалах үүднээс хэтэрхий чан­га хууль гаргасан
нь эргээд сөрөг нөлөө авчирсан гэж үздэг юм билээ. Гудамж, баар ресто­ранд, өөр
хаана ч юм таа­лагдсан эмэгтэйтэйгээ та­нил­цахаар  оролдлого хий­хэд эрс­дэлтэй.  Бүсгүйд 
таа­лаг­дахгүй бол эрх чөлөөнд халдлаа гээд шүүхэдвэл өнөөх эр асуудалд унах
нь тэр. Үүнээс үүдэлтэй  интер­нэтээр танилцах
явдал маш ихэссэн.  Харамсалтай нь бие биенээ
таньж мэдээгүй, тө­сөөллийн хүнтэйгээ гэрлэс­нээс болж таарч тохирохгүй салах, түүнээс
ч муу үр дага­вар гарах нь ихэссэн гэх юм би­лээ. Эмэгтэйчүүдийн эр­хийг хамгаалахад
ахиц гарсан хууль ч гэлээ сөрөг талууд авчирсан гэж япончууд хэлдэг. Үүнтэй л адил
твитер ч мэдээллийг түргэн шуурхай авах, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх боломж
олгодог ч  сөрөг талууд бас  бий. Тухайлбал, хэн дуртай нь бусдыг доромжилно
гэдэг бол эрх чөлөөнд нь халдаж буй­гаас ялгаагүй. Мөн хэтэрхий их нээлттэй байдал
нь хувь хүнийг нууцгүй мэт бол­гочихдог шиг санагддаг.  

Одоогоор  твитерт 500 сая хүн бүртгэлтэй байдаг мэдээ­лэл
бий. Өдөрт 340 сая хая­гаас жиргэж байдаг аж. Бай­гуулагдсан цагаасаа хойш топ арван
сошиал сүлжээний нэг хэвээр байгаа. Шувуудын жиргэхийг илтгэсэн  твийт гэсэн үг нь  энэ сошиал сүл­жээг бий болсноос хойш дэл­хийд
хамгийн түгээмэл хэрэг­лэгддэг үгсийн нэг 
болжээ. 

Твитер амьдралын  салшгүй хэсэг нь болчихсон нөхөд олон бий. Хамгийн
сүүлийн судалгаагаар  твитер  донтуулдаг, бүр тамхинаас илүү донтуулдаг гэсэн
байна лээ.  Үнэхээр ч донтчихсон бололтой
нь бас бий. Цаг ямагт л жиргээд сууна гээч. Хэзээ нь унтаж амарч, ажил­лаж амьдардаг
юм гэмээр.

Твитерчдийг жиргээчин гэнэ. Бэлгэ
тэмдэг нь хөх өнгөтэй шувуухай. Шувуухай хүссэнээрээ л шулганадаг. Энд авах юм ч
байна, хаях зүйл ч байна. Зарим нэг нь өөрөө өөрийнхөөрөө байж, өөрийн­хөө дотоод
сэтгэлийн илрэ­лийг олон нийттэй хуваалцах нь тийм ч зөв зүйл биш гээд энэ ертөнцөд
хөл тавихыг хүсдэггүй бол нөгөө хэсэг нь дэлхий ертөнц хүмүүсийг ойртуулж, санаа
бодлоо ху­ваалцах том талбарыг орхиж чадахааргүй болчихож.

Жиргээнд албан ёсны болон албан бус
хуулиуд бас байна. Дагаж, дагуулах нь бол заавал байна. Гадаад, дотоод хол ойр гэхгүй.
Ажиглаад байхад ихэнх нь цөөн хүн дагаж олон хүн дагуулах сонирхолтой бай­даг. Хэнийг
ч дагадаггүй хэр­нээ, хэдэн саяар нь дагуулсан хүн бий. Далай лам хэнийг ч дага­даггүй
хэрнээ, хэдэн сая хүн түүний юу жиргэхийг харахын тулд дагаж байдаг. Дагана гэдэг
нь  хэн нэгний жиргээг уншихыг хүсч байгаагийн
илрэл гэж ойлгож болно. Эсрэгээр олон сонир­холтой зүйл жиргээд байвал таны жиргээг
унших сонир­холтой хүмүүсийн тоо нэмэг­дэнэ. Олны танил эрхмүүд,  улстөрчдийг бол олноороо дагана. Монголын хамгийн
олон дагагчтай жиргээчдийг Ерөнхийлөгч Ц. Элбэгдорж тэргүүтэй Х.Баттулга нарын хүмүүс
тэргүүлнэ. Тэд байнга жиргэхгүй ч,  жиргээ
нь олны анхаарлыг татна. Жиргээч­дийн хэлэлцэж ярилцах нэг сэдэв болно.

  
Дагагчаа олон болгохын тулд элдэв арга хэрэглэх нь бий. Бэлэг сэлт амлахаас
эхлээд хэсэг бүлгээрээ уул­залт зохион байгуулна. Таа­лагдсан жиргээгээ дэмжиж байгаагаа
илэрхийлж favorite дардаг бол өөрийнхөө дагагч­дад уншуулахын тулд бусдын жиргээг
retweet хийж болно. За их дургүйцвэл дахиж тэр хүний жиргээг уншихгүйн тулд
block дараад дуусаа. 

Мөн дагагч худалдаж авна гэсэн ойлголт
байдаг юм билээ. Хэрхэн ямар замаар ингэдгийг нь мэдэхгүй. Ингэх нь хэнд ч хэрэгтэй
юм. Ямар ч байсан энэ бол зөв ч юм биш, хэрэгтэй ч юм биш.

Ямар нэг асуудал босоод ирэхэд жиргээчдийн
шулга­нах нь ихсэнэ дээ. Сонгууль болоход хэд талцаад хэрэл­дэнэ. Ажиглаад байхад
Мон­голын жиргээчид илүү их улс­төрждөг юм шиг. Улс төрийн намууд ч жиргээчдийн
хэлсэн үг, үзэл бодлоос сонгуулийн сурталчилгаандаа ашиглах нь элбэг болсон байна
лээ. Хэвлэлийнхэн ч “Жиргээчид ингэж ярилаа, тэгж бичлээ” гэх. Зарим хэвлэл тусгай
бу­лангаа зориулах болсон. Цаашид твитер ертөнц хэр­хэн төгөлдөржиж, яаж хөгжи­хийг
мэдэхгүй ч жиргэж л сууя даа. Олонтойгоо байхад юу нь буруу байхав.

Монгол хүн амны бэлгээс аш­дын бэлгэ
гэдэг. Бүгд л сайхан наадлаа гэцгээж байна. Тэрний тийм хурдан буян тэгж айрагдлаа,
тэр нутгийн хэн, түүнийг давж цолоо ахиуллаа гээд л. Хаа сайгүй наадам сайхан, дэлгэр
болсныг магтацгаав.

Өнөө жилийн наадмын хэдэн өдрийг амралтын
өдрүүд залгаж, монголчууд бараг бүгдээрээ долоо найм хоног амар жимэр, элдэв мэдээллээс
хол наадамлав.

Ингээд даваа гаригт ажилдаа ирээд
сонин хэвлэлээс өнгөрсөн өдрүүдэд өчнөөн гэмт хэрэг гарч, олон хүүхэд мориноос унаж
бэртсэнийг уншаад “Нээрэн ийм явдал болсон гэж үү” хэмээн эргэл­зэхэд хүрсэн байх.

Наадмын үеэр цагдаагийн бай­­гууллагад
иргэд, аж ахуйн нэгж, байгууллагаас гэмт хэрэг, зөрч­лийн тухай 8035 мэдээлэл ирүүл­жээ.
Нийслэлд тэдгээр өдрүүдэд бусдын биед гэмтэл учруулсан 14, хулгайлах 54, хүчиндэх
найм, булаах дөрөв, дээрэмдэх хоёр, танхайрах 37, зам тээврийн хэрэг 89, осол
68 гарч  117 хүн гэмтэж нэг хүн нас барсан хэрэг гарсан байж. Үүнийг цагдаагийн
байгуул­лага наадам аль хэдийнэ өнгөрсөн хойно буюу долдугаар сарын 15-ны өдөр нийтэд
мэдээлсэн юм. Тэр хүртэл улсын хэмжээнд болоод Улаанбаатарт ямар гэмт хэрэг гарч,
хичнээн хүн хохироод байгаа та­лаар ямар ч мэдээлэл байгаагүй. Ийм төрлийн мэдээллийг
цаг­даагийн байгууллагын холбогдох хүмүүс нь нэгтгээд нийтэд мэ­дээлэх ёстой байсан.
Гэтэл тэг­сэнгүй.

Наадмын өмнөхөн цагдаа­гийн­хан хэвлэл
мэдээллийн төлөө­лөгчидтэй уулзаж, баяраар яаж ажиллах тухайгаа дэлгэрэнгүй ярьцгаасан.
Энэ үеэр цагдаагийн байгууллагын зүгээс “Хэвлэл мэ­дээллийн байгууллагууд нэг гэмт
хэргийн мэдээлэл олж сонсчихоод тэрийгээ том болгож харуулаад хүмүүсийн анхаарлыг
татах гээд байдаг. Ингэж ард иргэдээ түгшээж, баяр наадмын сэтгэгдлийг нь уна­гаад
яахав. Энэ удаад наадмын үеэр битгий тэгээрэй. Хэдүүлээ хотлоороо сайхан наадъя”
хэмээн “зөвлөсөн”.

Энэ зөвлөгөөгөө хэрэгжүүлсэн болохоор
цагдаагийн байгууллага наадмын үеэр гэмт хэрэгтэй хол­боотой мэдээ, мэдээллийг нийтэд
цацсангүй юу.

Нийгмийн сэтгэл зүй ганцхан мэдээнээс
болж тэгж хүчтэй дон­солно гэж үү.

Гэтэл наадмын үеэр орон нут­гуудад
хүмүүс голын усанд живж, аянганд цохиулж, айл гэр шатаж, хүүхэд эндэж. Бас Хүй долоон
худгийн орчимд 25 настай хүнийг дайрч, амь насыг нь хохироогоод зугтсан гэх харамсалтай
хэргүүд гарсан байв. Мөн 30 гаруй хүүхэд мориноос унаж гэмтэн, Төв, Архан­гай аймагт
унаач хүүхэд эндсэнийг тээр хойно  мэдэцгээсэн.

Морины унаач хүүхэд гэмтэж, амь насаа
алдсан мэдээллийг ядаж 11-ний өдөр мэдээлсэн бол маргааш өглөө нь хурдан морьд гарахаас
өмнө унаач хүүхдүүдийн ар гэрийнхэн, аав, ээж нь хамгаа­лалтын хувцсыг нь өмсгөж,
олмыг нь чангалаад өгөх байсан ч юм билүү.

Ер нь аль ч цаг үед, ямар ч мэдээллийг
нийтэд хүргэх нь мэ­дээллийн хэрэгслүүдийн хийдэг ажил л даа. Саяны наадмаар мэдээллийн
хэрэгслүүд бөх, сур, морь, хуушуур гээд бүх үйл явдлыг шуурхай хүргэж, Төв цэнгэлдэх
хүрээлэн, Хүй долоон худаг, наад­мын талбайгаас олон сайхан сур­валжлагыг газар
дээрээс нь хий­сэн. Харин гэмт хэрэг, гарсан хэрэг зөрчлийн талаар төдийлөн мэ­дээлж
чадаагүй. Энэ нь цагдаагийн газраас цаг үеийн мэдээлэл өгөө­гүйтэй холбоотой.

Наадмаар нийслэлд хүчингийн найман
хэрэг бүртгэгдсэн байна. Хэдхэн хоногт найман хүчингийн хэрэг гарна гэдэг их тоо.
Хэрвээ цагдаагийн байгууллага наадмын үеэр гэмт хэргийн мэдээллийг нийтэд түргэн
шуурхай хүргэж байсан бол энэ тоо  ингэтлээ
өндөр байхгүй ч байсан юм бил үү. Хү­чин­­гийн хэрэг гарсан мэдээллийг наадмын орой
нийтэд хүргэсэн бол аав, ээжүүд гадуур яваа үр хүүхэд, охид руугаа утас цохиж, хаа
явааг нь сонсч, гэртээ хурдан ирээрэй хэмээн захих л байсан. Сэрэмж­лүүлэг, анхааруулга
хэзээ ч, хэнд ч илүүддэггүй. Цагдаагийн байгуул­лага хэрэг гарсан хойно нь биш гарахаас
нь урьдчилан сэрэмж­лүүлж байх ёстойсон. Гэтэл өнөө жилийн наадмаар цагдаагийнхан
энэ тал дээр дутуу ажиллалаа.

Төв цэнгэлдэх хүрээлэнгийн гадна хэвлэлийнхнийг
цуглуулаад “Хулгай, хүчин, булаалт, дээрмийн хэргүүд их байна. Бас зам тээврийн
хэрэг осол их гарч зуу гаруй хүн гэмтэж, нэг хүн нас барчихаад байна. Тиймээс анхаарал
сэрэмж­тэй байхыг хүсье” гээд хэлчихсэн бол олон хүнд хүрэх байсан. Ийм мэдээлэл
хүргэлээ гээд Монголын наадам харлачихгүй, нэр хүнд нь уначихгүй.

Ер нь наадам гэлтгүй ямар ч баяр,
ёслол болсон гэмт хэргийн мэдээллийг бусад өдрүү­дийнх­тэйгээ адил нийтэд цацаж
анхаа­руулдаг баймаар байна.

Наадам, цагаан сар зэрэг ма­най томоохон
уламжлалт баярын үеэр гэмт хэргийн мэдээллийг нийтэд цацахаас тэгж их дургүй­л­хээд
байгаа юм бол баярын өдрүү­дээр оройн цагаар гурваас тавхан минутын нэвтрүүлгээр
гэмт хэргийн мэдээллийг олон нийтэд дуулгахад буруудахгүй л болов уу.

Энэ байгууллагын нэг үүрэг нь гэмт
хэргээс урьдчилан сэргийлэх явдал. Гэмт хэргийн араас явдгийг хийх ажлаа гээд урьдчилан
сэргий­лэх ажиллагааг падгүй гэж болох­гүй. Тэгж яривал гэмт хэргээс урьд­чилан
сэргийлж, иргэддээ үйлчлэх нь гол үүрэг нь юм.

Иймээс цагдаагийн газраас өдөрт тогтсон
нэг цагт ард иргэдэд хандан гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх мэдээллийг хамгийн
хүртээмжтэй мэдээллийн хэрэгс­лээр орон даяар өгч, анхааруулдаг болмоор юм.

Солонгост аймшгийн киног ихэвчлэн
оройн цагаар гаргадаг. Энэ нь хоёр үндсэн шалтгаантайг нэгэн эрдэмтэн багш ингэж
тайл­бар­ласан байдаг юм. Аймшгийн кино үзсэн өсвөр насныхан, охид, залуус киноны
үйл явдалдаа хөт­лөгдөн айснаас болоод жорлонд ч орохоос зүрхшээж, бушуухан шиг
хөнжилдөө шургадаг. Аймшгийн киноноос айсан хүүхэд, залуус юун гадагшаа гарч, найз
нөхөдтэйгээ харанхуй гудмаар явах вэ, гэртээ үлдэхийг сонгоно.

Нөгөө нэг шалтгаан нь их эн­гийн.
Үдшийн цагаар айхавтар бүгчимдэж, сэнс, агааржуулагч асаагаад ч нэмэргүй үед, хүйтэн
ус залгилж, чихээ жаал норгож сэрүү­чихчээ аядах ч бүгчим агаарыг ялан дийлж чадахгүй.
Нойр нь хүрч байгаа ч халууныг тэвчихгүй хий дэмий тийчилнэ. Яг энэ үед аймш­гийн
кино үзэж, айж цочвол нуруу­гаар нь хүйт дааж, хүйтэн хөлс чийхардаг. Аймшигтай
үйл явдал­тай кино үзэж ийн сэрүүцдэг аж. Ийм хоёр зорилгоор оройн цагаар аймшгийн
кино үзүүлдэгийг Солон­гост олон жил ажилласан тэрээр судалж мэдсэнээ ярьсан юм.

Хэр их сэрэмжлүүлж, байнга сануулна,
тэр хэрээр гэмт хэрэг багасна. Ийм болохоор манай цагдаагийн байгууллага гэмт хэр­гийн
мэдээллийг цаг тухайд нь хүргэж, олон нийтэд өгч байвал зөв болно. Гэмт үйлдлийг
сониноор бичиж, телевизээр мэдээлэх нь ард түмнийг айлгаж, түгшээх гэсэн явдал биш
юм.

Ийм болохоор Цагдаагийн ерөн­хий газар,
Нийслэлийн цаг­даа­гийн газар, Замын цагдаагийн газар зэрэг байгууллагууд гэмт хэрэг,
нөхцөл байдал, хоногийн мэдээллийг наадам ч бай, найр ч бай, ямар ч үеэр нийтэд
өгч, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр дам­жуулан нийтэд хүргэж баймаар байна.

Тэглээ ч энэ хорвоо дэлхийн хүмүүний
явдал гэдэг чинь эрээн бараантайгаа сүлэлдэн оршдог болохоор бүхий л мэдээллийг
иргэд хүлээж авахад бэлэн байдаг.

Д.ГАНСАРУУЛ

-ОРОН СУУЦНЫ ЗУРГААН ХУВИЙН ЗЭЭЛД ХАМРАГДСАН ИРГЭД НАЙМАН ХУВЬ РУУ ОРОХГҮЙ-

Орон сууцны найман хувийн зээл хэрхэн
хэ­рэгжиж байгаа болон, зургаан хувийн зээлээр орон сууцны зээл авсан хүмүүс найман
хувь руу орох эсэх талаар энэ удаа сурвалжиллаа. Зур­гаан хувийн орон сууцны зээл
олгосон Төрийн банк­ны төв байраар эх­лээд орлоо. Тус банкны хэвлэл мэдээллийн ажил­тан
Г.Болорсүх “Зургаан хувийн зээлд хамрагдсан хүмүүсийн зээлийг най­ман хувь руу шилжүүлэх
асуудал огт яригдаагүй. Тийм юм байхгүй. Анхнаасаа
зургаан хувийн зээлд хамрагдсан болохоор хүүг нэмэх үндэслэл байхгүй” гэж ярив.
Төрийн банк найман хувийн зээлийг бусад банкуудтай адил олгож байгаа юм байна. Баярын
уур амьсгал нам­жаагүй, амралт зугаалгын цаг эхэлсэн болохоор орон сууцны зээлд
хамрагдах хүмүүсийн ачаалал илт  багасчээ.
Биднийг очиход зээлийн эдийн засагчдынх нь 
өрөө эзгүй шахуу байв. Гэхдээ найман хувийн орон сууцны зээлд хамрагдах хүмүүс
идэвхтэй хандаж байгаа гэж зээлийн эдийн засагчид ярьж байсан юм.

Дараа нь Худалдаа хөгжлийн банкны
дөчин мянгатын салбараар орлоо. Тус  банк
найман хувийн зээлийг олгож байгаа билээ. Тө­рийн банк шиг зээлийн эдийн засагчдынх
нь  өрөө үйлчлүүлэгч багатай байв.  Орон сууцны зээлд хамрагдахыг хүссэн иргэд юуг
голлон анхаарах ёстойг сонирх­лоо. Зургаан хувийн зээлд хам­рагдсан олон хүн найман
хувийн зээлд хамрагдах хүсэлтээ цөөнгүй гаргасан гэнэ. Энэ хүмүүс найман хувийн
зээлд хамрагдах боломжгүй гэсэн тайлбарыг банкнаас өгч байна.

Засгийн газар найман хувийн зээлийн
журамдаа 80 ам метрээс доош талбайтай байрыг хамруулна гэсэн заалт оруулсан. Гэтэл
80.2, 80.6 гэх мэт тогтоосон хэмжээнээс үл ялиг илүү талбай бүхий орон сууц авсан
хүмүүс нэлээд хандаж байгаа аж. Тэдний хувьд энэ зээлд хамрагдах боломжгүй гэнэ.
Ажил­ла­сан жил болон хувиараа бизнес эрхэлсэн хүмүүсийн хувьд хугацаа нь хүрэхгүй
тохиолдол цөөнгүй гарчээ. Журманд зааснаар бол хоёр жилээс доошгүй хугацаанд хувиараа
хөдөлмөр эрхэлсэн бо­лон нэг жилээс доошгүй хугацаанд ямар нэг албан байгууллагад
ажил­ласан хүмүүс л зээлд хамрагда­хаар байгаа гэж зээлийн эдийн засагч ярьж байв.
Өмнө нь арил­жааны банкуудаас арав гаруй хувийн зээл авсан, 80-аас илүү метр квадрат
орон сууцтай хүмүүс зээлийнхээ хүүг буулгах боломжгүй юм байна.

Иргэдийн зүгээс 100 метр квадрат байр
авлаа гэхэд 80 метр квадратад нь зээлээ авах бо­ломж­той эсэхийг сонирхож байгаа
хүн олон гарчээ. Ингэх боломжгүй гэж арилжааны банкны­хан ярьж байв. Орон сууцны
найман хувийн зээлийн журмаар бол иргэд орон сууцныхаа үнийн 30 хувийг урьд­чилж
төлөөд зээл авч байгаа. 30 хувьдаа байр барьцаалж болох нь. Гэхдээ тэр байраа барьцаалахын
тулд  өмчлөгчийг нь заавал банкин дээр авчрах
ёстой гэнэ. Барьцаанд байраа тавиулж байгаа иргэн зээл хүсэгчийн хамтран зээлдэгчээр
бүртгүүлэх юм байна.

Хас банкны “Ард” кино театрын байрны
хоёр давхарт ажиллаж байгаа “Шинэ байр” төвөөр орлоо. Энэ төвийг үл хөдлөх хөрөнгийн
“Актив зууч”, “Тэнхлэг зууч” ком­паниуд ажиллуулж байгаа. Найман хувийн зээлд хамрагдахынг
хүсч буй иргэдэд байраа сонгоход нь болон банкинд зээлийн материа­лаа бүрдүүлж өгөхөд
нь тусалж байгаа аж. Улаанбаатарт барилга барьж байгаа бүх компаниуд тэнд мэдээллээ
тавьжээ.

“Актив зууч”-ийн ажилтан П.Наранзаяа
“Орон нутгаас хүмүүс их мэдээлэл багатай ирж байна. Хөдөө орон нутагт банкуудын
санхүүжилт бага байна уу, эсвэл өөр шалтгаан байна уу, ямар ч байсан зээл олголт
муу байх шиг байна. Хүмүүс орлогоо зөв тодор­хойлохгүйгээр өндөр үнэтэй байр авах
гэж ирж байгаа. Манай төв орлогыг нь тодорхойлж өгөөд хэр хэмжээтэй байр авах боломжтойг
нь зөвлөж байна” гэж ярилаа.

Хүмүүс зээлийн материалаа бүрдүүлүүлэх
гэж нэлээд хандаж байгаа аж. Иргэдэд зээлийн санхүү­жилт дуусчих вий гэсэн болгоомжлол
байгаа  бололтой. П.Наранзаяа “Наадам гээд
жаахан завсарласан болохоос ачаалал ихтэй ажиллаж байна. Хүмүүс наадмаас өмнө маш
их хандаж байсан. Өнөөдрөөс манайд хандах иргэд эргээд өсч байна” хэмээн ярив.
“Шинэ байр” төв  ирэх оны дөрөвдүгээр сар
хүртэл ажиллах  юм билээ. Найман хувийн орон
сууцны зээлд хамрагдах сонир­холтой хэрнээ баримт, материал бүрдүүлэх завгүй хүмүүс
энэ төвд хандах боломжтой аж. Банк руу материалаа авч очих хүртэлх бүх үйлчилгээг
эднийх үзүүлж байгаа гэнэ.

“Шинэ байр” төвөөс гараад хүүхдийн
100-д байрлах “Голомт” банкны салбарт очиход мөн л эл хуль байв. Зээлийн эдийн засагч­даас
нь найман хувийн зээл авах хүсэлтэй хүмүүс хэр ирж байгааг сонирхлоо. Өмнө нь, арав
гаруй хувийн зээлтэй байсан хүмүүс найман хувийн зээл рүү шилжих ажил нэлээд ачаалалтай
байгаа гэнэ. Наадмын үеэр л ачаалал багасаад байна гэж зээлийн эдийн засагчид хэлж
байлаа. Орон сууц­ны найман хувийн зээл авахыг хүссэн хүмүүс нэлээд хандаж байгаа
аж. Мөн л наадмын үеэр түр амсхийгээд байна гэсэн хариу өгч байв.

Улсын комисс хүлээж аваагүй байрыг
сонгож гэрээ хийсэн хүмүүс их ирж байгаа гэнэ. Энэ тохиол­долд зээлд хамрагдах боломжгүй
аж. Энэ жилдээ багтаж ашиглалтад орно, гүйцэтгэл нь 80-90 хувьтай байранд орохоор
гэрээ хийчихлээ, зээлд хамрагдъя гэсэн хүсэлтэй хүмүүс цөөнгүй иржээ. Бүгд л татгалзсан
хариу сонсоод буцжээ. Байрыг нь улсын комисс хүлээж авсан үед зээлд хамрагдах боломжтой
гэж тус банкныхан ярьж байлаа.

 

ХААН банкны төвөөр ороход мөн л үйлчлүүлэгч багатай байв. Тус
банкны олон нийттэй ха­рилцах мэргэжилтэн Л.Уянгаас зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Танай банкны хувьд иргэдэд юуг
анхааруулж хэлмээр байна?

-Урьдчилгаа төлбөрт барьцаа­лах хөрөнгө
нь заавал өөрийн эзэмшлийн орон сууц байна. Хү­мүүсийн хувьд өөрийн нэр ороогүй
орон сууц мөн хашаа байшин, үйлчилгээний зориулалттай үл хөдлөх хөрөнгө  барьцаалах бо­ломжтой эсэх талаар их асууж байгаа.

-Хүмүүсийн гаргаж байгаа нийтлэг
алдаа гэвэл юуг онцлох вэ?

-Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх албаны
тодорхойлолтыг банкнаас онлайнаар авч байгаа болохоор манай банкнаас орон сууцны
зээл авахыг хүсэгчид заавал ШШГА руу явах шаардлагагүй.

-Орон нутагт энэ зээлийг авах боломж
Улаанбаатартай адил­хан биш байна гэсэн гомдлыг иргэд их тавьж байгаа гэсэн. Танай
банкны хувьд хөдөөгийн иргэдэд байрны зээл олгож байгаа юу?

-ХААН банк нийт 514 салбар­тайгаас
өнөөдөр орон нутагт 430 гаруй салбар нэгжүүд иргэд харил­цагчдад банк санхүүгийн
иж бүрэн үйлчилгээг хүргэн ажилладаг. ХААН банкны нийт орон сууцны зээл­дэгчдийн
тал гаруй хувь нь орон нутгийн иргэд. Энэхүү хөтөлбөрийг ХААН банкны зүгээс бүх
салбар нэгжээрээ дамжуулан хөдөө орон нутаг, Улаанбаатар хотын харил­цаг­чдадаа
хүргэх зорилготойгоор бүх салбар нэгжээрээ шинэ хүсэл­тийг хүлээн авч байгаа. Хуучин
зээл шилжүүлэхэд тухайн салбар нэг­жүүд харилцагчидтайгаа холбог­дон зээл шилжүүлэх
ажлыг хийж байна. Түүнчлэн ХААН банкнаас зээл авахдаа иргэний харьяаллаа­раа зээлээ
авна. Хөдөө орон нутгийн хүн бол орон нутагтаа зээлээ судлуулна гэсэн үг. Хөдөө
орон нутагтаа зээлээ судлуулаад Улаанбаатар хотоос орон сууц авах бүрэн боломжтой.

-Иргэдэд зээлийн санхүү­жилт дуусах
вий гэсэн айдас байна, хөрөнгийн эх үүсвэрийн тал дээр асуудал байна уу?

-Энэ орон сууцны ипотекийн зээлийн
хөтөлбөрийг тогтвортой хэрэгжүүлнэ гэж Монголбанкнаас албан ёсоор мэдээлсэн. Бид
ч мөн тэгж ойлгож байгаа.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Б.ТӨВШИНТӨР

Тулгар төрийн 2222, Их Монгол Улс байгуу­лагдсаны
807, Ардын хувьсгалын 92 жилийн ойн Үндэсний их баяр наадамд ес да­ван тү­рүүлсэн
Монгол Улсын аварга Гунаа­жавын Эр­хэмбаяртай ярилцлаа. Тэрбээр үн­дэсний их баяр
наад­маас хойш анх удаа манай сонинд ярилц­лага өглөө.

-Төрийн их баяр наа­дамд ес даван тү­рүүлж Монгол Ул­сын аварга цол
хүрт­сэнд баяр хүр­гэе. Таны хувьд хоёр жи­лийн өмнө дөрвөн тэгш ой тохиосон наа­дамд
үзүүрлэн арслан цол хүртэж байсан. Өнөө жил Тул­гар төрийн 2222 жилийн ойгоор авар­га
цол хүртлээ. Бэл­гэ­шээлийг бодсон ч сайхан санагдаж байна?

-Юуны өмнө энэ сай­хан ойн баярын мэндийг Монголын
ард түмэндээ хүргэе. Миний хувьд түүхт ойн хоёр жил улсын өн­дөр цолонд хүрлээ.
Тийм болохоор үнэхээр сэтгэл өндөр байна. Намайг төрүүлж өсгөсөн аав, ээж, уул усандаа
баярлаж, сүсэглэн залбирч байна даа.

Жил жилийн баяр наа­дам ард түмний сэт­гэлд ямар нэгэн сайхан дурсамж
үлдээсэн бай­даг. Өнөө жилийн баяр наадамд өөрөө түрүүл­сэн болохоор надад то­хиолдох
ховорхон наад­муудын нэг энэ байлаа гэж бодож байна. Энэ жил үндэсний баяр наа­дамдаа
зодоглож буй бөхчүүдийн өнгө сайхан байсан. Бэлтгэл сургуу­лилт нь жигд байсан тул
хэн нь ч түрүүлж мэдэх наадам байлаа гэхэд бол­но. Монголын үндэс­ний бөхөд нэгэн
шинэ үе төрөн гарч ирж байгаа нь илт мэдрэгдэж, олон сайхан залуучууд улсын өндөр
цолонд хүрлээ. Дараагийн үе өсч өндий­сөн гэдгээ энэ жилийн наадмаар ард түмэндээ
тэд харуулж чадсан. -Түрүүлэх бөхийн өнгө нэг л өөр байдаг гэдэг. Та наадмаар
түрүүлчихнэ гэж бодож байв уу?

-Олон жил төрийн наа­дамд барилдчихсан боло­хоор
би түрүүлж, тэд давна гэж ам гарахыг хүсээгүй. Ямар ч бөх би түрүүлнэ гэж хэр барагтай
хэлээд байдаггүй байх. Наадмын бэлтгэл дээр хэн хэнтэй таарах ма­гад­лалтай вэ гэдгийг
бодож бэлтгэлээ хийнэ гэхээс биш. Би түрүүлнэ, заан, харцага болно гэж тэр бүр сонсогдоод
байдаггүй.

-Таныг цагаан сарын барилдаанд түрүүлсний дараа ярилцлага авч бай­­хад
цаашид сайхан барилдаж цолоо ахиул­на гэж байсан. Арслан цолны цаад цол мэдээж аварга
байдаг. Хэдхэн сарын дараа аварга бо­лоод уулзаж байна…

-Тэгж хэлж байснаа хэдэн сарын дараа наадмаараа
баталж чадлаа. Аварга цол гэдэг сайхан ч цаанаа хүнд ачаа тээж ирдэг юм байна. Өмнөх
жилүүдэд цол аваад үүнийгээ бататгах юмсан гэж хичээн бэлтгэл сургуулилтаа хийгээд
явж байхад болдог л юм байна гэдгийг мэдэрлээ. Одоо бол харин урд урд жилүүдээсээ
илүү хичээж энэ сайхан цолыг дааж явахын төлөө зүтгэх болно.

-Таны хувьд 35 насан­даа Монгол Улсын авар­га боллоо. Өмнө нь 30 гарсан
хойноо аварга болсон түүх хэр олон байдаг юм бэ?

-Монгол үндэсний бөхөд 30 гарсан хойноо аварга
цолонд хүрсэн бөх харь­цангуй цөөн байдаг. Хамгийн гол нь би бөхийн спортоор уйгагүй
хичээллэж, цаг хуга­цаагаа, хөлс хүчээ зориулсны үр дүн аварга цол болон ирлээ гэж
бодож байна. Гэх­дээ би ганцаараа хичээллээд өндөр амжилт гаргасан зүйл биш л дээ.
Амжилт гаргаж байгаа минь олон жил намайг дэмжиж байгаа Г.Буяндорж захиралтай “Ноёд”
группын хамт олон, “Сүлд” спорт хо­роо, Түмэндэлгэр захиралтай “Мон Дэ” группын
хамт олон, бөхийн спортоос өөр зүйлд сэтгэл хоёрдож болохгүйг захидаг нутгийн ах
нарын хүч хөдөлмөр байгаа юм. Түүнээс гадна мэдээж миний арыг найдвартай дааж яваа
эхнэр, хүүхдүүдийн маань ач гавьяа их бий.

-Аварга цолны болзол хангачихаад туг тойрч явахад юу бодогдож байсан
бэ?

-Миний хувьд 2011 онд 9 давж арслан цол хүртэж
бай­сан. Тэр үед уулзсан хүмүүс “Чи тэвчээртэйхэн барилдсан бол аварга болчих байсан
юм биш үү” гэцгээж билээ. Гэсэн ч тухайн үед харамсах сэтгэл төрдөггүй байсан юм
аа. Сэ­лэнгэ аймгийн маань нутгийн удирдлагууд “Аваргатай аймаг болчихвол зүгээр
юм биш үү” гээд захиас даал­гавар ч өгч л байсан шүү. Тэднийхээ хэлсэн үгийг сэт­гэлдээ
тээж, “Нутгийн зон олноо баярлуулъя, Сэлэнгэ аймаг аваргатай нутаг шүү” гэж ярилцаг
гэж бодон хоёр жил наадамд зориулан бэлт­гэлээ хийсэн. Тиймдээ ч өнөө­дөр нутгийн
зон олныхоо итгэлийг алдалгүй аварга цолонд хүрсэндээ баяртай байна.

-Хоёр жилийн өмнө арс­лан цолныхаа найрыг Зүүн­хараад хийж бай­сан.
Удахгүй аварга цол­ны найраа хийх сураг га­раад байсан хэзээ, хаа­на хийхээр болсон
бэ?

-Сэлэнгэ аймгийн удирд­лагууд маань ярилцаад наймдугаар
сарын хоёрны өдөр аймгийнхаа төвд хий­хээр болсон. Аймгийнхан найр хийнэ гээд гараа
хум­хиад зүгээр суулгүй тэдэн­тэйгээ хамт бэлтгэл ажлаа хийж байна.

-Энэ жил хаана бэлтгэл сургуулилтаа базаасан бэ?

-“Сүлд” спорт хороо, Сэ­лэнгэ аймгийнхаа бөхчүүдтэй
Төр хурахын аманд бэлтгэлээ базаасан. Төр хурахын аманд “Сүлд” спорт хороо­ныхоо
тамирчидтай бэлтгэлд гарахад надад ээлтэй байдаг юм. Тэнд гурван жил бэлтгэлд гарахад
нэг түрүүлж, нэг үзүүрлэж, нэг удаа их шөвөгт үлдсэн. Ингээд бодохоор аргагүй л
уул, ус нь таарч, өгөөж буянаа хайрлаж дээ гэж бодох болсон.

-Өнөө жилийн баяр наад­мын хоёрын даваанаас л гал гарсан барилдаа­нууд
гарч байсан. Таны хувьд дөрвийн даваанд гэхэд энэ жил баараггүй улсын цолонд хүрнэ
гэж байсан аймгийн арслан Б.Эрдэнэхүүтэй ба­рилд­­сан…

-Энэ жил өмнөх жилүү­дээсээ олон аймаг, улсын
цолтон барилдсан болов уу гэж бодогдоод байгаа. Яа­гаад гэхээр ам авах гээд очиход
л залуу бөхчүүдийн нэр ерөөсөө харагдаагүй. Улсын цолонд хүрчих болов уу гэж бодож
байсан аймгийн цолтнууд дөрвийн давааны нугалаагаар өндөр цолтой бөхчүүдтэй оноолт
таарч өвдөг шороодож байх жи­шээтэй. Б.Эрдэнэхүүгийн хувьд заал, танхимын барил­даанд
түрүүлж, үзүүрлэж байсан шилдэг аймгийн арс­лангуудын нэг. Б.Эрдэнэхүү бид хоёр
хоёулаа “Сүлд” спорт хороонд харьяалагдаж бэлтгэл сургуулилтаа хийдэг. Гэсэн ч найз,
нөхөд, ах дүү гээд танил тал харж барилд­сангүй.

-Энэ жилийн наадмаар хэний ч тааварлаагүй амыг та авсан. Тавын даваанд
гэхэд уран ба­рилдаант, хүчит заан Б.Соронзонболдыг ам­лахад Эрхэмбаяр ч хүч­тэй
л байгаа юм байна гэсэн яриа хүртэл гар­сан?

-Би бяртай чадалтайдаа тэгж ам авсан юм биш л
дээ. Миний хувьд аймгийн цолтой байхдаа улсын цолонд хүр­чих юмсан гэж барилдаж
бай­сан үе бий. Аймгийн цолтой бөхийн зовлонг би мэддэг болохоор тэднээс хэн нэгнийг
нь амлаж гай болоод яахав гэж бодсон. Тэдний зовлонг мэднэ. Тийм болохоор би улсын
цолтой бөх амалъя гэж шийдсэн. Заавал Соронзон­болд гэлтгүй өөр нэгэн улсын цолтой
бөхтэй тавын даваанд давсан ч, унасан ч горгүй юм даа гэж бодоод ам авсан. Түүнээс
Б.Соронзонболдод хонзон санаж ам аваагүй.

-Гэхдээ Соронзонболд заан та хоёрын ба­рил­даан олны анхаарлыг татсан.
Таныг тахимаа авах гэж байхад Сорон­зонболд заан таны нүүр рүү дэлсээд авч байгаа
харагдсан…

-Б.Соронзонболд залуу хүний хувьд ааг омгондоо
шатаж явсан юм байлгүй дээ. Үүнийгээ ухаарах байлгүй. Төрийн их баяр наадам болж
байхад ард түмнээ хүндэтгэх хэрэгтэй. Түүнээс биш гудам­жинд байгаа бол өөр хэрэг.
Түмэн олныхоо өмнө барил­дах гэж ирчихээд, ямар зо­долдолтой нь биш. Үндэсний бөхөд
эрэмбэ дараа гэж бий. Тэр үед би Соронзонболдтой савсаганаад зодолдсон бол цолтой
бөхчүүдийн дэг жаяг алдагдаж хүнд эвгүй сэтгэгдэл төрүүлэх байсан биз. Тэгэхэд хүлээцтэй
хандсан минь буруу болоогүй байх аа.

-Зургаагийн даваанд Б.Сайнбаяр заантай ба­рилдсан. Таны зүүн хөлд тун
эвгүй хонго­доход нэг гэдийгээд тог­тож байгаа харагдсан. Эрхэмбаяр тулдаа л энэ
хонгодоонд тэсч үлд­­лээ гэцгээж байсан…

-Б.Сайнбаяр заантай олон таарч барилдсан даа.
Бид үе тэнгийн бөхчүүд боло­хоор давах, унах нь хамаагүй сайхан барилдчихъя л гэж
бодож ам авсан. Харин до­лоогийн даваанд шинэ хар­цага Э.Оюунболдыг амлаж барилдсан.
Түүнтэй заал, танхимын барилдаанд олон таарч барилдсан.

-Шинээр заан цол хүрт­сэн Б.Батмөнхтэй өмнө нь барилдаж байсан уу.
Батмөнхийн хувьд шуур­хай барилдчихъя гэсэн бодолтой байсан болов уу?

-Батмөнхтэй өмнө нь барилдаж байлгүй яахав. Наймын
даваанд бид хоёр тунаж барилдсан юм. Миний хувьд Б.Батмөнхтэй золгоод барилдчихъя
гэж бодож бай­сан. Харин Б.Батмөнх золгоо­ноос өмнө л барилдаанаа дуусгая гэж бодсон
уу, эсхүл заан цолондоо ханаж ба­рилд­сан уу гэдгийг сайн мэдэхгүй байна. Батмөнхийн
бэлтгэл өнөө жил гойд сайн байсан. Өмнөх барилдаануу­даасаа илүү тамиртай байна
лээ.

-Үзүүр түрүүний барил­дааны тухай дурсахгүй өнгөрч болохгүй. Шинэ­хэн
гарьд Б.Гончиг­дам­батай хэрхэн барилдъя гэж бодсон бэ. Хоёр жилийн өмнө та төрийн
наадмын үзүүр, түрүүнд шалгарч байсан тул сэт­гэл санааны хувьд да­вуу байгаа нь
анзаараг­даж байлаа…

-Энэ жил багш, дасгалжуу­лагчид маань олон зүйлийг
надтай зөвлөсөн. Миний хувьд самбо, жүдогийн олон улсын хэмжээний мастер На­рангэрэл,
улсын харцага Г.Элбэг гээд хоёр багштайгаа бэлтгэлд гарсан. Хоёр багш­тайгаа зөвлөж
хүн болгонд нь тааруулж наадмын бэлтгэлээ хийсэн юм. Үүний ач гавьяа наадмаар л
яг гарлаа даа. Хоёр багшдаа үнэхээр баяр­лаж явдгаа мянга мянган уншигчтай “Өдрийн
сонин”-оор дамжуулъя.

-Таныг арслан цол хүрт­дэг жил таны найз Лхаг­васүрэн “9999” гэсэн
дугаартай шинэ жийп машинтай ирж, та 9 даван үзүүрлэж байсан сонин түүх байдаг.
Өнөө жилийн хувьд тийм зүйл болсон уу?

-Наадмын өдөр найзууд маань өмнөх уламжлалаараа
манай гэрт ирцгээж наадмын тухай хуучилж, цай унд ууц­гаан наадмын талбай руу хамт
явсан. “Хоёр жилийн өмнө би хэрэв 1010 гэсэн дугаартай машинтай ирсэн бол найз маань
түрүүлэх байсан юм” гэж Лхагвасүрэн маань ярьж байсан юм. Тэр жил нь би 9 давж үзүүрлэсэн.
Харин наадам тараад ма­найд ирчихээд 9999 гэдгийн хоёр есийг нь бий болгочих­лоо.
Одоо хоёр ес дутуу гэж байсан.

Энэ бол гэхдээ аархал, омгорхол огт биш. Мон­гол
хүний амны бэлгэ гэж бодож байгаа шүү. Тийм бо­ло­хоор өнөөдрөөс (өчигдөр) бэлтгэ­лээ
хийж эхэлсэн.

-Монголчууд цагаан са­рын барилдаанд тү­рүүл­сэн бөх наадамд дээгүүр
барилддаг гэж ярилцдаг. Үүний нэг баталгаа нь та боллоо?

-Би цагаан сарын барил­даанд түрүүлсний дараа
сар шинээр Ж.Мөнхбат багштай­гаа очиж золгосон. Тэгэхэд багш маань “Цагаан сараар
түрүүлсэн бөх энэ жил тө­рийнхөө наадмаар түрүүлчих байх аа” гэж байсан юм. Баг­шийн
ерөөл биелэлээ олсонд сэтгэл хангалуун явна. Өнөөдөр (өчигдөр) Мөөеө багш дээрээ
оччихоод ирлээ.

-Энэ жилийн баяр наад­мын барилдаануудаас хамгийн хэцүү учраа нь хэн
байсан бэ?

-Үндэсний бөхийн спор­тын хөгжил дээд цэгтээ хүрчихсэн
юм байна. Амалж, амлуулж байгаа аль аль нь нугалаагаар таарч байгаа бөхчүүдийг харж
байхад ул­сын аварга, арслангууд дээр аймгийн шилдэг арслангууд очиж байгаа харагддаг.
Үүнээс үндэсний бөхийн хөгжил ямар шатанд явааг харж болохоор байгаа юм. Энэ жилийн
наадмын бүх бөхчүүд хүчтэй өрсөлдөгч байж чадсан. Учраа бөхийн маань бэлтгэл сайн
байна гээд ямар барилдахгүй байл­тай биш. Адилхан бэлтгэл хийсэн болохоор тачигнатал
үзээд өнгөрсөн.

-Таны хувьд аварга цо­лонд хүрснээр С.Мөнх­бат, Д.Сумъяабазар, О.Бал­жинням
аваргуу­дын дээр эрэмбэлэгдэх болсон уу?

-Тэрийг ёстой мэдэхгүй. Монголын үндэсний бөхийн
холбоо мэдэх байх. Энэ тухай бодсон ч юм алга.

-Наадам өнгөрөөд ихэнх бөхчүүд нутаг ус руугаа амрахаар явчихаж. Таны
хувьд хаагуур амрах вэ?

-Амарч амжихгүй юм шиг байна. Наймдугаар сарын
2-нд аварга цолны найр наа­дам болно. Долдугаар сарын 26-28-нд аав, ээжийн минь
төрсөн нутаг Завхан аймаг байгуулагдсаны 90 жилийн ой болох гэж байна. Аав, ээжийн­хээ
нутагт хүндэт­гэл үзүүлж, төрсөн буйрыг нь эргэж идээ цагааны дээж өргөе гэсэн бодолтой
байна. Тийм болохоор амрах цаг гарахгүй шинжтэй шүү.

-Өнөө жил “Сүлд” спорт хороо үнэхээр одтой сай­хан наадаж аварга, харцага
цолтонтой бол­лоо. Нэг спорт хорооны тамирчин болох Н.Бат­суурийн тухай ярихгүй
юу. Та хоёрыг ШШГЕГ-аас хүлээж авсан уу?

-“Сүлд” спорт хороо Хууль зүйн яамны харьяа байгуул­лага.
Х.Тэмүүжин сайд га­даадад томилолтоор яваа юм билээ. Сайдыг ирэхээр нэг мөсөн хүлээж
авъя гэсэн.

Н.Батсуурь харцага бө­хийн удамтай гэдгийг Мон­голын
ард түмэн мэднэ. Аав нь улсын харцага Г.Намсрай­жав гуай шүү дээ. Намсрай­жав гуайн
ах улсын начин Даваасамбуу агсан байна. Батсуурийн өвөө Гэлэг начин гэдгийг бөх
сонирхогчид мэдэх байх. Залуу харцага аавынхаа цолонд хүрсэнд баяртай байна. “Сүлд”
спорт хорооны тамирчид бага хуга­цаанд асар их амжилт үзүүлж байна. Энэ нь манай
спорт хорооны дарга Ц.Баярсайхан зааны ач гавьяа юм. Олон сайхан шинэлэг зүйлс хийхэд
байнга дэмжиж тусалдаг удирдлагуудын буян ч бий.

-Сэлэнгэ аймгийн удирд­лагууд хэрхэн хүн­дэтгэл үзүүл­­сэн бэ?

-Аймгийн удирдлагууд на­майг хүлээж авч хүндэтгэлээ
илэрхийлсэн. Нийт Сэлэнгэ нутаг, Мандал сумынхандаа сайн сайхныг хүсье.

-Та уяачдын наадамд очоод цаашаа Мандал сум руугаа шууд явсан. Нутгийн
зон олон тань үнэхээр сайхан угтаж авсан байна лээ?

-Хүй долоон худагт бол­сон уяачдын наадамд очоод
нутаг руугаа явсан. Мандал суманд очиход үнэхээр ха­луун дотноор хүлээж авсан. Тэр
мөчид нутгийнхаа зон олонд баярлаж, бахархаж байлаа.

-Олон мянга гаруй хүн цуглаж таныг хүлээн авна гэж бодсон уу?

-Хоёр жилийн өмнө намайг арслан цол хүртээд нутагтаа
очиход мөн л халуун дулаанаар угтаж байсан юм. Энэ удаа аварга болоод очи­ход бүр
илүү санагдсан. Ийм сайхан нутаг ус, энэ сайхан хүмүүсийн дунд төрж өсөж, энэ сайхан
нутгийн нэгэн тасархай нь би шүү дээ гэж бодоход огшмоор л санагддаг юм билээ.

Ээж маань “Түмэн олны­хоо хайр хүндлэлийг зөв
сэт­гэл, зөв ухаанаар авч яваа­рай” гэж захьсан. Ээжийнхээ тэр сайхан сургаалийг
цаа­шид биелүүлэхийн төлөө хичээх болно.

-Таны гэргий өнөө жи­лийн наадмын бөхийн барилдааныг хаана үз­сэн бэ.
Зарим бөхчүүд эхнэрээ дагуулаад очсон харагдаж байна лээ?

-Эхнэр цэнгэлдэхэд бөх үзээд суучихвал хоол, цай­наас
эхлээд арын ажил хэ­цүүднэ. Миний арыг найдвар­тай дааж яваа хүн гэргий маань шүү
дээ. Эхнэр маань жил жилийн наадмаар тогоо, шанагатай зууралдаж өнгө­рөөдөг. Ер
нь бүх бөхчүүдийн эхнэр наадмын барилдааныг телевизээр харж, гал тогоондоо өнгөрүүлдэг
байх.

-Таныг аварга болоход гэргий тань хэрхэн баяр­ласан гэж байна. Таньд
ярив уу?

-Мэдээж хамгийн их баярласан хүмүүсийн нэг нь
гэргий минь байгаа юм. Бид олон жил барилдаад ирэхээр эхнэрүүд нь их нервтэй бол­чихдог
юм биш үү. Хазайхад нь дагаж хазайж, баярлаж, гунихаас эхлээд сэтгэл санаа нь тогтворгүй
байдаг юм шиг байна лээ.

-Аварга маань бөхийн спорттой хэрхэн амьд­ралаа холбож байсан юм бэ?

-Аав маань бөхөд дуртай хүн байсан юм. Тийм боло­хоор
эрэгтэй хүүхдүүдээ бөх болгоно л гэдэг байлаа. Тэ­гээд ч манай удмаас данш­гийн
босоо Шагдар, Монгол Улсын заан Ц.Баярсайхан гээд мундаг барилддаг хүмүүс төрөн
гарсан. Би гуравдугаар ангийн сурагч байхдаа Мон­гол Улсын арслан Уламбая­рын Мижиддоржийн
шавь болж байлаа. Тэгэхэд У.Ми­жиддорж арслан Зүүнхараа хотод чөлөөтийн секц хичээл­лүүлдэг
байсан. Харамсал­тай нь төд удалгүй Мижигээ арслан Улаанбаатар хот руу нүүхээр болж
хагас жил хи­чээллэсэн чөлөөт бөхийн секц маань хаагдсан. Түүнээс хойш үеийн нөхөдтэйгээ
гу­дамжинд дээл хувцсаа уран барилдаж байснаас бөхийн спортоор тууштай хичээллээ­гүй.

Харин 10 дугаар ангиа төгсөөд нэг жил аав, ээждээ
туслан сургуульд суралгүй өнжсөн. Тэр жилийн зун Ман­дал хайрханы тахилга бол­сон
юм. Би ч өөрийгөө барил­дана ч гэж бодоогүй байтал хөгшчүүл барилдуулахаар нэрийг
нь маань аль хэдийнэ бичүүлчихэж. Хөгшчүүдийн урмыг хугалаад яахав гээд барилдтал
гурав давдаг юм. Овооны наадамд тэгэхэд даага уяж хурдлуулсан. Даага маань түрүүлж
би гэр­тээ бөөн баяр ороод гурав давснаа хэлж, даага түрүүл­гэсэнээ аавд хэлсэн.
Аав тү­рүүлсэн даагыг нэг их тоолгүй овооны наадамд гурав дав­санд нь үнэхээр их
баярла­сан. Тэгээд намар нь буюу 1997 онд Ж.Мөнхбат аваргын үүсгэн байгуулсан Их
шавийн дээд сургуульд улсын харцага Г.Элбэгийн шавь болгож өгсөн. Түүнээс хойш бөхийн
спортоос хөндийр­сөнгүй дээ.

-Анхны цол мэдээж су­мын заан байсан байх?

-Тийм ээ. 1999 онд Ман­дал сумын Түнхэл тосгоны
баяр наадамд түрүүлэн су­мын заан цол хүртсэн. Анхны болоод ч тэр үү сумын заан
цолондоо хайртай байдаг юм. 2001 онд Хөвсгөл айм­гийн 70 жилийн ойн баяр наадмаар
улсын начин Б.Бад­­ралаар зургаа давж аймгийн начин цол хүртсэн. Аймгийн начин цолтой
хоёр жил төрийнхөө наадамд зодоглон дээгүүр даваанд өвдөглөсөн юм. Тухайн үед заал
танхимын барилдаанд аймгийн начин цолтойгоо сайн барилдчихдаг байсан болохоор улсын
цолонд хү­рэх амархан гээд бодчихсон явсан. 2002 оны наадмын хоёрын даваанд Ч.Даваа­дорж
харцагад өвдөг шороо­дон их уйлж байсан юм. Тэр одоо болтол санаанаас ер­дөө гардаггүй.
Тэгж л төрийн наадмын торгон дэвжээ ямар хатуу вэ гэдгийг мэдэрсэн. Тухайн үед аавын
бие таа­руухан байсан болохоор тэр жил начин болчих юмсан гэж зүтгэсэн. Бөх болсных
улсын начин болж аавыгаа баярлуу­лъя гэж дотроо шатаж явсан юм болохоор шарандаа
уйл­сан байх. Тэгэхэд үнэхээр нас бага байжээ. Улсын цол хүртэж чадаагүйдээ гоморхон
“Ахиж би үндэсний бөхөөр барилдахгүй” гэж Г.Элбэг багшдаа хэлээд загнуулж байсан.
Гэтэл хоёр хоногийн дараа уяачдын наадамд Г.Элбэг багштай хамт очиж багш түрүүлж
би үзүүрлэсэн юм. Тэгэхэд би учиргүй их баярлан гарч ирэхэд “За, Эрхэмээ одоо барилдмаар
байна уу” гэж багш амыг минь асууж билээ. Багш хүн гэдэг тийм л айхтар юм билээ.
Уяачдын наадмаас хойш найм хоногийн дараа Зүүн­хараа хот байгуулагдсаны 50 жилийн
ойн наадам болоход түрүүлж аавыгаа баярлуул­сан. Аавыгаа сэрүүн тунгалаг ахуйд нь
улсын цол авч баярлуулж чадаагүй ч начин, арслан, аварга цол авахыг минь аав минь
тэнгэрээс харж байгаа даа гэж боддог. Би чинь аавыгаа л бодож бэлтгэл сургуулилтаа
эрчимтэй хийдэг байсан. Бөх хүн олон жил барилдах тусмаа хашир суудаг юм байна.

Түүнээс хойш 2003 онд Дархан-Уул аймгийн баяр
наадамд найм даван түрүү­лэн аймгийн арслан цол хүртсэн дээ. Аймгийн арслан хэмээх
цолыг зургаан хоног зүүгээд төрийн их баяр наа­дамдаа зодоглон Ж.Мөнхбат аваргаар
тав даван улсын начны босго алхсан юм.

-Та ер нь багадаа хэрхэн нааддаг байсан бэ?

-Аав бөхөөс гадна моринд хорхойтой байсан. Намайг
багад хурдан морь унуулдаг байсан. Гэхдээ айраг түрүүнд хурдалж байгаагүй.

-Танай хоёр ах, дүү барилддаг уу?

-Үгүй ээ. Багад нь аав барилдуулна гээд дийлээгүй.
Би л барилдаж байна. Би дээрээ хоёр эгч, хоёр ах, дороо нэг эрэгтэй дүүтэй. Сонин
гэвэл би чинь одон­гийн хүүхэд шүү дээ базар­ваань. Төрөхдөө л энгэрээ цоолуулж
төрсөн байгаа биз дээ.

-Та гэр бүлээ
танил­цуу­лахгүй юу?

-Манай эхнэрийг Ц.Дэл­гэр­маа гэдэг. Би чинь хоёр
охинтой хүн байгаа юм. Том охиныг Ариунзаяа гэдэг. 

Ноднин ба­га охин наад­мын өм­нө төрж Са­руул­заяа
гэдэг нэр хайр­ла­сан. Ноднингийн наадмаар би их шө­вөгт үлдэж “са­руул сайжрах”
чимэг хүрт­сэн нь цаанаа л нэг учир жанцантай юм шиг санагддаг. 2003 онд улсын начин
цол хүртэхэд аймгийн нут­гийн зөв­лөлөөс УАЗ 469 ма­шин бэлэглэсэн юм.  Тэр машиныг нь ту­хайн үеийн ханшаар буюу зур­гаан
сая төг­рөгөөр худалдан Зу­рагтад хашаа байшин авч голомтоо бадрааж байлаа.

Э.ЭНХБОЛД

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Шөнийн 00.00 цагийн орчимд нийтийн тээвэр битгий
хэл үнэ хөлсөө нэмж явдаг хувийн микро авто­буснуудын ч бараа үгүй бол­дог. Тэгвэл
энэ байдал ард хоцорч шө­нийн цагаар нийтийн тээв­­­­рээр иргэдэд үйлчил­дэг болжээ.

Энэ талаар сонир­хохоор шөнийн сур­­валж­лагад
гарлаа. Биднийг 00.25 цагийн орчимд Зүүн дөрвөн за­мын буудал руу очиход ямар нэг
ний­тийн тээвэр харагдсангүй. Замаар хааяа нэг машин тэрэг хөлхөлдөнө. Төд удалгүй
зүүнээс баруун руу буюу Их дэлгүүрийн чиглэлээс Зүүн дөрвөн замын арын автобусны
буудал чиглэн трол­лей­бус ирж яваа үзэгд­лээ. Автобусны буу­дал дээр ирж зогсоход
троллей­бусаас 40 орчим насны эмэгтэй арваад насны охинтойгоо буув. Офице­руу­дын
ордон-Ха­нын мате­риал гэсэн хаяг­тай уг троллейбусанд өөр хэн ч үлдсэнгүй. Бид
өнөөх трол­лейбусанд суу­гаад эцсийн зогсоол буюу Ха­нын материал орохоор суулаа.

Жолооч, кондук­тор хоёрт ямар зо­рилго­той яваагаа хэлэхэд “Бид ажилдаа
гараад цаг л болж байна. Үйлчлүүлэгчдийн
тоо ту­хайн өдрөөсөө л шалтгаалдаг. Баяр наадмын үеэр овоо хүнтэй байсан” гэв. Үүгээр
бидний яриа өндөрлөөд цааш явав. Энэхүү шөнийн трол­лей­бусыг “Цахилгаан тээвэр”
ком­па­ниас санаачлан нийтийн тээв­рийн үйлчилгээнд гаргаж байгаа юм байна. Ингэхдээ
“Эко шөнийн троллейбус” гэсэн тодотголтой­гоор. Учир нь уг трол­лейбус цахил­гаанаар
ажилладаг аж. “Цахилгаан тээвэр” компани энэхүү троллейбу­саа өөрсдөө дотооддоо
үйлдвэр­лэж байгаа болохоор хэрвээ ца­хилгаан буюу тог тасарсан үед дизель хөдөл­гүүрээр
явах боломж­тойг бодол­цож зохион бүтээжээ. Энэ нь хосолмол хөдөлгүүртэй угсарсан
гэсэн үг л дээ. Дотоод үзэмж нь ч гэсэн их тохилог, цэвэр­хэн санагд­сан. Шөнийн
цагаар ямар ч эрсдэл учирч болох учир хяналтын камер, байрлал тогтоогч суулгажээ.

00.40 цагт Зүүн дөрвөн замаас хөдлөөд “Андууд”,
“25” гээд бууд­лууд дээр зогсоход ганц ч хүн суусангүй. Харин 10 дугаар хо­рооллын
автобусны буудал дээ­рээс 30 орчим насны халамцуу хоёр залуу суулаа. Кондуктор эгч
арай гэж хүн орж ирсэнд баярлаж байгаа бололтой инээмсэглээд мөнгөө хураахаар босов.
Өнөөх хоёр залуугийн нэг нь махлагдуу бор бол нөгөөдөх нь туранхай бор царайтай
залуу харагдав. Тэд хоорондоо “Хэд билээ, таксидъя гээд байхад, 21 дүгээр хороолол
ороход дор хаяж 5000 гарна тэх үү” гэж ярилцана. Кондукторыг очиход “Эгчээ энэ
21 дүгээр хороолол орох уу” гэж асуув. Тэгээд халааснаасаа базаж, үрчийсэн 2000
төгрөг нэг нь гаргаж өглөө. Ингээд тэд хоорон­доо найз нөхөдтэйгөө ууж идсэн талаараа
яриад бусдыг анзаарах ч сөхөө алга. Кондуктор эгчийн ярьснаар бол оройн цагаар ихэнх­дээ
архидан согтуурсан хүмүүс үйлчлүүлдэг гэнэ. Тэдэнтэй адаг­лаад л эвээр зан аашийг
нь олж харьцахгуй бол агсам, согтуу тавих гээд хүндрэлтэй байдаг аж. Ингээд мэр
сэр ганц нэг хүн сууж, бууж явсаар 01.10 цагийн орчимд Лабо­раторийн буудал буюу
Драгоны хажуугийн буудал дээр ирлээ. Тэндээс овоо хэдэн зорчигч суув. Төв аймгийн
Лүн сумаас ирсэн гэх нэг эмэгтэй, хоёр эрэгтэй хүн суув. Тэд Ханын материалын Давхар
гэдэг буудал дээр бууж хамаатны­даа очихоор яваа гэнэ. Хөдөөнөөс ирсэн машин нь
тэднийг Драгоны урд буулгаж л дээ. Тэдэнтэй хамт явсан 50 орчим насны эмэгтэй “Өмнө
нь оройтсон үед очих гэсэн айлдаа хаана ч байсан таксидаад очихоос аргагүй болдог.
Харин таксинд явж байгаа жолооч нар дээлтэй яваа хөдөөний биднийг хараад шууд андахгүй
илүү мөнгө нэхэх, дээрэмдчих гээд түгшүүртэй байсан. Одоо ч харин нийтийн унаагаар
явдаг болж, хаана зогсчихов, яав ийв гэлтгүй” хэмээн ярив. Ингээд эцсийн буудал
дээр зогсоод эргээд хөдлөв.

 

Тэндээс 20 орчим насны А.Баярцэцэг гэдэг охин
суув. Түүнтэй цөөн хором ярилцлаа.

 

-Ийм орой хаашаа явж байгаа юм бэ?

-Гэртэй харих гээд явж байна. Манай гэр Кино үйлдвэрт
байдаг.

-Оройтсон үед айхгүй байна уу?

-Харин өдөр эмээгийндээ ирж гэрийн ажилд нь туслаад
оройт­чихлоо. Маргааш өглөө эрт ажил­тай болохоор хоночихоор энэ холоос амждаггүй
юм. Тэгээд л харих гээд явж байна.

-Ер нь шөнийн цагаар эко троллейбус иргэдэд үйлчилж
байгааг мэдсэн үү?

-Зурагтаар л сонссон. Эмээ, өвөө хоёр ийм троллейбус
явдаг болсон гээд сая суул­гаж өгсөн юм. Тэндээс ах маань тосч авах юм л даа. Тэрнээс
биш яалаа гэж ийм орой явах уу. Ялан­гуяа оройтсон үед охидууд айж, ичихээс эхлээд
хэцүү ш дээ. Харин одоо амар болжээ. Хааяа хамаа­тан садныдаа ирээд оройтчих вий
дээ унаа зогсохоос өмнө гарахгүй бол гээд байнга л цаг хялам хялам хийж хардаг байсан
ш дээ.

-Оройтсон тохиолдолд так­сидвал эндээс танайх
хүртэл хэдэн төгрөг гарах бол?

-Би өмнө нь хэд хэдэн удаа такси барьсан юм байна.
Манайх руу яг 14 мянган төгрөг гардаг. Зарим жолооч нар 16 мянга гэх ч юм уу илүү
нэхэх үе байдаг. Гэхдээ нэгэнт яваад ирсэн болохоор хэлснийг нь өгөхөөс өөр аргагүй.
Харин энэ троллейбусны үнэ нь ч боломжийн санагдлаа.

Ингээд ямарч байсан нэг той­роход 20 орчим зорчигч
“Эко шөнийн троллейбус”-аар үйлч­лүүл­лээ. Энэхүү шөнийн нийтийн тээвэр Офицеруудын
ордон-Ханын материал гэсэн чиглэлээс гадна III, VI хороолол-БММЗ буюу Үйлдвэр комбинат
гэсэн чиглэлээр иргэдэд үйлчилж байгаа аж. Нөгөө чиглэлийг хэр их зорчигчтой бай­гааг
асуухад мөн л төдий тооны үйлч­лүүлэгчтэй байжээ. Одоогоор чиглэл тус бүрд хоёр
троллейбус үйлчилгээнд гарч байгаа бөгөөд ирэх намраас троллейбусныхаа тоог нэмэхээр
төлөвлөж байгаа юм байна. Офицеруудын ордон-Ха­нын материал гэсэн чиглэл нь хоорондоо
40 минутын зайтай үйлчилж байгаа бол нөгөө чиглэл нь 25 минутын зайтай явдаг аж.
Гэхдээ хоёр сар туршилтын жур­маар явж байгаа бөгөөд хэрвээ үйлчлүүлэгч багатай
байвал шө­нийн тээврийг зогсоож ч магадгүй талаар “Цахилгаан тээвэр” компа­нийнхан
дурдаж байна лээ. Учир нь үйлчилгээнд явсан орлого нь зарлагаа нөхөж чадахгүй бол
компани алдагдалд орох гэнэ. Одоохондоо хүмүүс тэр болгон шөнийн троллейбус иргэдэд
үйл­чилж байгааг сайн мэдэхгүй байгаа аж. Гэхдээ өдөр ирэх бүр зор­чигчдын тоо нэмэгдэж
байгаа гэсэн. Уг нь “Эко шөнийн троллей­бус” иргэдийн халааснаас гарч буй мөнгийг
хэмнэж, иргэдийн амьжир­гаанд нөлөөлж, үйлчилгээг ойр байлгах зорилготой юм байна.
Хүүхэд 500 төгрөг, том хүн 1000 төгрөг гэдэг бол манай шөнийн нийтийн тээврийн үйлчилгээнд
боломжийн санагдах үнэ. Яагаад гэхээр шөнө оройн цагаар ээлжийн ажлаасаа буудаг,
өөр олон шалт­гаанаар гэртээ харих гээд оройтдог хүмүүс их бий. Уг нь ийм нийтийн
тээврийн үйлчилгээ гадны хөгжилтэй то­моохон улс орнуудад байдаг юм байна. Бүр заавал
байх ёстой үйлчилгээ гэж үздэг ажээ.   

Д.ДАВААСҮРЭН

Гэрэл зургуудыг
Ц.МЯГМАРСҮРЭН     

Тулгар төрийн 2222, Их Монгол Улс байгуу­лагдсаны
807, Ардын хувьсгалын 92 жилийн ойн үндэсний их баяр наадамд гарьд Жанцан­гийн Бат-Эрдэнээр
тав даван Монгол Улсын начин цол хүртсэн Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын харьяат,
“Хантайшир” дэв­жээ­ний бөх, улсын начин Лувсандоржийн Цэрэн­тогтохтой ярилцлаа.

 -Тулгар төрийн 2222 жилийн тэгш ойн үн­дэс­ний их баяр наадамд тав
даван Монгол Ул­сын начин цол хүрт­сэнд баяр хүргэе. Өнөө жилийн баяр наадмын тухай
ярихгүй юу?

-Баярлалаа.
Бөхчүүд бид улсын цолны төлөө л бэлтгэл сургуулилт, цаг заваа зориулдаг хүмүүс.
Би ч мөн адил улсын цолтны бүлд багтчих юм­сан хэмээн хичээж бэлт­гэлээ хийдэг байсан
бо­лохоор мөрөөдлийнхөө захаас атгаж улсын на­чин бол­сондоо баяртай байна. Бэлтгэл
хийх нөх­цөл боломжоор хангаж өгсөн “Хантайшир” дэв­жээний тэргүүн, УИХ-ын гишүүн
Ж.Энхбаяр, Хи­лийн цэр­гийн 119 дүгээр ангийн хамт олон, “Гео Мандал” ХХК,
“Relax”, “Mustang” клу­бийн­хэндээ баярлалаа гэж хэлье. -Бөхчүүдийн яриаг сонсож байхад
наадмын өглөө нэг л ер бус байсан. Тэр мэдрэм­жээрээ барилдсаар улсын цолонд хүр­лээ
гэдэг. Таны хувьд тиймэрхүү зүйл мэд­рэгдсэн үү?

-Янз бүрийн зүйл мэдрэгдээгүй. Наадмын өглөө бусад
жирийн өдрүүдийн адил эхэлсэн. Бэлтгэл сайн байсан тул улсын цолонд хүрчих болов
уу гэсэн итгэл байсан.

-Таны хувьд Бүх цэргийн баяр наадамд хурц арслан А.Алтан­хуягийг тахим
буул­гаж “хурц” чимэг хүртсэн. Энэ барилдаан мэдээж наад­мын өмнөх том сорилго болсон
болов уу?

-Тэгэлгүй яахав. Миний хувьд наадмын өмнөх хамгийн
том со­рилго барилдаан тэр байлаа. Бүх цэргийн баяр наадамд түрүүлэн “хурц” чимэг
хүртсэн нь наадмын барилдаанд нөлөөлсөн. Бүх цэр­гийн баяр наадамд үеийнхээ бөх­чүүдтэй
барилдаж өөрийнхөө бэлт­гэлийг ямархуу байгааг мэдэх том боломж байсан. Энэ жил
би “Хантайшир” дэвжээнийхээ бөх­чүүд­тэй “Гео Мандал” компанийн “Мандал” амралт,
“Мустанг” клуб хоёр дээр бэлтгэл сургуулилтаа базаасан.

-Энэ жилийн баяр наадам хоёрын даваанаасаа л өрсөлдөөн гэгч чухам юу
болохыг харуулж эхэлсэн. Ялангуяа аймгийн цолтой бөхчүүдийн хувьд гурав, дөрвийн
давааг нурааж гарна гэдэг их шалгуур байсан…

-Өнөө жил наадам чанга бол­сон. Хоёрын даваанаас
л улсын цол авчих болов уу гэж бодож явсан бөхчүүд оноолтоор таарч байлаа. Миний
хувьд хоёрын да­ваанд гэхэд Дундговийн аймгийн арслан Т.Энх-Амгалантай таар­сан.
Гурвын даваанд улсын начин Ц.Цогтжаргалыг давсан. Харин дөрвийн даваа л тун хэцүү
байсан даа.

-Та Монгол Улсын шилдэг харцагуудын нэг болох Ө.Бат-Оршихыг давсан
шүү дээ. Тэр барилдааныхаа ту­хай ярихгүй юу?

-Мэдээж Ө.Бат-Орших харца­гын хувьд яалт ч үгүй
Монгол Улсын шилдэг харцагуудын нэг. Баяр наадмаар ч дээгүүр барил­дана гэсэн хүмүүсийн
таамаг явж байсан. Ө.Бат-Орших харцагыг давсандаа үнэхээр их баярласан. Адилхан
л бэлтгэлээ хийж байгаад барилдаж байгаа тул юунаас нь дутахав гэж бодсон. Энэ жилийн
наадамд эмээх зүйлгүй барилдсан минь надад улсын цол авчирсан болов уу.

-Харцага та хоёрын барил­дааны өгөө, аваа хэд байсан бэ. Бас л гал
гарсан барил­даануудын нэгээр та хоёрын барилдааныг нэрлээд байгаа шүү дээ?

-Миний хувьд бүтэн жилийн турш нэг өдрийн бэлтгэлээ
ч дутуу хийгээгүй. Аль болох бэлтгэлээ тултал нь хийж амжилтад хүрэхийг хичээсэн.
Миний хувьд харцагатай барилдахад өмнө нь заалны барилдаанд хоёр унаж байсан ч сэтгэлзүйн
хувьд дарамтгүй бай­сан. Бэлтгэл ханаад ир орчихоор айх зүйлгүй болчихдог юм билээ.
Энэ даваанд би уначихвал цолгүй үлдэнэ гэсэн айдсаас өөрийгөө бүрэн чөлөөлж чадсан.
Хэт их цол хүсэн мөрөөдөхөөр сэтгэлзүй тогтворгүй болчихдог юм.

-Тавын даваанд та нутгийн бөх болох Ж.Бат-Эрдэнэ гарь­дыг давж начин
цолны босго алхсан. Начны даваа­ны барилдаан хэрхэн өрнө­сөн бол?

-Яахав ээ. Барилдаан сайхан болж би давсан. Өөр
юу ярихав.

-Зургаагийн даваанд шинэ­хэн харцага Н.Батсуурьтай хүч үзэн өвдөг шороодсон.
Давах боломж байсангүй юу?

-Н.Батсуурь харцага бид хоё­рын хувьд Монгол Улсын
начин цолны болзол хангачихаад зургаа­гийн даваанд тунаж барилдсан. Хоёулаа л аймгийн
арслан цолтой байсан болохоор хэн давсан нь харцага болох хариуцлагатай барилдаан
байсан. Гэсэн ч би өөрт байгаа нөөц боломжоо бүрэн дүүрэн ашиглаж чадаагүйгээс болж
унасан. Тэр хүний аз хийморь илүү байсан болоод л Н.Батсуурь намайг давж харцага
болсон юм болов уу даа.

-Таны хувьд сүүлийн жи­лүү­дэд улсын цолтны тааварт явдаг байсан болохоор
ул­сын цолонд хэр тэмүүлж барилдсан бэ?

-Улсын цолонд хүрэх юмсан гэж хичээж бэлтгэл сургуулилтаа
хийн барилдаж ирсэн минь үнэн. Гэхдээ улсын цолонд шунаж барилдаагүй.

Өнөө жилтэй нийлээд миний хувьд улсынхаа баяр
наадамд таван жил хүч үзэж улсын цолтны бүлд багтлаа. 2011 оны баяр наадмыг бэртлийн
улмаас өнжиж байсан. Тэгэхэд наадмын бэлтгэлд гарчихаад хөлийнхөө шөрмөсийг тасалсан.
Үеийн олон бөхчүүд маань улсын цолонд хүрч байхад би хэвтэж л наадам үзэж байлаа.
Адилхан аймгийн арслангууд ул­сын цол авч буйг харахад баярлаж байсан ч дотроо их
харуусаж билээ. Тэгш ой тохиосон тэр жилийн наадмын бэлтгэл гойд байсан шүү. Би
чинь шөрмөсөө таслаад нэг жил барилдаагүй. Дараа нь формондоо орох гэж жил зүдэрсэн
дээ. Бэртэл гэмтлээс болоод эргэн формондоо ороход цаг хугацаа үнэхээр шаардагддаг
юм байна гэдгийг мэдэрсэн.

-Энэ жилийн баяр наадмын үндэсний бөхийн барилдаан үзүүштэй болсон
ч даваа болгонд л бие биенийгээ ну­дарч, цохисон асуудал гарч байсан. Таны учраа
бөхчүү­дээс тиймэрхүү авир гарга­сан бөх бий юу?

-Миний учраа бөхчүүдээс тиймэрхүү авир гаргаагүй.
Ганц нэг бие биенийгээ нударч байгаа зүйл ажиглагдаж  л байлаа. Бөх хүмүүс аль болох ёс жудгаа бодож
ба­рилдах хэрэгтэй л дээ.

-Та Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын Ээж хайрханы хүү байх аа. Нутаг усныхаа
тухай ярихгүй юу?

-Тийм ээ. Би яах аргагүй Ээж хайрханыхаа өвөрт
өсч өндийсөн хүн байгаа юм. Баяр наадмаар нутгийн уул ус нь түшдэг гэдэг. Ээж хайрханы
маань арвай сүншиг хүүгээ улсын цолонд хөтөлсөн биз ээ. Миний хувьд үндэсний бөхөөр
хожуу хичээллэсэн хүн шүү дээ.

-Хэдэн оноос гэсэн үг үү?

-2003 оноос эхэлж хичээллэсэн. Тэгэхэд 20 настай
байсан санагдаж байна. Багадаа үндэсний бөхөөр хичээллээгүй ч гэсэн үеийн найз нөхөдтэйгээ
барилдан дээл хувц­саа урж л өслөө. Аавынхаа дүү­гийн хүүхдүүдтэй их ч барилдсан
даа. Миний хувьд сумаасаа анх удаа улсын цолтой бөх боллоо. Манай сум түүхэндээ
анх удаа улсын цолтой бөхтэй боллоо, тэр нь би гэж бодохоор сайхан л санагдаж байна.
Сумынхан маань надаас дутуугүй баярлаж байгаа болов уу гэж бодоод байгаа.

-Яагаад 20 хүрч байж барил­даж эхэлсэн юм бэ?

-Тухайн үеийн орчин нөлөөл­сөн. Аав маань намайг
багад байсан бол хар багаасаа бөхөөр хичээллүүлнэ гээд хот руу хөтлөөд л ирэх байсан
болов уу. Багаасаа аав, ээжээсээ хагацсан болохоор хөдөө мал дээр л байдаг байлаа.
Би 18 настайдаа цэрэгт явж дотоо­дын цэргийн 05 дугаар ангид алба хаасан. Цэрэгт
байхдаа би ер нь бөх болно гэж шийдсэн. Хавар нь цэргээс халагдаад намар нь бөх
болохоор Улаанбаатарт ирж байсан. Цэрэгт байхдаа тангаргийн баярын үндэсний бөхийн
барил­даанд түрүүлж 72 цагийн чөлөө­гөөр шагнуулж билээ. Улсын баяраар цэргийн ангид
барилдаан болоход түрүүлчихдэг байлаа.

-Бөхийн ертөнцөд орсон цагаас хойш хөгтэй явдал их л тохиолдсон байх.
Тэр сай­хан дурсамжаасаа хуваал­цахгүй юу?

-Тэр жил манай суманд дөрвөн багийн өдөрлөг болдог
юм. Тэр дөрвөн барилдаандаа түрүүл­чихээд маргааш өглөө нь аймгийн наадамд явах
гэсэн чинь унаа олддоггүй. Намайг тоох ч хүн байдаггүй шүү. Уг нь аймгийн наадамд
очиж барилдчих хүсэлтэй байлаа. Гэтэл наадам маргааш эхлэх гээд байдаг. Тэгээд нэг
найзтайгаа ахынхаа мотоциклийг гуйж аваад гараад давхичихсан. 200 км мотоцикльтой
шороонд манаргаад очдог юм. Тэгэхэд хотоос аймгийн наадамд түрүүлэх хэмжээний бэлтгэл
хийсэн хүмүүс онгоцоор, жипээр ирж байлаа. Харин би цолоо ахиулчих юмсан л гэж бодсоноос
түрүүлчихнэ гэж бодоогүй л дээ. Мотоциколио ээл­жилж унаж давхисаар байгаад ирж
түрүүлчихээд буцахад их сайхан байж билээ.

-Нутгийнхан тань таныг хоног тоолон хүлээж байгаа юм байна даа. Хэзээ
нутаг явах гэж байна вэ. Цолны найраа хийнэ биз дээ?

-Хэд хоногоос нутаг явж амарч байгаад ирнэ дээ.
Яг одоогоор цолны найр наадмын тухай бодож амжаагүй явна. Нутгийнхан миний утас
руу залгаад хэзээ ирэх гэж байна вэ гээд асуугаад л байна шүү. Миний хувьд нутагтаа
очиж цолныхоо найр наадмыг хийж зон олноо баярлуулчихаад ирье гэсэн бодолтой байгаа.
Ямар ч байсан улсын цолтон болж зам гаргалаа. Миний араас олон сайхан залуу­чууд
улсын цолонд хүрээсэй гэж бодох юм.

-Энэ жилийн наадмаар хэнийг түрүүлээсэй гэж бодож бай­сан бэ?

-Миний хувьд зургаагийн да­ваанд унасан ч гэсэн
наадам дуусаагүй. Хувьдаа бол Г.Эрхэм­баяр аваргыг түрүүлчих болов уу гэж бодож
суулаа. Г.Эрхэмбаяр арсланг түрүүлээсэй ч гэж бодож байсан. Г.Эрхэмбаяр арслан чинь
аваргын энтэй бөх шүү дээ. Түрүүлээсэй гэж хүлээж байсан хүн түрүүлсэн болохоор
сэтгэл өндөр байлаа.

“Аварга” сургуульд нэг ангид сурдаг байсан олимпийн
аварга Н.Түвшинбаяр маань улсын хар­цага цол хүртсэн сайхан наадам болсон.

-Таныг үндэсний бөхөд хө­төлж оруулсан хүн гэвэл ямар бөх байдаг бол?

-Үндэсний бөхөд хөтөлж оруулсан гээд байх хүн
алга. Өөрийнхөө хүсэл зорилгын дагуу л бөх болсон. Манай аав бас ч үгүй сумандаа
нэлээд хэд түрүүлчихсэн сумын заан цолтой хүн байлаа. Анх 2003 онд “Аварга” БТДС-д
“Бөх болно” гэж ирээд улсын начин Б.Адъяахүү, улсын харцага Д.Сэрээтэр нарт шавь
болон ирж байлаа. Ерөнхийдөө бөхийн замд аав минь хөтөлсөн гэхэд болно. Манайх чинь
гурван хүү, гурван охинтой. Аав гурван хүүгээ бөх болгоно гэж боддог байсан биз.
Намайг багад “Миний хүү бөх болноо” гэдэг байлаа. Аав маань аймгийн наадамд очиж
зодог­лоогүй ч сумандаа бол заан л явсан. Аав ид барилдаж байхдаа говь руу трактор
барьж явахдаа дугуй нь хагарчихаар нь солих гэж өргөж байгаад ууцандаа гэмтэл авснаас
хойш барилдаагүй гэдэг.

-1984 оны баяр наадмаар Д.Цэрэнтогтох аваргыг түрүүлдэг жил таныг төрсөн
болохоор сайн бөх болоорой хэмээн Цэрэнтогтох гэж нэр хайрласан гэдэг байх аа?

-Тэр жил Цэрэнтогтох аварга түрүүлээд удаагүй
байхад би төр­сөн юм билээ. Аав өөрөө барилд­даг байсан болохоор отгон хүүгээ бөх
болчихоосой гээд аваргын нэрийг хайрласан тухай аав маань ярьдаг байсан.

-Анхны цолоо хэдэн онд хүртэж байсан бэ?

-2003 онд анх сумандаа тү­рүүлж сумын заан болж
байлаа. Дараа нь “Би барилдаж болох юм байна, одоо аймгийн цолны төлөө барилдаад
үзье” гэж бодоод ай­магт очоод дөрөв даваад тавын даваанд тунаж унасан. Юу ч мэ­дэхгүй
жаахан хүүхэд ирээд аймагт дөрөв давна гэдэг тухайн үедээ их сайхан, урамтай л санагдаж
байсан. Дараа жил нь дахиж очиж барилдаад аймгийн начин болсон юм. Ноднин аймгийнхаа
наадамд түрүүлэн хурц чимэг хүртье гэсэн ч үзүүрлэсэн юм. Нэгэнт аймгийн арслан
цол хүртсэн болохоор цолоо баталчихъя гэсэн бодол байдаг байлаа. Тэр хүсэл маань
Бүх цэргийн баяр наадмаар биелэ­лээ олж хурц чимэг хүртэж цолоо баталсан. Би авсан
цолоо баталж байж дараагийн цолонд хүрье гэж боддог. Юу юугүй л улсын өндөр цолонд
хүрчихье гэсэн бодол байдаггүй. Бид хамгийн гол нь авсан цолоо баталж байх хэрэгтэй.

-Тав давчихаад есөн хөлт тугаа тойрч явахад юу бодогдож байсан бол?

-Тэр үед их баярлаж байлаа. Би багадаа аав, ээжээсээ
хагацаж байсан юм. Тийм болохоор төрийн­хөө есөн хөлт цагаан тугийг дэвэн тойрч
байхдаа аав, ээж хоёр минь тэнгэрээс хүүгээ харж байгаадаа гэж бодож байсан. Саяхан
би ахыгаа алдсан болохоор элэг зүрхний минь амин гурван хүнээ бодож дэвж явлаа даа.
За тэгээд туг тойрч байх тэрхэн агшинд нутаг ус, ах, эгч гээд бүгд л нэгэн дор бодогддог
юм билээ л дээ.

-Танай ах дүүгээс барилддаг хүн бий юу?

-Одоохондоо надаас өөр хүн алга даа. Миний нэг
ах Цогт суманд амьдардаг юм. Гурван жил дүүгээ цол авахыг нь харах гэж наадмаар
хотод ирсэн. Энэ жил би начин болж ах минь мөн ч их баяртай байна лээ. Наадам болохоор
нутаг орондоо ч баярлаж чадахгүй намайг л гэж 1000 гаруй км-ийг туулж ирдэг. Дүүгээ
улсын наадамд барилдуулж байгаа гэж бодохоор уяач шиг л болчихдог юм биш үү.

-Ах нь дүүгээ улсын цолонд хүрэхийг харна гээд ирчих­сэн байхад нь
цолонд хүрч чадаагүй үед хэцүүхэн бай­даг байв уу?

-Ах маань дүүгээ улсын цол авахыг харах гээд ирчихсэн
байхад нь доогуур даваанд уначихаад их эмзэглэдэг байлаа. Энэ жил л ахынхаа хүслийг
биелүүлж чадлаа.

-Энэ жил олон сайхан арс­лангууд улсын цолгүй үлд­лээ дээ. Таны хувьд
улсын цолонд хүрчихнэ гэж таа­варлаж байсан ямар бөхчүүд байсан бол?

-Энэ жил улсын цолонд хүрчих болов уу гэж бодож
байсан олон сайхан аймгийн арслангууд хоёр, гурвын даваанд хоорондоо таа­раад цолгүй
үлдлээ. Хамгийн дотны хүмүүсээс гэхэд аймгийн арслан Б.Суманчулуун маань цол хүртэж
чадсангүй. Бид хоёрын хувьд олон жил сайхан нөхөрлөж яваа.

-Таныг шууны бяртай гэдэг юм билээ. Хүчний бэлт­гэл­дээ түлхүү анхаараад
байна уу?

-Үнэн л дээ. Би хүчний бэлтгэл түлхүү хийдэг.
Манай аавыг  их бяртай хүн байсан гэж нутгийхан маань ярьдаг юм. Ямар сайндаа,
тракторын чиргүүлийн дугуй хагар­чихаар доор нь орж мөрлөж өргөж байгаад  гэмтэл
авсан байхав дээ. Ер нь аавын тал бяртай хүмүүс байдаг. Тийм болохоор удмын юм болов
уу  л гэж боддог. Манай аавын ээж том биетэй хүн байсан. Ная гарчихсан хойноо
уулын ца­рам­наас арагтай шаваг түүчихээд, бас хомоол хормойлоод ирдэг байж билээ.

-Энэ жилийн наадмаар би ингэж барилдана гэсэн тактик боловсруулсан
уу?

-Тэгэлгүй яахав. Өөрийнхөө хэмжээнд ингэж барилдана
шүү гэсэн бодол байсан. Энэ жилийн наадмаар барилдаж байсан бөх­чүүдтэйгээ өмнө
нь барилдаж байсан болохоор ерөнхийдөө энэ тэгж барилддаг гэсэн багцаа бай­сан болохоор
түүнд нь тааруулж барилдсан.

-Бөхчүүд энэ миний дархан мэх гэж байгаад ярьдаг шүү дээ. Таны дархан
мэх юу вэ?

-Яг дархан мэх гээд хэлчих зүйл алга л байна.
Тухайн үед ямар бөхтэй таарах нь уу тэр нөхцөл боломжийг нь харж байгаад барилдчихдаг.
Тэр нь ч амар юм билээ л дээ. Хааяа шахаж татах мэх хийнэ. Ерөнхийдөө золгооноос
л барилддаг даа.  Хав дөрвөлжин бариад авсан байхад хэнтэй ч сайхан барилдчихна
л гэж боддог. 

-Барилдаан таардаггүй бөх гэж байдаг. Таны хувьд хэн­тэй барилдаан
таардаггүй вэ?

-Барилдаан таардаггүй бөх байлгүй яахав. Дээр
хэлсэнчлэн аль болох тэр болгоныг тааруулж, тохируулаад л  барилдана шүү дээ.

-Таны өндөр, жин одоо хэд вэ. Бөхчүүд дундаа биерхүү харагддаг?

-Өндөр 182 см, жин 125 кг байна. Би чинь тийм
ч биерхүү бөхийн тоонд орохгүй ээ. Ер нь дундаж биетэй гэж ойлгож болно.

-Гэр бүлтэй болж амжсан уу?

-Гэр бүлтэй болсон. Эхнэр, хүү, охины хамт амьдарч
байна. Эхнэрийг маань Ж.Наран-Эрдэнэ гэдэг. Охиныг маань Содлянхуа гэдэг. Гурван
настай. Хүүг маань Сайхансамбуу гэдэг. Бид хоёр нэг нутгийнх. Багаасаа л бие биенээ
мэддэг байсан. Хүү маань хоёр ойтой. Бөхийн спортыг сонирхвол хичээллүүлнэ гэж боддог.

Э.ЭНХБОЛД

МАН-ынхан 
намаа  шинэчлэх тухай бүтэшгүй  юм ярьж байх зуураа  АН-ын Засаг огцрох тухай “бор шувуу” нисгэж  эхлэв. Мэ­дээлэл янз бүрээр л явж байна. Анзаарах
нь ээ,   зориудаар ца­цаад  байх шиг.  
Дараагийн Засгийн газрын тэргүүний нэрийг ч тод­руулаад эхэлчихэж. Засагтай
хол­боотой муу мэдээллүүдийг  МАН-ын хаягтай
хэвлэлүүд  шидээд байгаа.   Наадмын дараа Засгийн газар унана гэдэг яриа
бол үнэн болтлоо хоногшиж байна. “Сайхан наадсан уу” гэхийн оронд “Засаг хэзээ огцрох
гэж байна” гэж улс төрийн хүрээнд ярих болж. МАН-ынхан  Засгийн газар унагах юм яриад эхэлвэл гайхаад
байх зүйл­гүй. Угаас сөрөг хүчний хийх ажил. АН-ынхан өмнүүр нь гүйж ороод өөрсдийгөө
дэгээдээд байх шаард­лагагүй.  Тэгээ ч үгүй
байх.  МАН үүнийг дөгөөж байгаа нь тодорхой.

Н.Алтанхуягийн Засгийн газар ажлаа хийж л байна.
Яачихсан гэж солих гээд байгаа юм хэн мэдэхэв. 
Мэдээж юу ч хийхгүй хүн алдаа гаргахгүй, хийж байгаа хойно алдаа оноо байгаа
л биз.  Ямартай ч дараагийн Ерөнхий сайдын
нэ­рийг сөрөг хүчнийхэн нь тодруу­лаад л байна. Д.Дорлигжав, Х.Баттулга, Д.Бат-Эрдэнэ
гээд л чих дэлсэнэ. Н.Алтанхуягийг унагах тоглолтыг тэднийг хатгаж  байгаад хагаралдуулах сонирхол МАН-д бий. Тиймдээ
ч “Ажнай” Д.Бат-Эрдэнийг Ерөнхий сайд болохыг хүстэл нь магтаж эхлэв. Цаг нь ирэхээр
хэн нь ч Ерөнхий сайд болох магадлалтай. 
Ялангуяа Х.Баттулгыг намынхан нь байтугай нь Ерөнхий сайд болно гэж ярьдаг
шүү дээ. Тэгэхээр энэ бол томоос том яс хаялт явуулж байгааг илтгээд байна.

Засгийн газрыг унагах тог­лоомондоо  МАХН-ынхныг бас хавчуулжээ.    Гүйцэтгэх товчоо  нь хуралдаад юу юугүй Засгийн газраас гарах гэж
байна гээд л.    Тэд тохироо ёсоор  Н.Энхбаярыг суллахгүй бол Засгаас гарна хэмээн
айлгасан гэх.  МАХН-ынхан нь харин энэ талаар
тодорхой хариу өгөөгүй байгаа. Гүйцэтгэх тов­чоондоо Н.Энхбаярын улаан фанатууд
иймэрхүү санал оруул­сан ч Засгийн газрын 
гишүүдийн олонхи  нь хөдлөхгүй байгаа
гэнэ. Албан ёсоор энэ асуудлыг яриад шийдчихсэн нь үгүй. Ер нь бол МАХН цаад даргынхаа
шахалтанд орж байгаа. Тиймээс ч энэ тал дээр шийдвэр гаргаагүй ч хоёр талцаж байгаа
нь үнэн.

АН-ынхны хувьд  юугаа булаа­цалдаж  хэмлэлдэхэв дээ.  Үнэн хэрэгтээ бол албан тушаалыг фракцууд адил
тэнцүү л хуваагаад авсан ш дээ.    Муудалцаж
талцаж, тамын тогооны үлгэрээс  биесээ татаж
унагаад байвал Ардчилсан нам өөдлөх ч үгүй, ажил явах ч үгүй.     Магтсан хүүхэн хуриман  дээрээ гэгч болж мэдэх л юм. Засаг огц­руулах
талаар яаран мэдээлэл түгээгч нь МАН. Огцруултлаа өдий л дөө. Улс төр энэ зун биш,
нам­раас л бужигнаж эхлэх болов уу.  Намууд
их хурлаа хийнэ. МАН шинэчлэл ярьсан хэдэн нөхөд­тэйгөө тохиролцохын тулд намын
их хурлаа яаруулахгүй байгаа. Шахаа хийгээд байгаа залуусаас ганц нэг нь Удирдах
зөвлөлийн гишүүн, намын нарийн бичгийн дарга болно биз. Ард нь байгаа ах нараас
нь хэн нэг нь намын дарга болно биз. За тэгээд хэдэн сонгууль дараалан унагасан
буруутныг хайж хэрэлдэх байх. Шинэчлэл гээч нь тэгэсхийгээд л дуусна.

Угтаа бол Н.Алтанхуягийн  Засгийн газар 
сайн л ажиллаж байна. Юу нь болохгүй байгаа юм. Урьд өмнө байгаагүй л бүтээн
босголт  хийж байна. Шинэчлэлийн Засгийн газрын
рейтинг 65 хувьтай байгаа нь урьд хожид байгаагүй өндөр  байгаа юм. Өмнө ямар ч Засгийн үед 50 хувиас дээш
гарч байгаагүй. Ерөнхий­лөгчийн сонгуульд ч одоогийн Засгийн газрын үйл ажиллагаа,  нийслэлээс хийж байгаа ажлууд их нөлөөлсөн.  Өнгөрсөн сонгуу­лиудаар АН нэгдэж ажиллаж чадсан.
Нэгдэж хамтарч чадвал амжилтанд хүрдгийг мэдэхээрээ л нэг боллоо. Том эрх ашиг дээрээ
АН-ынхан нэгдэж чадсан. Үүнийг хэн ч үгүйсгэхгүй биз. Өнөөдөр нэг жижигхэн улс төр
ярьж,  фрак­цуудын сонирхлоос болж, бүтээн
байгуулалт зогсоосой гэж хэн ч хүсэхгүй байгаа. 
Харин албан тушаалд горилогч, амиа хоохой­логчид л ийм юм сэднэ байх.  Н.Алтанхуяг сонгуульд ялагдал хүлээсэн бол  хариуцлага тооцох нэрээр унагачихъя гэхсэн. Хэд
хэдэн сонгуульд нам нь ялчихаад байхад ямар хариуцлага тооцох юм. Ийм практик хаана
ч байхгүй. 

1996 онд эхэлсэн Засгийн газраа унагах ажилд АН-ынхан
өөрсдөө оролцсон. Дөрвөн ч Засгийн нүүр үзсэн дээ.  АН-ын 
“хөдөөгийн” гэх хэдэн нөхөд нөгөө намынхантайгаа нийлж байгаад сайн хувь
нэмэр оруулсан.  Үүн дээр нь Н.Энхбаяр ч сайн
тоглосон. Ингэж урваач, шарваач, нам доторх самуурлаасаа болж АН тэр үед ёстой л
сүнсгүй арчуулсан даа. Гашуун туршлагаа бодвол АН-ынхан Засаг унагаж  тоглохгүй л байлтай.  Ялагдал гэдгийг л амссан даа, санаж байгаа бол.  Засгийн газрыг унагахыг АН-ын зарим нь дэмжвэл
дотооддоо тэмцэлтэй байгаа МАН-ынханд  бөөн
зав­шаан болно. Түүгээр явсан гайг үүгээр дуудна гэсэн үг.  Нэг ёсондоо амиа хорлохтой л адил. Гэхдээ арай
үгүй байлгүй дээ.

Одоогийн Засгийг  унагах тоглоом ч тийм л гайг дуудаж байна. Яахав
Н.Алтанхуягийн Засгийн газрыг унагачихъя. Тэгээд юу өөрчлөгдөх юм.  “Алтан гадас” өшөөгөө аваад л эхэлнэ. Ажлаа зүгээр
хийж байхдаа өшиглүүлсэн хүн алгаа ташаад л баярлаж сууна гэж үгүй. Дараагийн Засгийн
газар хэнийх болох нь хамаагүй. Н.Алтанхуяг тооцоо бодож байгаад л унагана. Үүнд
нь МАН-ынхан баяртайгаар оролцоно. МАН-ыг оролцуулахдаа Н.Алтанхуяг ч тоохгүй. Бүр
цааш нь яривал МАН хэнийг ч унагахад бэлэн байгаа. Тэгэхийн тулд хэнтэй нь ч хор
найруулахад МАН хоёр гараа өргөөд л дэмжинэ.  
Ер нь ч дэмжээд хүч өгөөд эхэлсэн. Хожил МАН-д ирнэ.   

Ингэсээр засгаас засгийн
хоо­ронд дөрвөн жил дуусна.  Сонгууль болно.
Нөгөө намынхан нь АН-ыг баалах  гол идэш  тэр болно. Одоо бол АН-д  өөр намынхантай сүлбэлдээд ч хамаагүй Засгийн
газрыг унагах сонирхолтнууд ганц нэг байхыг үгүйсгэхгүй. Сөрөг хүчин Засгийн газрыг
унагах юм яриагүй байхад сайн дураараа засгаа унагах юм бол өөдөө хаясан чулуу өөрийн
толгой дээр гэгч болно. Тэр хооронд бүтэлгүй ч гэсэн шинэчлэл ярьж байгаа МАН гоё  харагдаж эхэлнэ дээ. Шууд л шинэчлэгдлээ гээд
зарлаад эхэлнэ.   Дээр нь МАН-ынханд улс төр
хийх том шалтаг Ардчилсан намынхан өчигдөр гаргалаа. Нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн
хурлын тэргүүлэгчид иргэдээсээ ч асуулгүй Сүхбаатарын талбайг Чингэс хааны нэрэмжит
талбай болгох шийдвэр гаргалаа. АН-ынхны олж авсан нэр хүндийг энэ шийдвэр харин
үгүй хийж орхих шиг болсон. Сошиал медиагаар зөвхөн энэ тухай л ярилцаж, олонхи
нь эсэргүүцлээ илэрхийлж байлаа. Хэтэрхий туйлширсан энэ шийдвэр иргэдэд таалагдахгүй
нь эндээс шууд харагдаж байгаа юм.  Үүнийг
Иргэдийн төлөөлөгчдийн тэргүү­лэгчдээр батлуулсан ч цаана нь улс төр яваа, АН-ын
зарим өндөр албан тушаалтны сонирхол ч бий. Хэтэрхий намчирхсан иймэрхүү шийдвэр
бол харин МАН-ын аманд өөрсдөө гүйж орсонтой адил юм.

-ЭРДЭНЭТЭЭС ХОЁР
ДАХИН ТОМ ЭНЭ ҮЙЛДВЭР БҮРЭН ХҮЧЭЭРЭЭ АЖИЛЛАВАЛ  УУЛ УУРХАЙН ЭКСПОРТ 40 ХУВИАР НЭМЭГДЭНЭ-

Оюу толгой компани  өчигдрөөс зэсийн баяж­малаа экспортолж эхэл­лээ.
Тус компанийн ТУЗ борлуулалтын гэрээг хянас­ны эцэст зэсийн баяжмалаа экспортлох
зөвшөөрлийг өгчээ.  Оюу толгой  компанийн хувьд хөрөнгө оруулалтын гэ­рээнд зааснаар
экспор­тын орлогын зохи­цуу­лал­таа ил тод байлгана гэдгээ нээлтийн үеэр он­цолж
байлаа. Зэсийн баяж­мал тээвэрлэсэн анх­­ны цувааг үдэх ёс­лолд Ерөнхий сайд Н.Ал­танхуяг,
ЗГХЭГ-ын дарга Ч.Сайханбилэг, Уул уур­хайн сайд Д.Ганхуяг, Эдийн засгийн хөгжлийн
сайд Н.Батбаяр, “Эрдэнэс Оюу толгой” компанийн гүйцэтгэх захирал Ц.Сэд­ван­чиг нарын
албаны хүмүүс иржээ. 

Мөн “Рио тинто”-гийн   Зэсийн группийн гүйцэтгэх захирал Жан Себастъян
Жак, Оюу толгой компанийн ТУЗ-ийн дарга Г.Батсүх, Оюу толгой компанийн ерөнхий­лөгч
бөгөөд гүйцэтгэх ерөн­хий захирал Камерон МакРей, Оюу толгой төслийн дэд Ерөнхийлөгч
С.Санж­дорж нар оролцсон юм. Оюу толгойн ордыг анх судалж нээсэн геологич Д.Гарамжав,
Оюу толгойн ТУЗ-ийн гишүүн Н.Багабанди зэрэг анхаарал татахаар эрхмүүд ч ирсэн байлаа.
Төс­лийн талбайн зэсийн баяж­мал савлах хэсэгт баяжмал ачсан аварга машинууд эгнэн
зогсчээ. Оюу толгой төслөөс гэхэд 100 хол давсан хүн цугласан харагдав.

 
ИЛҮҮ АШИГ ОЛЪЁ ГЭВЭЛ ТӨСЛИЙН САНХҮҮЖИЛТ
ХЭРЭГТЭЙ

Нээлтийн үгийг “Рио тинто”-гийн   Зэсийн группийн   гүйцэтгэх захирал Жан Себастъян Жак хэлсэн. Түү­ний
хэлсэн  үгнээс  “Баяжма­лын экспортоо эхлүүлэх нь  чухал ач холбогдолтой ч энэ бол бидний түншлэлийн
зөв­хөн нэг алхам. Дэлхийн хам­гийн сайн зэс алтны ордуу­дын нэг нь энэ газрын доор
мянга гаруй метрийн гүнд бий. Тэр бол өндөр чанарын, маш том, маш нарийн орд. Энэ
ордыг олборлож амжилттай ашиглалтад оруулах нэг л зам бий. “Рио” блоклон олборлох
хамгийн шилдэг туршлагыг нэвтрүүлэх гэж байна. Блок­лон олборлох энэ арга Оюу толгойн
уурхайг дэлхийн зэ­сийн бусад уурхайгаас тод харагдуулна. Энэ бүтээн байгуулалтыг
бий болгоход олон улсын төслийн санхүү­жилт шаардлагатай” гэсэн хэсэг нь содон сонсогдов.
“Рио”-гийн зүгээс олон улсын  төслийн санхүүжилтээр
дөр­вөн тэрбум ам.доллар босгох боломжийг бүрдүүлсэн та­лаар манай сонин өмнө нь
мэдээлж байсан. Уг арга хэмжээний үеэр Оюутолгой­гоос ирэх ашгийн  80 хувийг өгөх гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын
санхүүжилтийг яаж босгох тал дээр Засгийн газрын байр суурийг Ерөнхий сайдаас сонирхоход
“Бид асуудлыг нааштайгаар шийдэхийн төлөө ажиллаж байна” гэсэн товч хариу өгсөн
юм. 

 

Н.АЛТАНХУЯГ: ОЮУ ТОЛГОЙ СҮҮЛИЙН
ДӨЧИН ЖИЛ БОСООГҮЙ ТОМ БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТ

Ерөнхий сайд Н.Алтан­хуяг нээлтийн
үеэр Өмнө­говьчуудад нэг сонин дуулга­лаа. Ерөнхийлөгч уржигдар Говь Гурван сайхан
уулыг аргадаж тахижээ. Төрийн тэргүүн ийм ёс гүйцэтгэсэн нь зэсийн баяжмалыг экспортод
гаргах нэг шалтгаан байсан гэж гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн ярьж байв. Ерөнхий сайд
“Оюу толгой бол сүү­лийн 40 жил босоогүй том бүтээн байгуулалт. Эрдэнэ­тээс хойш
гайгүйхэн үйлдвэр баригдаагүй өдий хүрсэн. 
Дэлхийн хамгийн шилдэг сүү­лийн үеийн техноло­гиудыг нэвтрүүлж чадсан Риод
амжилт хүсье. Оюу толгойн баяжуулах үйлдвэр 
Эрдэнэ­тээс хоёр дахин том. Энэ үйлдвэр бүрэн хүчин чадлаа­раа ажиллаад эхэлбэл
манай улсын уул уурхайн экспорт 30-40 хувь нэмэгдэнэ. Энэ хэрээр хөгжил ирнэ. Цаашид
хөрөнгө оруулалтын үр аш­гийг дээшлүүлэх чиглэлээр Монголын Засгийн газар Рио тинтогийн
аль аль нь хүч гаргаж хамтарч ажиллах бол­но. Монгол Улсын Засгийн газар дандаа
ерөөгөөд суу­гаад байхгүй л дээ. Тиймээс харилцаагаа  улам үр ашиг­тай болгохын тулд цаашид ч гэсэн
чармайн ажиллах бол­но” хэмээн онцолж байв.

Ерөнхий сайдыг үг хэлсэ­ний дараа
Оюу толгойн ТУЗ-ийн дарга Г.Батсүх түүнд зэ­сийн баяжмалын дээж гар­дуул­сан юм.
Харин Камерон МакРей Уул уурхайн сайдад зэсийн баяжмалын дээжээс гардуулав.

Зэсийн баяжмалын дээж гардуулах ёслолын
дараа Уул уурхайн сайд үг хэлсэн. Д.Ганхуяг сайд Оюу толгойн үйлдвэрийн өнөөдрийн
чад­лыг Эрдэнэтийн уулын бая­жуу­лах үйлдвэрийнхээс 12 сая тонноор илүү гэж онцлов.
Түүний тооцсоноор Оюу тол­гойн яг одоогийн хүчин чадал  1.5 -н Эрдэнэт­тэй тэнцэхээр гэнэ. Хүчин чадлаа
нэмэг­дүүлж ажилла­вал  2018 он гэхэд жилд
54 сая тонн хүдэр боловсруул­даг болно гэж салбарынх нь сайд онцолж байв. Ингэснээр
2.25-н Эрдэ­нэт­тэй тэнцэнэ гэсэн судалгаа гаргаснаа сонирхуулна лээ.

Оюутолгойн баяжмалын экспорт эхэлснээр
Монголд үйлдвэрлэж буй зэсийн баяж­малыг 80 хувиар, ДНБ-д эзлэх уул уурхайн бүтээгдэ­хүүний
хэм­жээг 20 хувиар тус тус нэмэг­дүүлнэ гэж Уул уур­хайн сайд  ярьж байв. 
Ингэс­нээр манай улс зэс олборлогч 50 гаруй орноос эхний 15-д жагсах боломжтой
болж бай­гаа аж.  Оюу толгойнхны хувьд экспорт
эхэлснээр ДНБ-ий хэмжээг 30 хувиар нэмэг­дүүлнэ гэсэн тооцоо гаргажээ.

Тэрээр “XXI зуунд хуулийн засаглалтай
ардчилсан орнуу­­­дад компанийн сайн засаг­лалтай аж ахуйн нэг­жүүд тэнгэрийн дор
төрж, хуулийн дор ажиллах гэсэн алтан зарчмыг мөрдөн ажил­лас­наар хөгжлийн түүчээ
болон хөгжсөөр байна. Оюу толгой компанийн хувь ний­лүү­лэгчид, Оюутолгой ХХК-ийн
гүйцэтгэх удирдлага энэ зарчмыг тууштай баримтлан, төслөө хамгийн үр дүнтэй хэрэгжүүлж
чадна гэдэгт эргэлзэхгуй байна” гэж ярив.

 

МОНГОЛ КОМПАНИ ОЮУТОЛГОЙН БАЯЖМАЛЫГ
ТЭЭВЭРЛЭХ ЭРХ АВЧЭЭ

“Хөгжилд хөтөлсөн баяж­малын цуваа”
ёслолын ажил­ла­гааны төгсгөлд ачааны машины жолооч нарт зэс аягатай сүү, хадаг
барьсан юм.  Зэсийн баяжмал тээвэр­лэгчээр
үндэсний оператор компанийг сонгожээ. “Терра экспресс” компани Оюу тол­гойн зэсийн
баяжмалыг урд хил рүү тээвэрлэхээр болж. 
Зэсийн баяжмал ачсан эхний машиныг хорь орчим жил ачааны тэрэгний жолоо муш­ги­сан  Н.Нацагдорж бари­хаар болжээ. “Терра эксп­ресс”
компанийн урдаа барь­даг жолооч гэнэ. Тэрээр “Монголчуудын түүхэнд тэм­дэг­лэгдэхээр
онцгой өдрийн гэрч болж, баяжмал ачсан машины цувааг ахалж бай­гаа­даа үнэхээр их
баярлаж байна. Замдаа ачаа бараа­гаа янзална, чангална, цу­ваа­гаар явж байгаа боло­хоор
тодорхой хурдны хяз­гаар барьж явна гээд бодоход гурван цагийн дотор улсын­хаа хил
хүрчих байх. Цаашаа хил гарахдаа штамп дара­хаас эхлээд ажил их байгаа” гэж яриад
машин руугаа яаран явлаа.

 Баяжмал ачсан машины цуваа ийнхүү төслийн тал­бай­гаас
хөдлөв. Нэг машинд хоёр тонноор савласан 18 уут зэсийн баяжмал ачсан байна лээ.
Өөрөөр хэлбэл нэг ма­шинд 36 тонн зэсийн баяж­мал ачсан гэсэн үг. 16 машин­даа үржүүлэхээр
Мон­гол Улс өчигдөр гэхэд л 576 тонн зэсийн баяжмал экспор­тол­лоо.  Зэсийн баяжмалтай уут бүрийн гадна талд Мон­голд
үйлдвэрлэсэн бүтээгдэ­хүүн гэж англиар бичжээ. Оюу толгой наадмын үеэр экспор­тоо
түр завсарлаад наадмын дараагаар зэсийн баяжма­лаа тасралтгүй экс­порт­лох аж. Одоогоор
Оюу толгойн төслийн талбайд 5800 тонн баяжмалын нөөц байна.

Баяжмал ачсан машинууд Гашуунсухайтаар  гарах юм байна. Хятадын нутагт Оюу толгойн зэсийн
баяжмалын агуулах байгаа аж. Баяжмал авахаар гэрээ байгуулсан зэс хайлуулах үйлдвэр
болон олон улсын худалдааны бай­гууллагынхан тэндээс худал­даа­гаа хийх нь.  Оюу толгой зэсийн баяжмалаа зах зээ­лийн өнөөгийн
ханшнаас өндөр үнээр зарах юм байна. Зэсийн үнэ илүү өндөр байх үед цаад талтайгаа
гэрээ байгуул­сан учраас тэр гэнэ. Гэрээнд зэсийн баяжмалаа тухайн үеийн ханшаар
урт хугацаанд тогтвортой ний­лүү­лэхээр тусгажээ. Харин экспортлох зэсийн баяжма­лын
25 хувийг спот үнээр буюу тухайн өдрийн дэлхийн зах зээлийн ханшаар өгөх юм байна.

Оюу толгой компанийн нөөцийн стратеги
хариуцсан дэд захирал Т.Мөнхбатаас ордыг хэчнээн жил ашиглах боломжтойг сонирхоход
“Яг одоо батлагдсан баталгаатай нөөцөөр тооцвол Оюу тол­гойн уурхай 65 жил ашиг­лаг­дах
нөөцтэй. Хайгуулын ажил тодорхой хэмжээнд үргэлж­лэн хийгдэж байна.  Цаашдаа нөөцийг нэмж бүртгүүлэхээр байгаа. Нөөц
нэмэгдсэн тохиол­­долд  Оюу толгойд 80 гаруй
жил ашиглах нөөц буюу баялаг бий” гэж хариуллаа.

Ц.БААСАНСҮРЭН