Category: цаг-үе

Иргэний Зориг Ногоон намын дарга Ц.Ганхуягтай ярилцлаа.

-ИЗНН хурлаа хийж гурван даргаа сонголоо. Таны хувьд намын гурван даргын нэг боллоо. Цаашид ямар чиг баримтлан ажиллах бодолтой байгаа вэ?

-Манай намын 2012 онд батлагдсан дүрмээр нам нь гурав хүртэл даргатай байж болно гэж заасан байдаг. Дэлхийн ногоонтны хөдөлгөөн, ногоон намуудын жишгийг харгалзан ийм өөрчлөлт хийсэн байдаг. Хүчинтэй энэ заалтын хүрээнд ээлжит их хурлаар намын даргын сонгууль явуулж, нийт долоон хүн өрсөлдөн нууцаар санал хурааж намын нэг даргаар сонгогдлоо. Дүрэмд намын дарга нар нь хэн нэгнээсээ илүү эрх дарх эдэлдэггүй, нэн чухал асуудлаар ойлголцол зөвшилцлийг бүрдүүлэн төлөөллөө хэрэгжүүлнэ. ИЗНН нь намын дарга нараасаа хамаардаг бус удирдах бусад байгууллага Үндэсний хороо, Улс төрийн зөвлөлөөр асуудлаа нээлттэй хэлэлцээд шийдэн, энэ шийдвэрийг хэрэгжүүлэх, төлөөлөх талаасаа айхтар хүндрэл гарахгүй гэсэн үг.

-Намаа төлөөлөн Их хуралд суугаа гишүүдэд юу гэж захиас хэлж байх юм?

-Бид УИХ-д манай намыг төлөөлсөн гишүүдээ цаашид Гишүүдийн зөвлөл нэрийн дор бодлогын зөвлөмжөөр хангасанүйл ажиллагаа явуулахаар төлөвлөсөн.Шаардлагатай гэж үзвэл намын Улс төрийн зөвлөлөөс тодорхой асуудлаар чиглэл, зөвлөмж өгөх замаар улс төрийн үйл ажиллагаагаа эрчимжүүлэхээр төлөвлөж байгаа. Ямар ч байсан өмнөх хоёр жил шиг байдал үргэлжлэхгүй болов уу.

Миний хувьд намынхаа ойн баяр, их хурлын үеэр хэлсэн үгэндээ, нэр дэвшин өрсөлдөн асуултад хариулахдаа “Ард түмнийхээ талд дуугарч, ард түмнийхээ эрх ашгийн төлөө ажиллана” гэдгээ илэрхийлсэн.

Өнөөгийн улс төрчид өөрсдийн амин хувийн эрх ашгаа улс үндэстэн, харьяалагддаг намаасаа дээгүүр эрэмбэлдэг болсноос үүдээд нийтийн баялгийг цөөн хэсэг өөрсдийн хөлжих хэрэгсэл болгон хувиргасныг бүгд мэддэг болсон. Нийтийн баялаг нийт олонхи болох иргэддээ хүртээлтэй байх, зөв, шударга тогтолцооны төлөө үгээ хэлж, байр сууриа илэрхийлэх болно.

-ИЗНН С.Оюун гэдэг нэг хүний нам гэсэн яриа эртнээс л гарсан. Энэ удаа ч мөн С.Оюун дарга намаа удирдахаар болсон байна. Энэ талаараа өөрөө “Ирэх онд сонгууль болох болохоор энэ чигтээ байсан нь дээр” гэсэн утга бүхий зүйлийг ярьсан байна лээ?

-Нэг хүний нам гэдэг үгийг өрсөлдөгчдийн зүгээс л гаргадаг шүү дээ. Бид хамтын шийдвэрээр ажлаа явуулдаг. Ялангуяа манай Улс төрийн зөвлөл зөвшөөрөөгүй тохиолдолд намын зарчмын байр суурийг илэрхийлэх бололцоо ямар ч даргад олдохгүй.

С.Оюун, С.Дэмбэрэл нарыг дахин сонгох болсон зарим шалтгааны талаар тодруулга хийх нь зөв болов уу. 2012 оны сонгуулийн үр дүнгээр ИЗНН нь Эвслийн Засгийн газарт багтан ногоон хөгжлийн бодлогыг төрийн хууль тогтоох, гүйцэтгэх засаглалын түвшинд аваачин, ногоон хөгжлийн асуудлыг Засгийн газарт ерөнхий чиг үүргийн хэмжээнд авч үздэг болсон, 2014-2020, 2020-2030 онуудад баримтлах ногоон хөгжлийн индикаторуудыг УИХ-аар тодорхойлуулж тогтоол батлуулсан нь Монгол Улс цаашид байгаль экологио хамгаалж, ногоон хөгжлөөр замнах суурь ач холбогдолтой алхам болсон гэж их хурлаас үзсэн. Энэ бодлогоо цаашид улам гүнзгийрүүлэн ажиллах, хүний эрхийг хамгаалах чиглэлд манай намын УИХ дахь төлөөлөл санаачилгатай ажиллаж байгааг дэмжсэн байр суурь түлхүү байсан учраас 2016 он хүртэл одоогийн дарга нарыг үргэлжлүүлэн ажиллуулах санал давамгайлсан болов уу.Гэхдээ төрийн ажил руу хэт анхаарлаа хандуулаад намынхаа хөгжлийн асуудлыг орхигдуулж байсныг нэлээд шүүмжилсэн. Энэ шүүмжлэлийг УИХ-ын гишүүд маань хүлээж авсан.

-Ирэх онд сонгууль болно. ИЗНН хэрхэн оролцох бол. Улс төрийн намуудын болон Сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тал дээр танай намын гишүүд ямар байр суурьтай байна?

-Ээлжит сонгууль ирэх жил тохиож байгаа. Зөв, шударга, эрдэм чадалтай, хамгийн гол нь эх орноо, ард иргэдээ энэрэн хайрлах зүрх сэтгэлтэй хүмүүс олноороо сонгогдон гарч ирээсэй гэж хүсч байна. Тийм хүмүүс ихэнх нь улс төрийн намаас гадуур өөрт оногдох ажил үйлээ чимээгүй гүйцэтгээд явж байдаг.

Миний ойлгож байгаагаар, ирэх жилийн сонгуулиар Засгийн эрхийг ээлжлэн барьж, өнөөгийн бидний амьдралын чанарыг бий болгоход гол үүрэг гүйцэтгэсэн намууд, улс төрчдөд чангахан сануулга өгөх болов уу. 1990-ээд оны их өөрчлөлтийн хүсэл эрмэлзэлтэй адил төстэй нөхцөл байдал бий болсон нь анзаарагдаж байна.

Энэ байдлыг үл тоон нөгөөх л хүч түрэн шийддэг зангаараа Сонгуулийн болоод Улс төрийн намуудын хууль, цаашилбал Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөд хандвал халуухан жинг ард түмэн маань тавих нь тодорхой. Манай намын хувьд парламентын сонгуулийг холимог системээ хадгалаад, мажоритари, пропорциональ харьцааг 38:38-аар тогтоовол тогтвортой байдлыг хадгалахад дөхөмтэй гэж харж байгаа. Үндсэн хуульд ямар өөрчлөлт орохоос хамаараад энэ тоо өөрчлөгдөж болох юм. Жишээ нь, Монгол Улс хоёр танхимтай парламентын тогтолцоотой болбол нэг танхим нь ард иргэдээсээ шууд сонгогддог, нөгөө танхим нь илүү мэргэжлийн байх утгаараа зуун хувь хувь тэнцүүлсэн байж болох юм. Цаашид үйл явц яаж өрнөхөөс хамаараад бид байр сууриа илэрхийлээд явна.

-ИЗНН Засгаас гарах асуудлыг хэлэлцэнэ гэсэн мэдээлэл явж байна. Намын гишүүд ямар байр суурийг илэрхийлсэн бэ?

-Энэ талаар тусгайлан хэлэлцүүлэг явж амжаагүй. Шинээр бүрдсэн Улс төрийн зөвлөл ярилцах байх. Шийдлийн гэх нэртэй энэ засагтай хамтран ажиллах гэрээ намууд хооронд байгуулагдсан. Юуны өмнө энэ гэрээний хэрэгжилт ямар байгааг дүгнэнэ.

-Шийдлийн Засгийн газрын үед танай нам нэг сайд, дэд сайдтай байсан. Одоо гэтэл сайдгүй, дэд сайдтай байгаад ямар бодолтой байна вэ?

-Миний хувьд сэтгэл тун дундуур байгаа. Сандал суудал гэхээсээ илүү сүржин даржин яриатай, хэлснээ хэрэгжүүлэхгүй, нэг тийм чадамж тааруу нөхдүүд байна л гэж үзэж байна. Улс орноо удирдаж чадалгүй Олон улсын валютын санд даатгах гэсэн хандлагатай байх шиг байна. Энэ тохиолдолд Засагт хамтрагч намууд эрхбиш зүгээр хараад суухгүй байлгүй дээ. Дампуурсан эсвэл дампуурах гэж байгаа улс оронд ОУВС туслах нэрээр улс орныг нь удирддаг. Хэрвээ үүн дээрээ тулбал бид ийм байдалд хүргэсэн нөхдүүд, тэр намуудтай нь хариуцлага ярихаас өөр аргагүй.

Э.ЭНХБОЛД

Монголын түүхийн эх сурвалжуудыг эмхэтгэн зургаан боть болгон хэвлэж, оны өмнөхөн нээлтээ хийсэн. “Монголын эх түүх” нэртэй энэхүү цуврал бүтээл Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн санаачилгаар уншигчдын хүртээл болж байгаа юм. Боть болгон өөр өөрийн автортой. Тэдгээрийг жагсаавал, нэгдүгээр дэвтэр нь Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан хэл бичгийн томоохон төлөөлөгч Анандын Амарын “Монголын товч түүх”. Хоёр дахь боть нь түүхч, эрдэмтэн Базарын Ишдоржийн “Монгол Улсын хураангуй түүх”. Тэгвэл гурав дахь нь 1930-аад оны үед Судар бичгийн хүрээлэнд ажиллаж байсан өвөрлөгч эрдэмтэн Б.Буянчуулганы “Манж Монголын холбогдсон түүхт байдал” ном. Түүний энэ бүтээл нь тун сонирхолтой, түүхийн гол эх сурвалж гэж эрдэмтэд олзуурхдаг юм билээ. “Монголын эх түүх” цувралын дөрөв дэх бүтээл Шүүх яамны сайд асан, нэрт түүхч, Магсаржав Хурцын “Монгол Улсын шинэ түүх” ном. Дараагийн боть бол түүхч Лхамсүрэнгийн Дэндэвийн “Монгол Улсын товч түүх” бүтээл. Зургаа дахь дэвтэрт Х.Чойбалсан, Д.Лосол, Г.Дэгмид нарын 1940-өөд онд бичсэн “Монгол Ардын үндэсний хувьсгалын анх үүсэж байгуулагдсан түүх”-ийн тухай өгүүлнэ.

“Монголын эх түүх” цувралын нэгдүгээр ботид юун тухай гардаг болохыг уншигч танд сонирхуулъя. Ерөнхий сайд асан Анандын Амар 1930-аад оны дунд үед Шинжлэх ухааны хүрээлэнд байхдаа Монголын түүхийн талаарх ховор нандин дурсгалуудыг бичжээ. Энэ номд монголчуудын үүсэл гарлыг Хүннүгээс эхлээд эзэн Чингэс хааны байгуулсан Их Монгол Улс хүртэлх түүхийг нэн дэлгэрэнгүй бичсэн байна. Номын автор түүхч, хэл бичгийн ухааны эрдэмтэн, улс төрийн том зүтгэлтэн хүн байсан болохоор Монголын эх түүхээ хойч үедээ жинхэнэ үнэн мөнөөр үлдээхийн тулд эртний хэл бичгийн үнэхээр сонгодог найруулгаар дүрслэн бичжээ. Ялангуяа эзэн Чингэс хаан болон түүний хойчийг залгамжлагч үр хүүхдүүдийнх нь түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг зэргийг онцолсон байгаа. Энд Хубилай хааны тухайн цаг үедээ гүйцэтгэсэн үүргийг үнэхээр тод харуулах бөгөөд түүхэн учир шалтгаан, дэлхийн цаг үеийн байдлыг онцолсон байгаа юм. Их Монгол Улсын дэлхийн байлдан дагуулалтын улс төр, эдийн засаг, түүх соёл ард түмнийг хооронд нь холбож өгч, дэлхийн хөгжлийг нэгэн хэмд оруулсан гээд монголчуудын гүйцэтгэсэн үүргийг Хубилай хаанаар жишиж дүрсэлжээ.

Хубилай хааны мэндэлсний 800 жилийн ой энэ онд тохиож байгаа. Урд хөршид түүний гавьяат үйлсийг мөнхлөх ажил бужигнаж байхад манай улсад нам гүмхэн байна.Энэхүү номыг уншсан хэн бүхэн Хубилай хааныхаа түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг, ач холбогдлыг мэдэрч, гарцаагүй түүгээр бахархах болно.

“Монголын эх түүх” цуврал бүтээлийн авторууд түүхэн цаг үеийн үйл явдлуудыг уйгаржингаар, сонгодог хэл найруулгаар бичсэн байсныг эрдэмтэд кирилл бичигт буулгаснаар ийн уншигчдын гарт очиж байгаа юм. Энэ ажлыг байгаа түүхийн ухааны доктор З.Лонжид, Төрийн соёрхолт түүхч О.Батсайхан нар хариуцсан байна. Ингэхдээ тэд тэрхүү сонгодог найруулгыг нь тэр хэвээр хадгалан кирилл бичигт буулгаж чаджээ. “Монголын эх түүх”-ийг уншсан хэн бүхэн эцэг дээдэс, Монгол үндэстэн дэлхийд яаж гайхагдаж, хэрхэн байлдан дагуулж, ямар соёлт ард түмэн байсныг илүү их мэдэрч, бахархах омогшил төрнө.

Дээрх зургаан ботийг сонсдог ном хэлбэрт оруулж, монголчуудад хүргэх ажил эхэлсэн байна. Төрийн соёрхолт гавьяат жүжигчин Д.Сосорбарам, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Г.Равдан нарын уншсанаар тэрхүү Монголын маань эх түүх бидний сонорыг мялааж, оюуны цар хүрээ, мэдлэгийг тэлэх юм.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Хөдөө очиж Мартын 8-ны баяр тэмдэглэх, хөдөөгийн эмэгтэйчүүд хэрхэн баярлаж байгааг сурвалжлахаар Арын сайхан хангай нутгийг өнгөрсөн долоо хоногийн сүүлчээр зорин гарав. Хүрэх газар гэвэл хот, аймаг сумаас алс хол, уулсын бөглүүд орших Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын Хануй баг. Улаанбаатар хотоос 600 гаруй километрийн зайтай. Харин Архангай аймгаас 102, Өндөр-Улаан сумаас 90 гаруй километрийн зайд оршдог алслагдсан газар. Эрдэнэмандал, Чулуут сумын иргэд аймаг явахдаа дайран гарахаас өөр хөл хөдөлгөөн тэнд барагтай байхгүй. Бригадын төв дээр 40 гаруй айл өрх аж төрдөг юм байна. Нутгийн иргэд Хануй баг гэж ярихаасаа илүүтэй Хануйгийн бригад гэнэ. Бага сургууль, цэцэрлэг, улаан булантай, мянга гаруй хүн амтай, 400 орчим айл өрхтэй Монголын томоохон багуудын нэг. Архангай аймгийн төвөөс цасаар шуурч байхад Хануй руу хөдөллөө. Жолооч “Шөнөд оройгүй, Шөлөнд дээжгүй гэдэг биз дээ. Цасан шуурга намдаана” гээдбүрэнхий болсон хойно гарав. Ийн явсаар шөнө дундлаад Хануй бригадын төвд очлоо. Багийн төв гэж хуучны хөнд­лөн цагаан байшингууд, бан­зан хашаан дотор хүрэн дүнзэн байшинтай буйдхан газар харагдав. Бид багийн Засаг дарга А.Батдэлгэрийн гэрийг сурсаар хойд энгэрийн өвөлжөөнд байх гэрт нь очлоо.

“ХООЛ ХИЙЖ ӨГСНИЙГ ХҮНД БИТГИЙ ХЭЛЭЭРЭЙ”

Нүүр нүдгүй цасаар шуурч байсан тэнгэр цэлмээд хоножээ. Хаашаа л харна цав цагаан цас, цэв цэнхэр тэнгэр. Хануй голын бургасны захаас бараан морьтой хүн бригадын төвийг чиглэн ирж яваа нь холоос цагаан цаасан дээр хар цэг тавьчихсан юм шиг л бүртэлзэн үзэгдэнэ. Бригадын төвийнхөн өглөө эртлэн босчээ. Айл болгоны гэрийн яндангаар цагаан утаа суунаглана. Багийн дарга А.Батдэлгэр саравчиндаа орчихсон өвлийн уралдаанд уясан хурдан морьдынхоо тэжээлийг өгч байгаа харагд­лаа. Харин саахалтын зайд өвөлжиж байгаа Ц.Болдбаатар үхрийнхээ хөл­дүү­сийг ганцаараа арилгаж байв. Мөн сургуулийн галч Д.Мөнхтөр ч өглөөнийхөө ажлыг хийж байгаа бололтой. Уулын суганд таран буусан айлуудын гадаа дандаа л эрчүүд өглөөнийнхөө ажлыг амжуулж, малаа аялуулж байгаа нь Хануй бригадын эрчүүд ямар ажилтай хүмүүс байдаг юм бэ гэж бодогдохоор. Тэр өглөө нэг ч эмэгтэй хашаа хороогоо цэвэрлэж, хөлдүүс арилгаж харагдсангүй. Мартын 8-ны өглөө Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын Хануй багийнхан эрчүүд нь ажлаа хийж, эмэгтэйчүүд нь амралтын байдалтайгаар өглөөг угтаж байгаа нь энэ. Багийн төвийн эрчүүд эхнэр, охидоо баярлуулах гэж өглөөний уламжлалт ажлаа хурдан амжуулж, гарынхаа цай, хоолыг хийж эхэлсэн нь энэ аж. Эрчүүдхээр хоносон үхэр, адууныхаа сургийг гаргахаар бие биенийхээгар утас руу залгах юм. “Адуундаа явсан уу. Манай хээрийн адуу харагдаж байна уу. Тарлан монголтой хэдэн үхэр голын бургасанд хоносон байна уу. Гол дээр үхсэн гурван сарлаг хэнийх вэ” гэх.Мөн “Яагаад малдаа явахгүй байгаа. Эхнэрээ баярлуулж байна уу” гэжнэгнээсээ асуухаар нөгөөх нь тас нэрэлхэх. “Мотоцикль асахгүй байна. Унтчихсан байна. Одоо ингээд явах гэж байна” гээд лянз бүрийн шалтаг олж хэлээд гэргийгээ баярлуулж байгаагаа нуугаад байх юм. Харин гэрт нь шал өөрүйл явдал өрнөж байлаа. Ээжүүд үс зүсээ янзалж, тэр хавиархаа цэгцэлж, охид, хүүхдүүд цэвэрхэн хувцсаа өмсөж, аав нь орж гарахдаа зөөлөн зөөлөн дуугарах нь баярынх нь бэлэгний нэг гэл­тэй.

Хануйд ганцхан Жи Мобайл”-ын сүлжээ барина. Жи 20-ын нэгжээр утсаа цэнэглэчихээр сүлжээндээ үнэгүй ярьдаг. Хануй брига­дынхан хоорондоо бүгд үнэ­гүй ярина. Тийм болохоор бригадад болж байгаа үйл явдал нэгэндээ хурдан хүрнэ. Эрчүүд гэртээ хоол хийж байгааг, хоол хийх үйл явц хэрхэн өрнөж байгааг хүүхнүүд бие биендээ сонирхуулан гайхуулна. Сургуулийн захирал С.Монголмаад нөхөр Б.Гантөмөр нь банштай цай хийж өгсөн гэнэ. Харин бага ангийн багш Д.Буянхишигт нөхөр Д.Өлзий-Орших нь хуу­шуур хайрч өгсөн бол Д.Должинжавын нөхөр Г.Дамдиндорж мах шарж өгчээ. Багийн эмч Д.Батмөнхийн нөхөр Л.Тамир гараа гарган цуйван хийж байгаа сураг дуулдав. Хоолныхоо давсыг ихдүүлж шорвог болгочихоод дахиж хоол хийсэн хүн ч байгаа талаарх инээд наргиантай зүйлс яригдав. Бригадын хүүхнүүд “Нөхөрхоол хийж байна. Ойрд гал тогоонд орол­цоогүй юм. Намайг хоол хийж байгааг хүнд битгий хэлээрэй гээд байх юм. Хэнээсээ ичдэг байна аа” гээд л тас тас инээд алдах. Айл болгоны гэрт гэр бүлийн халуун дулаан уур амьсгал бүрдэж, адуу мал гээд өглөө гараад орой ирдэг эрчүүд гэр бүлийн хүнээ баярлуулж байгаа нь цаанаа л сайхан санагдана. Хануй бригадын хүүнүүдийн баяр ингэж л эхэлдэг юм байна. Нөхрийнхөө гарын хоол, цайг зооглосон эмэгтэйчүүд өдөр нэгнийдээ цугларч, баяраа тэмдэглэх гэнэ. Харин залуус багийн улаан буланд болох цэнгээнт бүжигт орох гэнэ. Эмэг­тэйчүүдийн баярын үйл ажиллагааны талаарх урьдчилсан мэдээлэл ийм.

ЧИН СЭТГЭЛЭЭ ЗОРИУЛЖ ХИЙСЭН БОЛГОН БУСДЫН ЗҮРХ СЭТГЭЛД ХҮРДЭГ БУЮУ ГАРААР ХИЙСЭН МЭНДЧИЛГЭЭ

Сургууль, цэцэрлэгийн хүүхдүүд баасан гаригт охи­доо баярлуулжээ. Цэцэр­лэ­­гийн хүүхдүүд ээждээ зориулж цаасан дээр зураг зур­­сан байна. Багш нь гараараа мэндчилгээ бичээд хүүхдүүдийн ээждээ зориулж хэлсэн үгийг нь цэвэрхэн, сайхан бичиж өгчээ. Хүүхдүүд “Аав шигээ машин унадаг хүн болно. Ах шигээ барилга барина. Хурдан морь унадаг хүн болно” гэж багшдаа хэлж бичүүлжээ. Цэцэрлэгийн багш нь хүүхдүүдийн мэнд­чил­гээний цаасан дээр ихэд хичээнгүйлэн зураг зураад, хажууд нь жижигхэн хиймэл цэцэг наасан байгаа харагдлаа. Харин сургуулийн хүүхдүүд ээж нартаа зориулан захиа бичжээ. Захиагаа ээж нартаа баярынх нь өдрөөр бэлэглэсэн гэнэ. Харин сургуу­лийн багш нартаа зориулан 4А ангийнхан ханын самбар гаргажээ. Хүүхдүүд өнгийн харандаагаар “Багш нартаа Мартын 8-ны баярын мэнд хүргэе” хэмээн бичээд, сарнай цэцгийн баглаа барьсан дээлтэй охины зураг зурж, үлдсэн зайг нь тэнгэр болгон цэнхэр өнгөөр буджээ. Мөн багш болгонд сурагчид нь мэндчилгээ хийж бэлэглэжээ. Зарим нь дөрвөлжин шугамтай дэвтрийн гол цаасыг дөрөв хувааж нугалаад, өнгө өнгийн харандаагаар сэтгэлийн үгээ бичсэн байхад зарим нь тууш дэвтрийн хуудсан дээр дөрвөн мөрт зохиосон харагдав. Гэхдээ мэндчилгээ бүрийн буланд ваартай, эсвэл газраас ургасан цэцэг зурсан нь улам чимнэ. Хүүхдүүд ямар ч алдаагүй, цэвэр ням­бай бичжээ. “Ээжээ таныг ганцааранг нь орхиод аав­тай хамт наадамд явсанд уучлаарай” гэж нэгэн хүү бичсэн байхад хоёрдугаар ангийн охин “Багшаа би таныг дуурайсан багш болно. Тэгээд сургуульдаа багшилна” гэж хүсэлмөрөөдлөө бичсэн байлаа. Чин сэтгэлээ зо­риулж хийсэн болгон бус­дын зүрх сэтгэлд хүрдэг. Хануй бригадын ээж, багш нар хүүхэд, шавь нарынхаа өгсөн бэлгийг аваад зөндөө их баярлаж, зарим нь баярын нулимс унагасан гэнэ.

МАРТ-8-НЫГ ТЭМДЭГЛЭХЭЭР ДЭЛ­ГҮҮР ЗОРИН ИРЭХ МАЛЧИНЗАЛУУС

Хануй багт Б.Ганчулууных л дэлгүүр ажиллуулдаг. Мөн аймгийн төвөөс шатахуун, дизель зэргийг 200 литрийн поошигт хийж авчраад зардаг юм байна. Өөрөөр хэлбэл, багийнхаа иргэдийг шатахуун түгээх станц, хүнс, бусад бүтээгдэхүүнээр хангадаг ганц газар нь энэ аж. Дэлгүүр рүү яваад орлоо. Жижигхэн дэлгүүрийн лангуунд юм бүхэн өрөөтэй. Гэрийн эзэн Б.Ганчулуун дэлгүүртээ зог­сож байна. “Манай багийн залуус өглөөнөөс хойш цувран ирж, эмэгтэйчүүдийн баяр тэмдэглэх зүйлсээ худалдаж аваад явж байна” гэлээ. Айл саахалт өвөлжиж байгаа залуус нийлж багийн дэлгүүрт ирэх ажээ. Ойролцоо өвөлжиж байгаа гурван залуу хонины бэлчээр дээр мотоцикльтой таарч нэгнээрээ хонио харуулаад хоёр нь ширээ засах зүйлс худалдан авахаар иржээ. Тэд чихэр, жигнэмэг, ундаа, дарс, пиво, хиам, өргөст хэмх зэргийг худалдаж аваад гарцгаав. Тэдний дараа үстэй дээлний гадуур хүрэм өмсөж, ноосон малгайг баг болгоод өмсчихдөг хэн болох нь танигдахгүй залуус орж ирэв. Дэлгүүрийн худалдагч тэднийг хэдийнэ таньсан бололтой мэнд мэдэлцэхэд залуус малгайгаа авч “За нөгөө хэдийгээ баярлуулах гээд л явж байна. Өдөр нэгнийхээ гэрт цугларчихаад, орой хонио хотлуулчихаад бүжгэнд ирнэ”гэж ярилцаад авах зүйлсээ худалдан авах юм. Б.Батбилэг гээд 20 гаруй насын залуу эхнэр Энхжаргалын хамт иржээ. Гадаа 20 гаруй хэмийн хүйтэн байсан ч баяраа тэмдэглэх зүйлс худалдан авахаар 30 гаруй километрийн цаанаас мотоцикльтой ирцгээжээ. Мөн Ц.Очирбат, Отгонтуяа нар ч ирж таарав. Багийн дэлгүүрт байх хамгийн үнэ­тэй чихэр, дарс, пиво зэрэг зүйлсийг худалдаж аваад цаасан хайрцагт хийн мото­цикль­доо ганзагалаад хөдөлц­­гөөв. Залуу хосууд их цасан дунд хүйтнийг үл ажран холоос дэлгүүрийг зоринирж байгаа нь мартын 8-ны баярыг найз нөхдийн хүрээнд тэмдэглэх аж. Тэдний дараа гурван залуу орж ирлээ. Дэлгүүрийн Жи-Мобайлын нэгж дууссаныг сонсоод “Өө, ахиухан авчихгүй. Нэг дөхсөн дээрээ овоо хэдэн нэгжтэй болоод авъя гэж бодсон юм. Тэгсэн 1000 ч байхгүй шүү. Та утсандаа байгаа нэгжээ явуулчих аа. Ээж, эгч нар руугаа ярьж, мэнд мэдмээр байна ш дээ” гэхэд худалдагч “Надад ч нэгж алга аа. Маргаашнаас ирнэ. Мөнгөө үлдээчих. Би чам руу залгаад кодыг нь хэлээд өгье” гэв. Залуус “Хотынхоншиг цэцэг навч өгөөд байж чадах биш. Байгаагаараа л, тэрүүхэн тэндээ цомхон тэмдэглэж байна. Мал төллөхөөс өмнө найз нөхөдтэйгөө уулзаж нэг оройг инээж, баярлаж өнгөрөөх гэсэн юм” гэж ярьж байна. Мөн хиам худалдаж авахдаа “Яанаа энэ хиамыг чинь нарийн хэрчиж чадахгүй байх. Идэх л юм чинь бүдүүн хэрчээд л өгчихнө биз. Цаад гурав чинь анзаарахгүй ээ” гээд инээлдэв. Мөн “Өнгөрсөн жил цаадуул чинь эмэгтэйчүүдийн баяраар та нар баярласан. Та нарын баяр болсон гэж гомдол мэдүүлээд байгаа шүү дээ. Уух зүйлсээ бага авсан нь дээр байх. Дарсаа харин ахиухан авчих” гээд авсан зүйлсээ хайрцагтхийж аваад, нэг ньгарч одов.

Их үдийн алдадХануй бригадын хүүхнүүд тал талаас цугларав. Бүгд л торгон дээл өмсөж, одон медаль зүүсэн байгаа харагдав. Бригадын төвийн хижээл насны хүүхнүүд жил бүрийн гуравдугаар са­рын 8-нд нэгнийдээ цуг­ларч, марталдаг уламжлалтай аж. Д.Үрчгэр, Багийн эмч, Д.Батмөнх, Л.Чимгээ, Д.Од­гэрэл гээд багийн хүүхнүүд цугларч эхэллээ. Торгон дээл өмссөн хүүхнүүд “Алдарт эхийн одонгоо зүүх газаролдохгүй юм. Төр засгаас өгсөн юм чинь ганц эрхийнхээ өдөр зүүе. Тэр болгон гангарч, гоё дээлээ өмсөөд байж чадахгүй юм. Нийллэгэнд ирэхдээ л үс гэзгээ будуулж, нүүрээ будаад ирж байна” хэмээн ярив. Хотоос ирсэн сонинысэтгүүлч нийллэгэндорно гэдгийгдуулаад санаа зовж байгаа бололтой байлаа. Д.Оюунбилэг, Д.Сувдмаа, Т.Цэнд-Аюуш, Л.Цэрэнлхам, Д.Хажид нар ирцгээлээ. Ин­­гээд Хануй бригадын эмэг­­тэй­чүүдийн баярыннийл­­­лэг эхэллээ. “1992 онд мартын баярыг ёстой мартагдахааргүй тэмдэглэж байсан шүү” гэлээ. Тэр үед сургуулийн багш нар мартын 8-ны баяраар хүрч ирээд айл саахалтын айлуудыг нэгнийд нь цуглуулж байгаад урлагийн тоглолт хийдэг байсан гэнэ. “Баасандолгор гэх багш гоё дуулдаг байлаа” хэмээн хүүх­нүүд ярилцах ажээ. Нийллэгт ирсэн хүүхнүүд дэлгүүрээс дарс, 300-400 грамм чихэр худалдаж авсан гэнэ. Хүн болгон энэ жишгээр явсаар арав гаруй шил дарс, чихэр, жигнэмэг зэрэг цугларав. Гэрийн эзэд бууз жигнэж өглөө. Тал талаас цугларсан чихэр таваг дүүрэн болох юм. Мөн набор ч төрөл төрлөөрөө цугларчээ.Арав гаруй шил дарсны үйсэн бөг­лөөг задлах болов. Дарс онгойлгогч байхгүй тэнд байсан багийн дарга, дэлгүүрийн эзэн Ганчулуун дээр миний бие нэмэгдээд өнөөхийг нь онгойлгох юм болов. Уруулын будгаар онгойлгох гэсэн болохгүй юм. Хүчтэй дарах гэхээр шил нь хагарчих гээд бид гурав хэрэндээл “юм” болж байж арай гэж хоёр дарс онгойлгож өглөө. Хаалганы бариул, автийрк зэргээр дарс онгойлгох багаж хэрэгсэл болгож авсан юм. Дарс уусан эмэгтэйчүүд хууч хөөрч “Манай багт Нэгдэл дундын үйлдвэр, худалдаа бэлтгэлийн анги байхад мөн л олон хүн байдаг байсан. Адилбиш захирал багийнхаа хүүхнүүдэд 1996 онд мэнд­чилгээ гараараа бичиж өгөөд уулзахад их сайхан нийллэг болсон шүү” хэмээн ярив. Тэгснээ түрүүчийн бид гурвын будилан байж онгойлгосон дарсны ижлийг нэг нь аваад, ядах юмгүй бөглөөг түлхчихээд “Ингэдэг юмыг та нар яагаад байв аа, түрүүнд” гээд тэрүүгээр нэг инээд болгов.

Төд удалгүй нийллэг дуу хуураар эхэлж“Хөөрхөн борлог мориороо хөндийг туулах сайхансан. Хөгшин буурал ээжийгээ хүндлэн асрах сайхан даа” гээд хоолой нийлүүлэндуулж гарлаа. Цомхон эхэлсэн нийллэг дэлгэр сайхан боллоо. “Хүрэн үнээгээ саах уу даа” гээд тас тас хөхрөлдөөд дэлгүүрээс 2.5 литрийн пиво нэмж авчруулав. Дэлгүүрийн агуулах буюу га­даах амбаарт хадгалаад хөлдчихсөн шар айргийг тэд савыг нь хагалж, доторхийг нь цагаан төмпөнд хийгээд гал дээр халааж жаврыг нь гаргаад аягалж уух юм.Хөгжөөн наргиан, дуу хуураар дүүрэн Хануй бригадын хүүхнүүдийн нийллэг үдэш болтол үргэл­жиллээ. “Хануй голын хүүхнүүд царайлгаараа алдартай шүү дээ. Ирсэн хүн хоргодоод байдаг сайхан нутаг шүү” гээд хүүхнүүд нь намжирдан биенээ тохойгоороо ёворч ирээд л хөхрөлдөх юм.

Бүрий болж одод түгжээ. Энд тэндээс гэрэл гарч байлаа. Багийн бүжигт оролцох залуус мотоцикльтой, поортертой гээд унаа унаагаа хөлөглөн ирж байгаа нь тэр.

Үргэлжлэл бий

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Зам дагуу өндөр өндөр модод навчсаа дааж ядан ногоорон сүг­лийж, модны мөчирт шувуудын үүр энд тэндгүй харагдан, хаа нэгтээ шувуудын ганганаа сонсог­дон, голын усанд хөвөх хун, талд бэлчээрлэх мал сүрэг, хоёр давхар хувийн байшингуудын хана дагуулан ургуулсан өнгө өнгийн цэцэгс гээд энэ бүхэн Францын тосгон газрын дүр төрх бололтой. 30 жилийн турш хүнд даацын ма­шин техникийн хүнгэнэх дуу хадаж, сайр сайраар нь газар шороо сэндийчэн уурхайн ажил явагдаж байсан гэж бодоход нэг л итгэмээргүй ч юм шиг.

Дорноговь аймгийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал (ИТХ), биз­нес, төрийн бус байгууллагын төлөөлөгчид манайд охин компани Кожеговиороо дамжуулан ураны хайгуулын үйл ажиллагаа явуулж байгаа, дэлхийд тэргүүлэгч Фран­цын “Арева” группийн үйл ажиллагаатай танилцсан юм.

“Арева” группийн үйл ажиллагаа­тай танилцах хөтөлбөрт хуучин ураны уурхайн тосгон байсан Фран­цын баруун хэсэгт орших Лимузин мужийн багавтар хот Бессин багтжээ. Бессиний төвд ирж Бессиний хотын захиргааны байранд Бессиний захирагч хатаг­тай А.Бруи Дорноговь аймгийн төлөөлөгчдийг хүндэтгэн хүлээн авч, уулзсан юм. Бессиний Захирагч А.Бруи ярихдаа: “1958 онд тухайн үед Францын Ерөнхий сайд байсан Францын Ерөнхийлөгч агсан Чарл дэ Голь ураныг Францын төрийн тэргүүлэх салбар гэж тодорхойлсон юм. Бессин дэх ураны уурхай анх 1958 онд олборлолт эхлээд 1990 онд үйл ажиллагаа нь дууссан” хэмээж байлаа.

Бессин 3000 хүн амтай. Уур­хайч­дын төв газар аж. Энэ мужид уурхайчид, уурхайчдын үр хүүхэд өнөөг хүртэл өв залгамжлан амьдарч, уул уурхайн техник бус мал аж ахуй, газар тариалан, машины сэлбэг засвар гээд лзах зээлд эрэлт, ойр орчмын муж төдийгүй Францдаа, олон улсад өрсөлдөхүйц үйлдвэрлэл эрхлэн аж төрсөөр.

Дорноговь аймгийн ИТХ-ын дарга Г.Ганбаатар “Ураны олбор­лолтын үйл ажиллагаа явуулж байх болон олборлолт дууссанаас хойш хүн, малын эрүүл мэндэд ямар сөрөг нөлөө үзүүлсэн бэ?” гэдгийг тодруулсан юм. Бессиний захирагч, хатагтай А.Бруи “Ураны үйл ажиллагаанаас хүн, малд ямар нэг сөрөг нөлөөлөл илрээгүй” хэмээн хариулж байлаа.

Ц.Гантулга, Б.Цэрэндорж, Т.Аз­баяр нарын Дорноговь аймгийн ИТХ-ын Тэргүүлэгч, төлөөлөгчид “Үхрийн үйлдвэрлэл байгуулах нь эдийн засагт хэр ашигтай, эдийн засгийн эх үүсвэрийн санхүүжилт ямар байдаг, орон нутгийн төсвөөс болон “Арева” группээс хэд нь санхүүждэг, иргэдээ ажилтай, орло­готой байлгахын тулд тус группээс ямар төслийг дэмждэг” зэргийг сонирхон асууж байлаа.

Бессиний захирагч, хатагтай А.Бруи “Манай ард иргэдийн сэт­­гэл амьдралдаа хангалуун бай­даг. Манай иргэдийн зарим ньцөмийн эрчим хүчний судалгааны чиглэлээр Бессинд байдаг АРЕВА-гийн геологийн төв лаборатори болох СЕПА-д ажилладаг. Мөн машины сэлбэг угсарч, га­зар тариалан эрхэлж байна. Уур­хайн олборлолт дууссаны дараа­гаар автомашины сэлбэгийн үйлдвэр­лэл энэ нутагт хөгжсөн. Тиймээс уурхайн хуучин ажилчид уурхай хаагдсаны дараа энэхүү үйлдвэрлэл рүү ихэнх нь шилжсэн. Төмрийн үйлдвэр, барилгын салбар хөгж­сөн. Манай энд ураны үйл ажиллагаа явуулсанаар иргэд бүгд ажилтай болсон” гэсэн юм. Мөн “Арева”-гаас орон нутгийн иргэдэд ямар төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг талаар Дорноговийн ИТХ-ын тэр­гүүлэгчид асууж байлаа. Харин орон нутгийнхан өөрсдийн хүсэлтээ тус группт санал болгон тавьж, ажил хэрэг болгон хэрэгжүүлдэг гэх туршлагаасаа хуваалцсан юм.

Лимузин үүлдрийн үхрийн аж ахуй

Мужийн захирагч хатагтайтай уулз­саны дараа ойрхон байх лимузин үүлдрийн махны чиглэлийн үхрийн фермийн үйл ажиллагаатай танилцлаа. Францад фермийн аж ахуйг гэр бүлээрээ эрхэлдэг ажээ. 450 үхэртэй, мөн үхрийн нүд тариалдаг нэг фермд гэр бүлийн дөрвөн хүн ажилладаг байна. Ой зургаан сартай нэг үхрийн амьдын жин нь 800 кг хүрдэг. Махлахад 550 кг болох бөгөөд нэг үхрийг худалдаалах дундаж үнэ нь 2000 евро гэнэ. Лимузин үхрийг манай “Гацуурт” компани худалдан авч монгол үхэртэй эрлийзжүүлэн өсгөж байгаа. Эрлийзжүүлсэн 8 сартай тугал 250 кг жинтэй байдаг бол монгол тугал 120 кг жин татдаг байна. Лимузин үхэрт өдөрт 20-25 кг тусгайлан бэлтгэсэн тэжээл өгдөг байна.

Тус ферм сүүний чиглэлийн 250 ямаатай, ямаа тус бүрийг өдөрт 2 удаа саадаг, нэг ямаанаас өдөрт нийт 6 литр сүү саадаг байна. Сүүгээ бяслагны үйлдвэрүүдэд нийлүүлдэг аж. Харин Францад ямааны мах иддэггүй, зөвхөн сүүг нь хэрэглэдэг. Тиймээс сүүний чиглэлээр тэжээдэг дээрх үүлдрийн нэг ямааг 15 еврогоор худалддаг гэнэ.

Ураны хуучин уурхайн талбайтай танилцсан нь

Үүний дараа Бессин дэх АРЕВА-гийн ураны уурхайн хуучин талбайнууд болох Бельзан, Пүи дө Лаж-тай Дорноговийн ИТХ-ын төлөөлөгчид танилцсан юм.

Уурхай хаагдсанаас хойш эдүгээ 25 жил өнгөрсөн ч энэ нутагт нөхөн сэргээлтийн ажиллагаа үргэлжлэн явагдаж, хяналт хийгдсээр бай­на. Францын хуучин уурхайн талбайнуудыг хянахад АРЕВА жилд 6,3 сая евро зарцуулдаг аж. Ил аргаар олборлолт явагдаж байсан тус нутаг эдүгээ байгалийн унаган төрхөндөө эргэн оржээ.

“Арева”-гийн үйл ажиллагаатай танилцаж байгаа Дорноговь аймгийн ИТХ-ын төлөөлөгчид, бизнесийнхэн хуучин уурхайн нө­хөн сэрээлтийг биеэр үзэж, тухайнорон нутгийнхнаас туршлага суд­­лах зорилго ч агуулж байсан бололтой.

Бессиний ураны олборлолт явагдаж байсан уурхайн ордын хэсэгт мод, тарьц суулган, хиймэл нуур байгуулсан байна. Нуурын усанд ангир, галуу шувууд ганганан хөвж, байгалийн заяамал нуур шиг салхи сэвэлзэнхэн байгаа нь сэтгэлд нэн таатай. Нуурыг тойруулан хашаа татжээ. Нуурын ус болон эргэн тойронд байнга хяналт тавьдаг байна. Гэхдээ энэ ус одоо ямар ч хоргүй гэдгийг АРЕВА-гийн мэргэжилтнүүд хэлж байлаа. АРЕВА-гийн Франц дахь уурхайн талбайнуудыг хариуцсан захирал Кристиан Андрес хиймэл нуурын уснаас гараараа хутган авч ууж Дорноговь аймгийн зочиддоо үзүүлж, биеэрээ нотолсон юм.

Бессинд ураны ил уурхайн ол­бор­лолт явагдаж байсан он жилүүдэд ч иргэд өөрсдийн эрхэлдэг салбар­таа тус хотдоо ураны уурхайгаас холгүйхэн ажиллаж, амьдарсаариржээ. Бусад хот тосгоны адил захиргааны байрнаас гадна зочид буудал, ресторан, супермаркет, сэлбэгийн дэлгүүр гээдзам дагуу тааралдана.

Дараагийн зогсоол АРЕВА-гийн “Урека” музей байлаа. Уурхайчдын нэр алдрыг дуурсах үүднээс музей байгуулж өгөх амлалтаа “Арева” группын Ерөнхийлөгч биелүүлсэн гэнэ. “Урека” музейдхөдөлмөрийн үр шим, техник технологийн хөгжил дэвшил, олборлолтын үеийг харуулсан техникэн хөдөлгөөнт жүжиг, гэрэл зураг, дүрс бичлэг тус ураны уурхай болон уурхайчдын түүхийг бодитоор өгүүлжээ. Музейд манай Дорноговь аймгийн Дулаан Уул, Зүүвч Овоо дахь ураны ордуудын талаар ч дүрс бичлэг, ураны хүдрийн дээжсийг тавьсан байлаа.

Франц айл

Орой болж Бессин мужийн “Hotel de France” буудлын эзэн айлаар зочиллоо. Францын жи­рийн л нэг айл.Гэр бүлээрээ ресторан, буудал ажиллуулдаг. Гэрийн эзэгтэй М.П.Пиерри “Ма­найх бизнесээ гэр бүлээрээ ажил­луулдаг. Өвөөгийн маань нээсэн рестораныг аав маань өвлөн авч ажиллуулж байсныг би өвлөн ав­сан юм. Гэр бүлээрээ ресторанаа ажиллуулахын дээр нэмж зочид буудал барьж, ажиллуулж байна. Манай ресторан, буудал “Арева”-гийн зочид төлөөлөгчдөд ч үйл­чил­сээр ирлээ. Манайхаар монголчууд ирж үйлчлүүлж байсан. Монголчуудад дахин үйлчлэхдээ баяртай байна.

Манай энд дээр үеэс ураны олборлолт явагдсан. Харин иргэд нь эндээ амьдарсаар ирлээ. Уранаас үүдсэн ямар нэг өвчлөл гарч байсангүй. Бессин эдийн засгийн хувьд сайн бэхэжсэн” хэмээн өөрсдийн бизнес болон орон нут­гийн­хаа талаар сонирхуулсан юм.

Ийнхүү 30-аад жилийн турш ураны ордын ил уурхайн олборлолт явагдаж байсан энэ газар өнөөдөр үхрийн ферм, газар тариалан хөгжиж, нутгийн иргэд үе залгамжлан суурин амьдарсаар иржээ.

Дорноговь аймгийн ИТХ, бизнес, тө­рийн бус байгууллагын төлөөлөл 10 гаруй хүн ийнхүү “Арева” группын уран олборлож дууссан уурхайн хот, мужаар зочилж, ураны үйлдвэрлэл хэрхэн явагдаж байсан, нө­хөн сэргээлт хэр хийгдсэн, ту­хайн орон нутгийн эдийн засгийн өнөөгийн байдлын талаар биеэр үзэж, танилцан, иргэдийнх нь хэлж ярихыг сонслоо.

Ер нь Дорноговь аймгийн тө­лөө­лөгчид ураны олборлолтоос хүн, малд үүдсэн сөрөг нөлөөлөл байгаа эсэх, байгаль орчны нөхөн сэргээлтийг хэрхэн хийсэн, тухайн орон нутгийн эдийн засаг хийгээд иргэдийн амьжиргаанд ураны уур­хай хэрхэн нөлөө үзүүлсэнийг АРЕВА группийн удирдлага, ал­бан хаагчдаас төдийгүй нутгийн иргэдээс ч давтан асууж байсан юм. Харин хуучин ураны уурхай байрладаг Бессин мужийн өнөө­гийн байдал, эдийн засаг, бизнес, хүмүүсийн амьжиргаа, тэдний хэлж ярьж буй нь АРЕВА группийн хүмүүсийн хариултыг бататгасан юм. Дорноговь аймгийн төлөөлөгчид Фран­цын Бессинд өөрсдийн үзэж, харсанаа нутагтаа очоод иргэддээ тайлагнана гэж байлаа.

Энэ бүхнээс төлөөлөгчидуул уурхайн үйл ажиллагааг хэрхэн хянах, орон нутгийн хөгжил, бүтээн байгуулалтад чиглэсэн ямар төсөл хөтөлбөрийг тухайн орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж буй компаниудтай хамтран хэрэгжүүлж болох, ард иргэдийн амьжиргааг дээшлүүлэхэд юуг анхаарах гээд үзсэн харсан бүхнээсээ нэгийг бодож, нөгөөг тунгаасан нь лавтай.

Н.ЭНХ

ФРИКОНОМИКС.Эсэргүү эдийн засагч юмс үзэгдлийн далд холбоосыг тайлбарлаж байна. С. Левитт & C. Дабнэр

Эдийн засаг бол зүгээр л амьдрал юм. Залуу эдийн засагч нийгмийн амьдралд тохиож буй юмс үзэгдлийн уялдаа холбоог онолын хүлээсэнд баригдахгүйгээр судалж, хэний ч санаанд ороогүй гайхалтай үр дүнгүүдэд хүрчээ. Ийнхүү судлах нь мэдээлэл боловсруулах өндөр чадамж буй болсон өнөөцаг үед бүрэн боломжтой, бас хэчнээн сонирхолтой болохыг та энэ номноос олж харна.

Гарсан даруйдаа хамгийн их борлуулалттай ном болж, олныг шуугиулан, дэлхийн 40 гаран хэлнээ хөрвүүлэгдсэн энэ ном эдийн засгийг хэрхэн судлах вэ гэдэгт шинэ санаа, сэдлүүдийг өгнө.

Бид ардчиллыг нэгэнтээ сонгосон. Харин ардчилсан нийгэм эрчтэй хөгжихөд засаглал нь сайн байх шаардлагатай. Засаглал сайн байхын тулд сонголт зөв байх ёстой. Харин сонголт зөв байхын тулд нийгмийн олонхийн мэдлэг боловсрол нийгэмшиж амьдрахтүвшинд байх ёстой гэсэн энгийн гаргалгаа бий ажээ.

Ардчиллын буянаар бид бүгд улс орны эдийн засгаа “мэддэг”, ярьдаг, оролцдог болцгоосон. Гэсэн ч заримдаа суурь ойлголт, зорилгоо мартчихаад, салхины аясаар хийсэх цаасан шувуутай хөөцөлдөөд байна уу даа гэж бодогдох. Тиймээс эргэж нэг харъя.

Эдийн засаг гэхээр “Хязгааргүй хэрэгцээг (1) хязгаарлагдмал нөөцийг ашиглан (2) хамгийн үр ашигтайгаар хангах (3) асуудлыг л судалдаг ухаан” гэж хэн бүхний толгойд бууна. Энэ юу гэсэн үг вэ?

НЭГ. ХҮНИЙ ХЭРЭГЦЭЭ ХЯЗГААРГҮЙ Л ГЭНЭ.

Энд зөвхөн материаллаг хэрэгцээний тухай яриагүй нь ойлгомжтой.

ХОЁР. ХЯЗГААРЛАГДМАЛ НӨӨЦ.

Энд мөн л зөвхөн материаллаг нөөцийн тухай асуудал яриагүй. Энд хүний нөөц, тэр тусмаа чадвартай, мэдлэгтэй, хөгжсөн оюунтай хүний нөөцийн тухай асуудал байгаа, энэ нь хамгийн тэргүүлэх ач холбогдолтой, хамгийн тэлэх, өсөх чадвартай нөөц болохыг харин мартамгүй!

Тэгэхээр Монголд, монголын өнөөгийн эдийн засагт юу байна вэ? Ямар нөөц байна вэ? 1. Өргөн уудам газар нутаг байна. 2. Газрын хэвлийд ашигт малтмалын ихээхэн нөөц байна. (Энд би “баялаг” гэдэг үгийг зориудаар тойрч байна. Учир нь К. Марксын тодорхойлсоноор “Алив юм зөвхөн, хүний амьд хөдөлмөрийг шингээж байж л баялаг буюу таваар болдог” тухай социализмын ч бай, капитализмын ч бай бүх эдийн засагчид хүлээн зөвшөөрдөг тодорхойлолтыг бас эргэн санацгаая. Чухамдаа хөлд хөглөрөх чулуу үнэ цэнэгүй, харин түүнийг аваад засч янзлаад (хөдөлмөр шингээгээд) хүний хэрэгцээнд нийцүүлчихвэл сая ба бараа бүтээгдэхүүн, баялаг болох боломжтой. 3. Гурван сая хүн байна, тоон үзүүлэлтээр. Чанарын хувьд аваад үзвэл, эдийн засгийн идэвхтэй хүн ам 1,2 сая. Боловсролын түвшний индес 2013 оны байдлаар 0,94 байна. Хамгийн багаар бодоход насанд хүрсэн бараг бүх хүн бичиг үсэгт тайлагдсан гээд хялбарчлаад ойлгочихъё. Харин өнөө цагийн даяаршсан дэлхийд өрсөлдөх мэдлэг чадвар бидэнд байна уу гэвэл, учир дутагдалтай. Байхгүй гээд шулуухан хэлчихэж болно. Хэрэв ийм мэдлэг байсансан бол бид өнөөдөр газрын хэвлийд байгаа ашигт малтмалын ихээхэн нөөцөө ашиглах гэж, ингэж яахаа мэдэхгүй мунгинахгүй л байсан болов уу? Ядаж л харилцан ашигтай гэрээ хийчих мэдлэг чадвар бидэнд байсансан бол өнөөдөр бие биенээ харааж зүхээд сууж байхгүй л байсан даа. Өөр бусад нийгмийн чанартай юмнууд бий бий. Хялбарчлахын тулд тэр бүхнийг орхиё.

ГУРАВ.ХЭРХЭН

ХАНГАХ ВЭ?

Үүнийг нөөцийн маш чухал бүрэлдэхүүн болох хүн, хүний чадвар л шийднэ. Харин энэ нөөц хүрэлцэхгүй байгаа тухай дээр ярьсан. Тэгэхээр одоо яах вэ? Хүнээ сургах шаардлагатай. Сургаж чадах газар нь. Улмаар дотооддоо сургаж чадах багш, сургуулиа бэлтгэх хэрэгтэй. Харин ингэхийн тулд мөнгө хэрэгтэй. Мөнгө хаанаас авах вэ? Өөр ямар нөөц бидэнд байна? Мэдээж газар дор байгаа ашигт малтмалын нөөц. Үүнийхээ тодорхой хэсгийг, мэдлэг чадваргүйгээсээ болж асган цутган байж ч болов зарж байж л энэ асуудлыг шийднэ. Өөр ашиглачихмаар, зарчихмаар, хурдан эргэлтэнд орчихмоор нөөц бидэнд алга.

МАЙКЛ ПОРТЕРИЙГ ОЙЛГОХУЙ. Өрсөлдөх стратегийн үндсэн зарчим. Гарын авлага.

Жоан Магретта.

Майкл Портерийн санаа эдийн засгийн онолоос бизнес практикт шилжжээ. Түүнийг бүх дэлхийн томоохон компанийн удирдагчид ч, төрийн зүтгэлтнүүд ч ашигладаг. Харамсалтай нь Портерийн сургаалын тухай мэдлэгийг дам байдлаар олж авах нь элбэг бөгөөд энэ нь нэг бол бүрэн дүүрэн бус, нөгөө бол бүр гуйвуулагдсан байх нь бий. Харвардын их сургуулийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан Жоан Магретта М. Портертой 20 шахам жил хамтран ажиллаж буй бөгөөд түүний санааг маш товч бөгөөд цэгцтэй илэрхийлж чадсан нь номыг ихээхэн практик ач холбогдолтой болгосон байна.

Андхагч өгөгдлийн тухай ийм байж. Харин одоо зорилгынхоо тухайд ярилцацгаая. Бидэнд,энэ нийгмийн хүн бүрт ойлгомжтой, тодорхой, хэмжиж болохуйц зорилго байна уу? Надад бол их л бүдэг бадаг ерөнхий үгс санагдах. Тэгэхээр үүнийг тодорхой болговол яасан юм? Ойлгомжтой бас хэмжиж болохуйц. Учир нь байгууллагын хүн нэг бүр хүрэхээр хичээж буй зорилгоо тодорхой ойлгож байвал гүйцэлдүүлэх нь хавьгүй хялбар байдаг гэж удирдлагын онол заадаг. Тухайн тохиолдолд улс нийгмийг ч нэгдмэл зорилготой нэг байгууллага мэтээравч үзэж яагаад болохгүй гэж?

Бидний зорилго юу юм бэ?

Маш олон хариулт хэлэх боломжтой биз. Түүний дотор “Эх орноо хөгжүүлэх, мандуулах”, энэ, тэр гэсэн яг юуг хэлж буй нь ойлгогдохгүй, өнөө цагт ихээхэн дэлгэрсэн үгээр бол популист маягийн, олны тархийг гоё үгээр хий угаасан хийсвэр зорилгууд ч олон гарч ирэх биз. Би энд зүгээр л өөрийнхөө нэг хувилбарыг хэлсүгэй.

Нийгмийн зорилт гэдэг эцэстээ хүний л хүсэл зорилго. Энэ дэлхийд хүн болж төрсөн хүний зорилго юу байдаг юм бэ? Бодоод байвал хүн, хүнтэй л адилхан, хүнээс дутуугүй, хүлээн зөвшөөрөгдөж амьдрахыг л хүсдэг. Өнөөдөр хажуу айлтайгаа өөрийгөө харьцуулж хараад болж байнаа гэж бодох хүн бий. Нийгмийн өөр нэг бүлгийнхнийг хараад ингэж амьдрахсан гэж мөрөөдөх хүн бий. Гадагшаа гараад харьцангуй өндөр хөгжилтэй орны хүмүүсийн дунд орохдоо, ичиж зовж, шоовдорлогдох аюулгүй, энэ дэлхийн хэнд ч эн тэнцүү хүлээн зөвшөөрөгдөх нэгэн байхсан гэж хүсдэг нь ч бий. Тэгэхээр сүүлийнхийг нь энэ даяаршсан цаг үед амьдарч байгаа монгол хүний нийтлэг зорилго гэж үзэж болох юм.

Одоо зорилгыг хэмжих хэмжүүрээ тодорхойлъё. Улс орны эдийн засгийг харьцуулан хэмждэг хэд хэдэн үзүүлэлт бий. Хэдийгээр хүний хөгжлийн индекс гэх мэт илүү нарийн үзүүлэлт бий, бас хэдийгээр хуваарилт тэгш бус явагдсан тохиолдолд баахан гажигтай харагддаг нь үнэн ч (энэ харин засаглалтай их холбоотой асуудал бөгөөд үүний эдийн засагтай холбогдох сэжмийг би хожим бас хөндөхийг хичээнэ), эдийн засгийг бүхэлд нь харахад хамгийн тохиромжтой – Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний үзүүлэлтийг хэмжүүрээ болгох нь зүйтэй биз.

Одоо харин зорилгоо, сонгосон хэмжүүрээрээ илэрхийлсэн тоон утгатай болгоё. Нэг хүнд ногдох ДНБ-ний үзүүлэлтээр жагсаасан улс орнуудын жагсаалтаас харвал өнөөгийн гайгүй хөгжилтэй орны нэг хүнд ногдох ДНБ-ийг дунджаар 30,0 мянган ам долларгэж үзэж боломжтой. Бид энэ түвшинд хүрье гэвэл ДНБ-ээ 90 тэрбум ам долларт хүргэх шаардлагатай. (Хүн амын өсөлтийг тооцохгүйгээр авлаа.) 2013 оны үзүүлэлтийг багцаагаар 7-8 дахин өсгөсөн эдийн засаг гэсэн үг л дээ.

Ингээд бид зорилготой боллоо гэж үзье. Харин энэхүү зорилгодоо хэзээ, ямар замаар хүрэх бэ гэдэг хамгийн чухал асуудал бизээ. Энэ 90 тэрбум ам долларын эдийн засгийг ямар өртгөөр, ямар бүрдүүлбэрээр, ямар үе шаттайгаар, хэдий хугацаанд, яаж бий болгож болох тухайд өчнөөн хувилбар байж болох. Түүний дундаас оновчтойг нь сонгох нь бидний толгой мэдэх асуудал юм. Юутай ч зарчмын хэдэн асуудлаа эхлээд шийдчих хэрэгтэй.

Хэрэв бид уул уурхайгаа л түшиж босохоос өөр арга алга гэж үзвэл (үнэндээ тийм л байна) энэ дүнгийн хэдэн хувийг уул уурхайгаас хангах вэ? Үүнээс үүдээд бид хэдэн орд ашиглаж, ямар хугацаанд хэдий хэмжээний хүчин чадал ашиглалтад хүргэж, хэдэн он гэхэд зорилтоо хангах вэ? гэсэн асуултад хариулах тооцооллыг хийж болох. Мөн манай газар дорх өнөө мэдэгдэж буй ашигт малтмалын нөөцийн хэмжээг зах зээлийн дундаж үнээр, зохих тохируулгуудыг хийж тооцвол, бид үүний тулд нийт ашигт малтмалын нөөцийнхөө хэдэн хувийг ашиглах болох юм? Зах зээлийн хандлага, дотоод нөөц бололцоогоо харвал бид юуг нь түрүүлж ашиглавал зүйтэй юм? Үүний тулд хичнээн Хөрөнгө оруулалт татах хэрэгтэй юм бэ? гэх мэт тооцооллуудыг багцаалан хийх боломжтой л байж таарна.

Энд бидний баримтлах ёстой ганцхан чухал зарчим бий. Ашигт малтмалын нөөц ашиглалтаас олсон орлогыг шууд хэрэглээнд зарцуулахгүй байх, мөн төлөвлөснөөсөө хэтрүүлж, буцаан уул уурхайн салбарт оруулахгүй байх.

Хэрэв бид энэ мэтээр асуудлаа тодорхой болгочихвол өнөөдрийн “ашиглана”, “ашиглахгүй” гэсэн барьцгүй маргаан ч дуусгавар болох буйзаа.

ДАШРАМД НЬ УУЛ УУРХАЙ ДАГАСАН МАРГААНЫ ТУХАЙД.

Оюутолгой. Манай хамгийн анхны том гэрээ. Дуншиж дуншиж гарсан гэрээ. Магадгүй бид алдаа хийсэн байх. Учир нь бид туршлагагүй. Мэдлэггүй. Уг нь бид Дэлхийн банк чюм уу, ОУВСан ч байдаг юм уу, дэлхийн нэр хүндтэй байгууллагуудаас гэрээ хийх тал дээр техникийн туслалцаа хүсч болох л байсан байх л даа. Магадгүй хүссэн ч байж мэдэх, би мэдэхгүй. Бас манай хууль зүйн яамныхан энэ чигийн гэрээ хэлцэл дээр ажилладаг дэлхийн нэртэй пүүсүүдийг судалж жагсааж байгаад хэн хэнд урилга өгөхөө шийдээд, тендер зарлаад хамгийн ашигтай нөхцөлөөр бидэнд туслах хуулийн фирмийг сонгочихож болоогүй л юм байх даа…Нэгэнт гэрээ хийгдсэн. Тэр тусмаа хувь эзэмшихээр гэрээ хийсэн. Өөрөөр хэлбэл энэ бизнесийн эцсийн ашгиас хувь хүртэх нэг эзэд нь бид. Хувь оролцоотой бизнесийн эзэн яадаг вэ? Ажил хурдан жигдрээсэй, ашгиа хурдан хувааж эхлээсэй л гэж хүсдэг. Ажилд садаа болох биш, харин чадвал нэмэр тус болох, чадахгүй бол нэрмээс болохгүй байхыг боддог. Бид яагаад ч юм эсрэгээрээ.

Хэрвээ би үлдвэл… ГейлФорман

Үхэл, амьдралын зааг дээр эргэн дурсагдаж, амьдралын үнэ цэнийг тодруулах мөчүүд. Хайр, хөгжим. Номын үйл явдал гэхээс илүүтэй, орчин цагийн, арван долоохон настай, морин хийлч охины амьдралын эргэн тойрондох харилцааны адармаа болон тайлалууд нь залуу эцэг эхчүүдэд ч, өсвөр насныханд ч сургамжтай, хүмүүжил ёс зүйн ач холбогдолтой.

Дэлхийд бэстсэллер болсон энэ ном удахгүй монгол хэлээр, гарах гэж байна.

ЗАЛРУУЛЖ ЧАДАХ ЮМ БАЙВАЛ ЗАЛРУУЛАХ, ҮГҮЙ БОЛ ЗҮГЭЭР

ХЯНАЛТАА Л САЙН ХИЙЕ.

Хяналт гэснээс…

Өнөөдөр бид уг компанийн 34%-ийг эзэмшдэг учраас бүрэн тайланг авч үзэх, томоохон хэлцлүүд дээр саналаа өгөх эрхтэй байгаа нь мэдээж. Өнөөгийн, бараг л хүссэн мэдээллээ олоод үзэх боломжтой интернэтийн эрин зуунд, бусад ижил төстэй уул уурхайн зардлуудтай харьцуулж шинжлээд ямар зардал яагаад хэт өндөр байгааг тодруулах эрхтэй байгаа байх. Гэтэл татварын хэдэн тоогоо ч үндэслэлтэйгээр баталж чадахгүй, эргэж буцаад л… Нөгөө л мэдлэг чадварын дутагдал. Өнөөдөр Санхүүгийн олон улсын стандартын түвшинд тайлан бэлтгэж чаддаг, тэдгээрийг удирдлага болгон бүртгэлээ хөтөлж чаддаг, ийм тайланг уншиж, шинжилж чаддаг, зохих асуултыг тавьж чаддаг мэргэшсэн нягтлан бодогч, санхүүч хэд байна вэ? Эрхбиш хэд гурав бий гэж найдна. Тэднийг том төслүүддээ татаж ашиглаасай билээ. Өнөөдөр дурын дэлгүүр, ресторан, баарны эзэн бичил камеруудын тусламжтайгаар дэлхийн аль ч өнцгөөс үйл ажиллагаагаа хянаад, тооцоод явж чадаж байхад бид энэ том уурхайнхаа үйл ажиллагааг, ядаж гаргаж буй бүтээгдэхүүний хэмжээг баталгаатай бүртгэж, хянаж чадмаар даа?

Ер нь бид яагаад энд маргаад байдаг юм бэ? Баярцогт гишүүний, оффшор данснаас үүдээд, энэ гэрээг хийсэн нөхдүүд идсэн нь магадлалтай гэсэн хар хороос болдог юм уу? Баталж чадвал Баярцогтыгоо л шийтгэе. Тэрнээс өөрсдийгөө шийтгээд яах вэ та минь.

ТАВАН ТОЛГОЙ.

100 жил ашиглах нөөцтэй энэ уурхайг бид өртгөө нөхөж чадаж л байвал ашиглах л ёстой баймаар. Мэдээж өртгөө нөхөх гэдэг дотор би унаган байгалаа нөхөн сэргээхийг ч оруулж байгаа. Үгүй бол орхихоос өөр аргагүй. Ер нь тэгээд биднийг хэрэлдээд сууж байх хооронд нүүрс гэдэг юм зүгээр л үнс болчих гээд байна уу даа? Үгүй дээ л, түүний агаарын бохирдолд оруулж буй хувь нэмэр нь улс орнуудыг, түүний дотор гол хэрэглэгч болох Хятад улсыг энергийн өөр эх үүсвэр хайх, ядаж л нүүрсний хэрэглээгээ багасгах сэдэлд хүргэж буйг бид харж л суугаа билээ. Ийм цаг үед хэн чадах, хэн бидэнд арай илүү ашигтай нөхцөл санал болгосонтой нь л хамтарчихаж болдоггүй юм уу? Бизнесийн л дүрэм шүү дээ. Энэ даяаршсан нийгэмд эдийн засгийн хүч чадал л бидний өөрийгөө хамгаалах бамбай болно уу гэхээс хана хэрэм, хашаа хороо, нарийн, бүдүүн цариг биднийг хамгаална гэж юу байхав дээ.

ГАЦУУРТЫН ОРД.

Энэ орд 10 жил ажиллаж, өнөөгийн ханшаар 3 их наяд төгрөгийн борлуулалт хийж, бидэнд 659,8 тэрбум төгрөгийн татварын орлого өгөх юм байна. Энэ л бидний цэвэр ашиг шүү дээ! Яагаад манайхан дээр дооргүй л, өөрийн санд орох энэ мөнгийг биш, хүний халаасанд орох200,0 сая ам долларын тухай л онцолж яриад байна вэ? Хэрэв бид хувь эзэмшвэл, энэхүү 200,0 сая ам долларын ашгаас нэмж ашиг хүртэх л юм биз дээ.Гэхдээ татвараар хураах 660 тэрбумтай харьцуулахад юу шалив гэж?

Ашиглахын эсрэг байгаа хүмүүсийн яриаг сонсвол тэнд бидний өвөг дээдсийн булш бунхан, түүхэн олдворууд байгаа гэнэ. Харин бодит байдлыг ухваас ил хөрсийг аль хэдийнэ эргүүлээд хаячихсан, хэрэв булш бунхан байсан бол (байсан бол шүү!) аль хэдийнэ шороон ордыг ашигласан хүмүүсийн гараар ороод дууссан гэдэг нь илэрхий ажээ. Одоо тэгэхээр нэгэнт сэндийчсэн талбайн дор нь байгаа, хөрөнгө хүч илүү их шаардах хүдрийг ухаж ашиглая гэж байгаа, ойрмогхон, өөрийн суурилагдсан, баяжуулах үйлдвэртэй, тиймээс ч арай бага өртгөөр үйлдвэрлэл явуулах боломжтой нөхдүүдээр энэ ажлыг хийлгээд дараа нь байгаль орчноо сэргээлгэж авах уу, эсвэл энэ чигээр нь орхиод, шүлсээ гоожуулсан хэдэн нинжа наанадаж хүний мөн чанараа, цаанадаж амь насаа ч алдах магадлалтайгаар болсон, болоогүй технологиор оролдог гээд орхих уу? Хэн нөхөн сэргээлтийг хийх вэ? Ашигтай ажиллаж чадах давуу нөхцөлтэй хүнтэй гэрээ хийсэн нь дээргүй юу?

Дашрамд дурьдахад хоёр жилийн өмнө билүү дээ манай сүлжээний инженерүүд Бороогийн уурхай дээр үйлчилгээ үзүүлэх шаардлага гарсан юм. Дэг журам, сахилга бат, стандарт сахина гэж юу байдгийг тэнд л бүрэн утгаар нь үзлээ гэсээр ирж байсан юм даг. Бидэнд ч сурах юм их бий шүү.

Уран. Мэдээж аюултай. Гэхдээ хорвоо дэлхийд үүнийг ашигладаг, өндөр хөгжилтэй улсууд байнаа байна. Бид ч социализмын үед орос ах нараараа зөндөө л ухуулсан даг. За тэр авсан өгсөн мөнгө төгрөг ч дүүрч. Харин манай нутаг оронд үзүүлсэн муу нөлөө нь юу байсан бол? Тэрийг л яривал ярих юм даа. Бас орчин үеийн технологи тэр эрсдийг хэр бууруулж чадсаныг. Үнэндээ Япон зэрэг, атомын цахилгаан станцийн үр шимийг ч, эрсдлийг ч үүрээд энэ чигт маш нарийн технологитой болж буй улсаар ганц үйлдвэр бариулаад авчихдаг болж ч, юун яасан “утаа мутаа” л гэж санагдаж байна шүү. Тэгээд утаанаас хордож байгаа, өвдөж өвчилж байгаа, цусан дахь хүнд элементийн хэтрэлтээс шалтгаалаад бодох сэтгэх чадвар нь муудаж буй хүний тоог гаргавал юун уранаас болж хордох хүний тоо л байх шүү. Тэгээд ч нэг хүнд ногдох газар нутгаараа дэлхийд толгой цохидог газартай улс өөрийнхөө хог хаягдлыг аюулгүй байлгахадхэдэн километр хавтгай дөрвөлжинг зарцуулах шаардлагатайг тооцож үзсэн хүн ер нь байдаг л байх даа?

БУСАД.

Төмрийн хүдэр, газрын тос, хий, ховор элементүүд бас бус. Мэдээж цөөн төрлийн бүтээгдэхүүний үнийн уналтад өртөөд байхгүйн тулд, нэр төрлөө олшруулах л хэрэгтэй. Тэр тусмаа импортын гуравны нэгийг дангаараа эзэлдэг бензин шатахуунаа дотоодоосоо хангадаг болчихвол ч учир бий дээ.

ЭЦЭСТ НЬ, ҮР УДАМДАА БАЯЛГАА ҮЛДЭЭНЭ ГЭДЭГ ЯРИАНЫ ТУХАЙД.

Тиймээ гэж хэлж болно. Ер нь байгаа болгоныг ашиглана гэж шуналтаад байх ч шаардлага байхгүй л дээ. Гурав, дөрөвхөн сая хүн, тархины нөөцөө баялаг болгох чадвартай болох хүртэл хэд хэрэгтэй байгаа юм, түүнийг л ашиглая. Харин огт ашиглахгүй ээ гэвэл, уучлаарай. Хойч үе маань улс орноо аль эрт хөгжүүлчих боломжийг хойш нь тавьсныг, бидний залхуу хойрго, арчаагүйг гайхан шагширч байг гэж би лав хүсэхгүй байна. Эсвэл өнөөгийн бидний “гэнэхэн” сэтгэлгээ үр удам даган удамшиж, үүрд мөнх ….,За за больё.

Дээр дурдсан санаагаа давтаад хэлэхэд үр удамдаа, ирээдүй хойчдоо, газрын доорх баялаг гэхээсээ илүүтэй, боловсрол чадвартай тархи толгой, энэ дэлхийн өндөр хөгжилтэй, тийм дээ ч их зантай олны дунд орохдоо ижил тэгш гэдгээ мэдэрч чадах тийм л НЭР НҮҮР үлдээмээр байна. Одоо бол, хил дамнаад бусдын онгоцонд суухдаа л, утааны үнэр бие хувцаснаас нь ханх тавьсан, ядуухан орны ядруухан иргэн, хоёрдугаар “сортын” хүн гэдгээ мэдрэх таатай бус мэдрэмж амсцгаадаг маань энгийн үнэн билээ. “Алтан дээр суусан гуйлагчин” ч сайхан нэр биш, уучлаарай. Залхуу хүн завагт дүүжилсэн будаандаа хүрч чадалгүй өлсөж үхсэн үлгэр байдаг даа. Тэрэн шиг л юм болохгүйм шүү.

Цааш нь, даяаршил ба өрсөлдөх давуу тал, эдийн засаг ба хуулийн засаглал гэх мэт ул суурьтай хөндөж ярилцууштай олон сэдэв байна даа бидэнд.

А. ОЮУНЧИМЭГ

Манай залуучууд хүүхдийн байршил тогтоогчтой, утастай бугуйн цаг, ухаалаг бугуйвч, чихэвч зэргийг өөрсдөө хийж эхэлжээ. Тэд бол “Choi hainzan” брэндийнхэн. Брэндийн бүтээгдэхүүнээ борлуулах дэлгүүрээ Баруун дөрвөн замын автобусны буудлын дэргэд уржигдархан нээжээ. Эднийх гурван төрлийн бүтээгдэхүүн хийж зах зээлд борлуулж байгаа юм байна. Дэлгүүр дээр нь очиход борлуулагч залуу угтаж авав. Нээгдээд удаагүй байгаа хэдий ч орж ирсэн залуучууд маш сайхан хүлээж авч байгаа тухай ярилаа.

“Choi hainzan” брэндийн гол бүтээгдэхүүн нь хүүхдийн байршил тогтоогчтой, утастай бугуйн цаг. “Найз” нэртэй энэ бугуйн цагийг хүүхдүүдэд зориулан бүтээжээ. Харахад гоёмсог бугуйн цаг шиг харагдах хэдий ч олон давуу талтай. Аав ээжүүд нь өөрсдийнхөө утсан дээр “Найз” гэсэн апликэйшн татаад хүүхэдтэйгээ байнгын холбоотой болно гэсэн үг.

Ингээд GPS буюу байршил тогтоогчоор дамжуулан хүүхдээ хаана явж байгааг хянах бүрэн боломжтой. Бас цаган дээрээ тухайн хүүхдийн явах ёстой аюулгүй тойргийг тэмдэглэж болно. Ингэснээр таны хүүхэд аюулгүй тойргоосоо гарах үед утсан дээр мэдээлэл ирдэг юм байна. Бас хүүхэд бугуйн цагаа тайлбал эцэг эхчүүдэд мэдэгдэнэ. Хэрэв эцэг эхтэйгээ хамт явж байгаад олон хүнтэй газар төөрөх тохиолдолд 10-15 метр газар холдсон бол мөн л утсанд мэдээлэл ирж таны хүүхдийг хаана байгааг зааж өгөх гэнэ. Ингээд болоогүй хүүхэд тань хичээлээ тасалсан мөртлөө сургууль дээрээ байна гэж худал хэлбэл бугуйвчны эзэнд мэдэгдэлгүйгээр залгаж орчных нь дуу чимээг сонсож болох ажээ. Энэ үед бугуйвчны нүүрэн дээр дуудлага ирж байгаа, дуу чимээг нь сонсож байгаа ямар нэгэн зүйл мэдэгдэхгүй. Гар утасны сим ордог болохоор дотнын гурван хүн рүүгээ дуудлага хийж болно. Бас гаднаас найман хүний дуудлагыг хүлээж авах боломжтой. Жишээлбэл, тухайн хүүхдийн сануулсан гурван дугаар болох аав, ээж, ах руугаа залгаж болно. Харин хүүхдэд тань ямар нэгэн аюул тулгарсан бол бугуйвчин дээрх SOS товчоо ганцхан дарахад гадагшаа дуудлага хийдэг гурван хүн рүү нь автоматаар залгагдана. Эхний дугаар хариу өгөхгүй бол дараагийнх руу нь, бас тэрний дараагийнх руу гэсээр хэн нэгэн нь хариу өгтөл тасрахгүй юм байна. Гэхдээ энэ үед хүүхдэд ямар нэгэн төвөг учрахгүй. Товчлуураа ганцхан удаа дарсан байхад хангалттай. Ингээд аав ээж нь дуудлагыг хүлээн авсан үед чанга яригчаар шууд холбогдох ажээ. Уг бугуйвч хүүхдэд зориулсан тод өнгөтэй буюу цэнхэр, ягаан, шар, ногоон гэсэн дөрвөн өнгөний сонголттой. Үнийн хувьд 199 мянган төгрөг юм билээ. Бага насны хүүхдүүд гар утас хэрэглэн түүнээсээ болж хулгайч нарын хараанд өртөх магадлал өндөртэй байдаг учраас ийм төрлийн гэмт хэргээс сэргийлэх гэж уг бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэжээ. Бас орчин үед хүүхдүүд гэртээ гар утсаа бариад удаан сууснаас болж хөдөлгөөний дутагдалд орж байгааг ч бас давхар бодолцсон байна. Материал нь хүүхдэд ямар нэгэн харшил өгөхгүй гэсэн.

“Choi hainzan” брэндийн дэлгүүрт нас, насныхан орж ирэх ажээ. Аав ээжүүд хүүхдэдээ дээрх бугуйн цагийг авч өгөхөөр сонирхох юм. Бас ухаалаг бугуйвчинд ч дурлах юм. “Range” нэртэй ухаалаг бугуйвч калори хэмжигчтэй учраас спортоор түлхүү хичээллэж байгаа, эсвэл биеийн жингээ барихыг хүссэн хүн бүр хэрэглэхэд тохиромжтой. Ерөнхийдөө спортоор хичээллэх сонирхолтой хүн бүрт хэрэгтэй юм байна. Уг бугуйвчийг зүүгээд явж байгаа хүн алхаагаа хэмжиж болно. Мөн хэдэн метр алхсанаа мэдэх боломжтой. Нэгэнт худалдаж авсан бугуйвчиндаа сэрүүлэг тавьж бас болох юм билээ. Дээрээс нь гар утсанд тань ямар дуудлага, хэдэн мессэж ирснийг бугуйвчаараа дамжуулан мэдэж болно. Уг бугуйвч 99 мянган төгрөгийн үнэтэй.

Дэлгүүрт орж ирж байгаа хүмүүсийн хамгийн их сонирхож байгаа бүтээгдэхүүн нь “Escape” чихэвч. Өөр дээрээ дуугаа солих, ухраах, дахин сонсох, гүйлгэх, асаах, унтраах, дууг нь чангалж сулруулах зэрэг товчлууртай. Бас микрофон, картны оролттой. Бусад ямар ч чихэвчинд байдаггүй давуу тал нь FM татаж болно. Картны оролттой болохоор өөрийн дуртай дуу, бичлэгээ суулгаад хүссэн газраа сонсоод явж байхад ямар нэгэн саадгүй. Чихэвчний өнгө үзэмж ч тун дажгүй юм билээ. Дэлхийд алдартай, үнэтэй гэгддэг “beats”-ын чихэвчнээс илүү гарна уу гэхээс дутахааргүй мэт санагдаж байв. Үнэ нь 149 мянган төгрөг. Энэхүү чихэвчийг дэлгүүрээр үйлчлүүлж буй залуус нэлээн сонирхож байсан. Тэдний амнаас “Манайхан өөрсдөө хийсэн гэхэд итгэмээргүй сайн бүтээл болжээ. Үнэхээр бахархаж байна” гэх магтаалын үгс гарч байлаа.

“Choi hainzan” брэндийг Ч.Цогтбаяр гэх залуу санаачилжээ. Тэрээр АНУ-д мэдээллийн технологийн чиглэлээр амжилттай суралцаж эх орондоо ирээд уг брэндийг байгуулахаар санаачилсан байна. Түүнтэй Б.Мөнхзаяа гэх залуу хамтран “Choi hainzan” брэндийг үүсгэн байгуулжээ. Б.Мөнхзаяа Ирландад хөрөнгө оруулалт, үнэт цаасны чиглэлээр суралцаж төгссөн. Хоёр залуу жил гаруй хугацаанд зүтгэсээр бүтээгдэхүүнээ хэрэглэгчдэд хүргэж байгаа юм билээ. Тэд ямар программтай бүтээгдэхүүн хийх, тэр нь яаж ажилладаг, ямархуу загвартай, өнгө үзэмжтэй байх вэ гэдгийг өөрсдөө шийддэг. Харин одоогоор эх орондоо үйлдвэрлэх боломж тааруу учраас Хонконгт захиалгаар хийлгэдэг гэсэн. Нэг үгээр хэлбэл бүтээгдэхүүнээ бэлэн болгосон хойноо угсралтын ажлыг гадаадад хийлгэж байгаа ажээ.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монголын циркийг хувьчилсан нь буруу гээд ШӨХТГ хэсэгтээ л бужигнаж, Асаршёорюү Д.Дагвадорж ч нүдэндээ нулимстай ямар циркийг анх хүлээн авч ямар болгосон талаараа мэдээлэл хийж шүүх цагдаадаа тулж байсан цаг саяхан. Тэгвэл сүүлийн үед циркийн барилгыг улс эргүүлэн авах ёстой гэсэн яриа гарах болж. Үнэндээ бол Монголын Ардчилсан төр хувийн өмчийг нийгэмчилж болохгүй. Төр өмч өгдөг болохоос хураадаггүй. Өгсөн өмчөө эргүүлэн хураадаг эрүүл бус үзэгдэл энэ ардчилсан нийгэмд бус социализм, коммунизмын үед түүх болоод үлдчихсэн зүйл.

Тэр үед мал хувьчлах, феодалын хөрөнгө хураах кампанит ажил явагдаж юм юм л болдог байлаа. Манай оронд өмчийг хувьчлахыг, хувьчилж болдгийг харуулсан Ардчилсан намын үед ийм явдал гарч байгаа нь дэндүү харамсалтай. Лениний музейг төр хурааж зангаргаа харуулсан бол одоо бүр цирк, Ард кино театр, хүүхдийн нэртэй хэд хэдэн газруудыг улс авна гэж хэн дуртай нь ярих болж. Хувьчилсан л бол хувьд очсон гэдгийг хэн хэн нь мэдэж л баймаар юм. Хувьчлалаар авсан хүмүүс нь жаахан жудагтай, хийсэн шиг юм хийгээд явах хэрэгтэй гэдэгтэй санал нэг байна. Монголын төр хувьчилсан барилгуудаа эргүүлж авна гэж донгодож байхаар шинээр цирк барьчих хэрэгтэй байгаа юм.

Өмнө нь манайх ганцхан спортын ордонтой ашиглах хугацаа нь дууссан энэ тэр гээд л бөөн хэл ам гарч байсан. Тэгвэл шинэ спортын ордон барьж болдог гэдгийг Нисэхийн дэнж дээр Буянт Ухаа хэмээх спорт цогцолборыг барьсан. Үүн лугаа Налайхад холдоод байвал Эмээлтэд ч юм уу зай талбай томтойхон газар цирк барьчихвал аятайсан. Тэгэхгүйгээр Үндсэн хуулийнхаа нэгдүгээр бүлгийн тавдугаар зүйлийн хоёрт “Төр нь нийтийн болон хувийн өмчийн аливаа хэлбэрийг хүлээн зөвшөөрч, өмчлөгчийн эрхийг хуулиар хамгаална”, гуравт “Өмчлөгчийн эрхийг гагцхүү хуульд заасан үндэслэлээр хязгаарлаж болно” гэж заачихаад таалагдахгүй л бол хувьчилж, хувьчилснаа буцаана гэж хувь хүний хөлс хүч, хөрөнгөө зарсан зүйл рүү халддагаа больчихмоор байгаа юм. Үндсэн хуулиа зөрчин байж хувийн хэвшил рүү халдаж, хөрөнгө хураах гэж байгаа нь Ардчилсан нийгмийн сонгодог загвар болчих гээд байгааг эрх биш эрх баригчид анхаарч байгаа байлгүй.

Ер нь бол ард түмэн олон жил хүлээж байж Ардчилсан намд итгэл хүлээлгэн олон суудлыг олгосон. Олон суудалтай болсон гэдэгтээ омойтон хүний эрхэнд халдсан хууль тогтоомж шийдвэр гаргаж байгаа нь харамсалтай. Хувийн хэвшил рүүгээ хуруу гараа шургуулдаг, хувьчилсан объектыг улсынх нь болгоно гэж увайгүй орилдог, олонд таалагдахын тулд Пи Ар хийдгээ больчихвол ажил урагшлах боломж нээгдэх юмсан даа.

Э.ЭНХБОЛД

“Алтанбулаг-Улаанбаатар-Замын-Үүд” чиглэлийн 1000 км хурдны авто замыг барих “Чингис Лэнд Девелопмент Групп”-ийн Ерөнхий гүйцэтгэх захирал Д.Амарбаясгалантай уулзаж ярилцлаа.

-“Алтанбулаг-Улаанбаатар-Замын-Үүд” чиглэлийн 1000 км хурдны авто замын төсөл нэлээд хэдэн жилийн турш яригдаж байна. Одоо ер нь ямар шатандаа явж байгаа вэ. Эндээс ярилцлагаа эхлэх үү?

-Том төсөл, түүнийг дагасан их хэмжээний санхүүжилт, их бүтээн байгуулалтын ажил тодорхой хэмжээнд хугацаа шаарддаг юм байна. Манай улс Оюутолгой, Тавантолгойн төслүүдийг хэдэн жил ярьж байж эхлүүлсэн билээ дээ, гэтэл өнөөдөр зорьж байсан төвшиндөө хараахан хүрээгүй л байгаа. Амар зүйл биш шүү дээ. Анх 2004 онд НҮБ-ын Ази Номхон Далайн Нийгэм, Эдийн Засгийн Зөвлөлийн 23 орон нэгдэж, Азийн хурдны авто замын нэгдсэн сүлжээний зураглалыг гаргасан байдаг. Тиймдээ ч энэ хурдны зам бол Азийн хурдны замын сүлжээний АН-3 гэдэг замын Монголоор дайрсан нэг хэсэг. Харин Монголдоо хурдны зам барьж байгуулахын хувьд бол манай групп таван жилийн өмнөөс энэ төслийг санаачлан, судалгааны ажлаа эхлүүлсэн. Харин Засгийн газраас энэ хурдны замын төслийг хэрэгжүүлэх нь зөв гэж шийдээд 2011 онд концессийн төслүүдийн жагсаалтад оруулж, тендер зарласан юм. Манай групп өмнө хийж байсан тооцоо судалгаан дээрээ үндэслэн консерциум үүсгэн тендерт орсон. Олон улсын нэр хүндтэй олон зөвлөх компанийн оролцоотойгоор тендерийн баримт бичгээ боловсруулсан. Ингээд 2012 онд тендерт ялж, энэ төслийг хэрэгжүүлэх урилгаа хүлээн авсан. Үүнээс хойш олон ажлыг амжуулаад байгаа.

-Тэгвэл энэ зам Азийн хурдны замын сүлжээний нэг хэсэг юм байна. Хөрш орнууд маань хэр дэмжиж байгаа вэ?

-Дэлхий улам бүр даярчлагдаж байна шүү дээ. Манай улс нэг талаас харахад далайд гарцгүй гэдгээрээ эдийн засгийн хөгжлийн хувьд харилцаа хумигдмал мэт ярьдаг, гэхдээ нөгөө талаас нь аваад үзвэл манай хөрш хоёр орон бол “далай шиг” том зах зээлүүд. Тиймээс хөрш орнуудын эдийн засгийн өсөлт, түүнийгээ дагасан гадаад худалдаа улам бүр өсөн тэлж байна. Улс орнуудын гадаад худалдаанд транзит тээвэр маш чухал. БНХАУ-ын хувьд гадагшаа харилцах олон сувгийг нээж байгаа, “Торгоны зам”-ыг сэргээх гэх мэт… Оросын талын хувьд Хятад улстай гадаад худалдаагаа хөгжүүлэх үүднээс ихээхэн анхаарч байна. 2020 он гэхэд ОХУ болон БНХАУ-ын хооронд хийгдэж буй гадаад худалдаа өсч 100 тэрбум ам.долларт хүрнэ гэсэн тооцооллыг Хятадын тал хийсэн байна. Энэ бүх сонирхлуудыг шийдэх хамгийн дөт транзит зам бол Монголоор дайрах зам байх нь тодорхой. Тиймээс ч манай төрийн тэргүүн хөрш орнуудын төрийн тэргүүн нарт “Талын зам” төслийг хамтран хөгжүүлэхийг санал болгосон. Энэ хурдны авто зам маань “Талын зам”-ын таван төслийн нэг нь шүү дээ.

-Одоо энэ төсөл маань ямар шатандаа яваа вэ?

-2012 онд тендерт ялсны дараа 2013 онд Монгол улсын Засгийн газрын 99 дүгээр тогтоол, улмаар 399 дүгээр тогтоол гарч “Чингис Лэнд Девелопмент Групп”-тэй концессийн гэрээ байгуулах эрхийг тухайн үеийн Эдийн засгийн хөгжлийн сайдад олгосон. Ингээд өнгөрсөн жил буюу 2014 оны гуравдугаар сарын 9-ний өдөр Засгийн газрыг төлөөлж эрх бүхий этгээдээр Эдийн засгийн хөгжлийн яам, нөгөө талаас манай “Чингис Лэнд Девелопмент групп”-тэй “Алтанбулаг-Улаанбаатар- Замын-Үүд чиглэлийн хурдны автозам барих төсөл”-ийн концессийн гэрээг байгуулсан юм. Одоо замын ажлын зургаа хийх шатандаа явж байна даа.

-Та концессийн гэрээнийхээ талаар жаахан тодруулна уу. Миний мэдэхээр концессийн олон хэлбэр байдаг шиг санагдах юм.

-Тиймээ Концессийн хувьд олон хэлбэр байдаг. Манайхны хувьд BT буюу “Бариад-Шилжүүлэх” хэлбэрийг их ашигладаг юм билээ. Харин энэ хурдны замын төслийн хувьд BOT буюу “Бариад-Ашиглаад-Шилжүүлэх” нөхцөлтэй. Манай групп өөрөө хөрөнгө оруулалтаа босгож замаа бариад, 30 жилийн хугацаанд ашиглаж хөрөнгө оруулалтаа нөхөөд тэгээд улсад шилжүүлэх юм.

-Тэгэхээр Засгийн газраас ямар нэг дэмжлэг байх уу?

-Засгийн газраас хөрөнгө оруулалтын хувьд нэг ч төгрөгийн санхүүжилт авахгүй. Мөн Засгийн газраас нэг ч төгрөгийн баталгаа гаргаж өгөөгүй. Концессийн гэрээгээрээ ч ийм зохицуулалттай. Концессын гэрээ гэдэг бол төрийн зүгээс шууд хөрөнгө оруулах боломжгүй төслүүд дээр хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг оруулж ирдэг зохицуулалт шүү дээ. Энэ утгаараа бол концессын гэрээний хөрөнгө оруулагч, концесс эзэмшигч компаниуд нь эрсдлээ өөрсдөө үүрээд, 100 хувь хариуцаад явдаг. Төрдөө ямар нэгэн дарамт бий болгоогүй гэсэн үг. Харин төрийн зүгээс бол концессийн гэрээний нөгөө тал гэдэг утгаараа бодлогын болоод төрийн зохицуулах байгууллагуудын дэмжлэг их чухал. Манай төсөл дээр гэхэд л Засгийн газрын эрх бүхий байгууллагуудын хүлээсэн гэрээний үүргүүд бий. Одоогоор эрх бүхий байгууллагуудын үүрэг хараахан хэрэгжээгүй л байна.

-Тэгэхээр манай Засаг төрөөс огт дэмжлэг байхгүй гэж ойлгож болох уу?

-Тэгж ойлгож болохгүй л дээ. Төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн зарчмаар хамтран ажиллаж буй төсөл. Засгийн газраас бодлогын хувьд гэрээгээр хүлээсэн үүрэг, дэмжлэг бол бий. Тэгээд ч энэ том төсөл, дээр нь нийгэм эдийн засгийн хувьд ач холбогдолтой учраас ер нь манай Засаг төр, яам тамгын газраас бүгд л дэмжиж байгаа. Ийм том мега төслүүдэд хөрөнгө оруулалт татна гэдэг тун хэцүү. Ялангуяа гадаадын хөрөнгө оруулагчдын хувьд Монголын талаарх ойлголт ямар байгаа билээ. Хөрөнгө оруулалтын таатай бус орчинтой л гэж тэд ярьдаг шүү дээ. Монгол руу хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд төр ч хувийн хэвшлийн байгууллагууд ч, мөн манай гурван сая иргэн ч тэр, бид бүгд нэг л баг болж ажиллах ёстой. Гадныхны өмнө бидний олсон амжилт ч, алдаа ч Монгол гэж нэг л харагддаг. Түүнээс бус төр хувийн хэвшлийн түншлэл гэж сайхан ярьж гэрээ байгуулчихаад тал тал руугаа харж суугаад, нэг хэсэг нь санаачлаад түүчээлээд явахад нөгөө хэсэг нь татаж унагах, гацаах, үгүйсгэх оролдлого хийгээд байвал нэг байрнаасаа урагшаа хэзээ ч хөдлөхгүй шүү дээ. Монголчуудыгаа монголчууд нь татаж унагаадаг байж болохгүй. Тиймээс л хөрөнгө оруулагчидтай харьцахад Монголынхөө хөгжлийн төлөө монголчууд нэг баг болж ажиллах ёстой.

-Тийм шүү. Өнөөдөр бид томоохон төслүүдээ хөдөлгөж чадахгүй ер нь их л удаад байх шиг.

-Сүүлийн жилүүдэд Монгол руу чиглэх хөрөнгө оруулалт эрс буурсан. Бид дотроо нэг баг болж чадахгүй байгаагаас л хөрөнгө оруулалтаа татаж чадахгүй байгаа. Олон хүчин зүйлээс хамаарах нь чухал ч бид Монгол дотроо асуудлаа нэг болгож шийдвэрлээд тэгээд гадагшаа хөрөнгө оруулагчдад хандах нь чухал. Тухайн төслүүдээ төрд эрсдэлгүйгээр нэг мөр тооцоод, тэгээд нэг шийдсэн асуудлаа эргэж нураахгүй байх нь чухал. Улс төрийн тогтвортой байдал, залгамж холбоо ч хөрөнгө оруулалтад чухал. Энэ хурдны замаар тооцоод үзэхэд төрөөс хөрөнгө гаргахгүй, дээр нь уул уурхайн ямар нэг нөөц биш учраас гадны хөрөнгө оруулагчид концессын гэрээний 30 жилийн хугацаанд зам барихад хөрөнгө оруулаад буцаагаад оруулсан хөрөнгөө нөхөж авахад эрсдэлгүй гарах тооцоонд хөрөнгө оруулалтын орчин тогтвортой байхыг л харж байгаа. Үр дүнд нь монголчууд бид нэг баг болсноороо босоо тэнхлэгтээ хурдны замтай болж үлдэнэ шүү дээ.

-Уучлаарай, нэг зүйл анхаарлыг минь татаад байна. Энэ төсөл хэр хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардах төсөл вэ. Танай групп тэгээд хөрөнгө оруулалтаа яаж босгож байна даа?

-Алтанбулаг-Улаанбаа­тар-Замын-Үүд чиглэлийн 1000 км хурдны авто зам барина. Энэ замыг дагаад худалдаа үйлчилгээний олон цэг мөн, амралт, аялал жуулчлал бизнесийн цогцолборууд, улмаар хэд хэдэн газарт шинэ суурьшлийн бүс, орчин үеийн эко хотууд байгуулагдана. Хамгийн гол нь Алтанбулаг, Замын-Үүд, Хөшигийн хөндийд худалдаа ложистикийн том төвүүд байгуулагдах болно. Энэ бүх цогц төсөлд нийтдээ 10-12 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардагдах урьдчилсан тооцоо хийгдсэн байгаа. Хөрөнгө оруулалтын 60-70 хувь нь замын барилгын ажилд, үлдсэн хэсэг нь зам дагуух бүтээн байгуулалтад зориулагдана. Мэдээж бид хөрөнгө оруулалтыг олон улсын хөрөнгө оруулалтын сангууд, банк санхүүгийн байууллагуудтай урт хугацаанд ажилласны үр дүнд босгож байгаа. Одоо төслийн хөрөнгө оруулалтын эхний ээлжийн санхүүжилтыг оруулж ирж байршуулахад бэлэн болчихоод хүлээж байна.

-Хүлээж байна гэдэг нь юу гэсэн үг вэ?

-Аан, ер нь аливаа төсөл хөтөлбөрт хөрөнгө оруулна гэдэг тийм ч амар зүйл биш гэж сая ярьсан шүү дээ, ялангуяа ийм том хэмжээний төслүүдэд. Олон улсын хөрөнгө оруулалтын сангуудаас ч тэр олон нөхцлийг харгалзан үздэг. Жишээ нь улс төрийн тогтвортой байдлыг онцлон үздэг. Гэтэл өнгөрсөн оны хавраас хойш манай улс төрийн нөхцөл байдал тодорхойгүй байсаар, тэгээд өнгөрсөн аравдугаар сард Засгийн газар огцорсон. Шинээр байгуулагдах гэж хэдэн сар болсон, тэр ч бүү хэл Засгийн газрыг төлөөлж манайхтай гэрээ байгуулсан Эдийн засгийн хөгжлийн яам маань татан буугдчихсан. Ингээд л ТЭЗҮ тооцоо судалгаан дээрээ эцэслэн ярьж тохироод байсан өнөөх хөрөнгө оруулалтын сангууд хүлээлтийн байдалд шилжчихдэг. Одоо л Засгийн үйл ажиллагаа буцаж жигдрээд, Аж үйлдвэрийн яам байгуулагдаж, түүний дараа Засгийн газар концессийн төслүүдээ хариуцах яамтай болгож ирж байна шүү дээ.

-Тэгвэл удахгүй танай төслийн хөрөнгө оруулалт орж ирж ажил эхлэх нь. Зөв үү?

-Зөв өө, бид энэ хавар тавдугаар сар гэхэд зам барилгын ажлаа эхлүүлсэн байхаар тооцож байна. Ер нь бид өнгөрсөн хугацаанд өөрсдөөс хамаарах бэлтгэлээ сайн хангасан. Олон улсын нэр хүнд бүхий Итали, Франц, БНХАУ, ОХУ-ын зөвлөх компаниудын оролцоотойгоор замын трассаа тогтоож, ЗТЯ-ны дэргэдэх авто замын салбарын Шинжлэх ухаан техникийн зөвлөлөөр дэмжүүлсэн, бас нарийвчилсан ТЭЗҮ-ээ ч батлуулаад авсан. Ер нь бол ийм мега төслийн ТЭЗҮ-г боловсруулахад хамгийн багаар бодоход есөн сарын хугацаа ордог юм байна. Замын дагуу геотехник, геодезийн суурь судалгаагаа хийгээд явж байна. Ерөнхийдөө бол 2018 оны эхээр замаа барьж ашиглалтад оруулахаар тооцож байгаа.

-Ажил ч ундрах нь дээ, энэ төсөл дээр ер нь хэчнээн хүн ажиллах вэ, хэр олон ажлын байр гарах бол?

-Түүхэнд байгаагүй том бүтээн байгуулалт шүү дээ. Хурдны зам барих хугацаанд 30000-40000 ажлын байр бий болно. Олон зуун компани, бизнес дагалдан хөгжинө. Энэ зам олон улсын стандартаар баригдах зам. Тийм ч учраас монголчууд энэ төсөл дээр дэлхийн хэмжээний цалин авна. Ер нь хангалттай цалин өгвөл манайхан чинь гадныхнаас ч илүү сайн хийх байх шүү. Манайхан юм сурахдаа амархан, аливаа юмны арга эвийг олохдоо сайн шүү дээ.

-Манай улс эдийн засгийн хямралтай нүүр тулаад байгаа энэ үед танай төсөл эдийн засагт чухал үүрэгтэй төсөл болох нь ээ.

-Бид бол эдийн засгийн хямрал болж байна гэж харахгүй байгаа. Уул уурхайгаас хэт хамааралтай байсан нэг хэсэг үед тансаглаж, төсвийг хэт данхайлгаж, халамжийг хавтгайруулж, үрэлгэн загнаж байсан. Одоо бол хөөс хагарч бид бодит амьдралтай л нүүр тулж байна шүү дээ. Олон улсын зах зээл дээр өссөн уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийн огцом өсөлт, бууралт манайханд нэгийг ойлгуулсан байх. Одоо Шийдлийн Засгийн газар төсвийн хэмнэлт хийж, илүү зардлаа хасаж, илүү ачаагаа хөнгөлж байна. Зөв шүү дээ. Бизнест бол хоёр зүйлээс ашгаа нэмэгдүүлдэг. Нэгдүгээрт, борлуулалтыг нэмэгдүүлдэг. Хоёрдугаарт, зардлыг боломжит төвшинд бууруулдаг. Манай төр ч гэсэн энэ зарчмаар эхлээд томоохон төслүүдийн хөрөнгө оруулалтдаа анхаарч, нөгөө талаар зардал хэмнэж байгаа нь зөв.

-Хурдны зам баригдснаар манай эдийн засагт бий болох үр өгөөжийг та юу гэж харж байна.

-Манай групп хэд хэдэн мега төсөл хэрэгжүүлэхээр тооцоо судалгаа хийж байгаа. Хурдны замын энэ төсөл бол хамгийн жижиг төсөл нь. Ганц зам гэж харж болохгүй. Энэ зам бол манай улсад хэрэгжих олон том бизнес төслийн суурь дэд бүтэц гэж ойлгож болно. Цаашлаад чөлөөт бүсүүдийг хөгжүүлэх, худалдаа тээвэр, ложистикийн сүлжээ үүсэх гээд эдийн засгийн ач холбогдол бүхий зам болно. Урьдчилсан байдлаар энэ төсөлд 10-12 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалттай хийгдэхээр тооцсон гэж хэлсэн. Энэ хэмжээний мөнгө манай 10 тэрбум ам.долларын эдийн засагт нэмэгдэж орж ирээд, эргэлтэнд орно. Төсөөлөөд үз дээ, манай улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүнтэй дүйцэх хэмжээний хөрөнгийн урсгал орж ирнэ гээд. 2018 онд замаа барьж ашиглалтад оруулснаар одоо байгаа нэг хүнд ноогдох ДНБ хэд дахин нэмэгдэх тооцоог бид хийсэн. Гэхдээ удахгүй ажлын зураг хийгдээд дуусахаар замын төсөв бодитой гарчихна. Нөгөө талаар энэ зам бол эдийн засгийн төсөл гэхээсээ илүү нийгмийн төсөл. Зам бариад, эргээд оруулсан хөрөнгөө нөхнө гэдэг бол урт хугацааны ажил. Гэхдээ Монгол улсад маш чухал зам учраас бид зоригтой эхлүүлсэн. Монголынхоо л төлөө шүү дээ. Энэ зам бол Монголын мянга мянган бизнесийг хурдасгах дэд бүтэц байх болно гэдэгт итгэлтэй байгаа шүү.

-Үнэхээр дэд бүтэц гэдэг бол хөгжлийн гол суурь гэдэг. Ийм чухал бүтээн байгуулалтыг зориглон хэрэгжүүлж буй танай группынхэнд талархал илэрхийлж, амжилт хүсье.

Э.ЭНЭРЭЛ

Баянзүрх дүүрэгт байрлах “Капитрон” банкны “Сундаү” тооцооны төвд буутай этгээд нэвтэрч, 20 сая төгрөг дээрэмдээд зугтаасан хэрэг өнгөрсөн бямба гаригийн орой гарчээ. Банкны ажилтнуудын мэдээлснээр сэжигтэн ганцаараа явсан бөгөөд буу гаргаж “Мөнгөө өг” хэмээн сүрдүүлсэн байна. Сэжигтнийг цүнхтэй мөнгийг аваад банкнаас гарах үед нь банкны хамгаалагч, теллерийн хамт араас нь хөөжээ. Энэ үед гэмт этгээд дээрэмдсэн мөнгөө хаяад зугтаасан аж. Гэмт этгээдийг Баянзүрх дүүргийн цагдаагийн нэгдүгээр хэлтсийнхэн эрэн сурвалжилж байгаа бөгөөд “Капитрон” банкны тус салбарын үйл ажиллагааг түр зогсоосон ч өчигдрөөс хэвийн ажиллаж эхэлсэн байна. Хэргийн талаар Баянзүрх дүүргийн нэгдүгээр хэлтсийн даргахурандаа Т.Дамбийнямаас тодрууллаа.

-“Капитрон” банкны “Сундаү” тооцооны төвд гарсан хэргийг тодруулах гэсэн юм?

-Энэ хэргийг шалгаж байна. Зохих хууль дүрмийн дагуу шаардлагатай ажиллагаа хийжэхэлсэн.

–Сэжигтний талаар ямар нэгэн сураг гаргаж чадав уу?

-Орон даяар эрэн сурвалжлах ажиллагаа хийж эхэлсэн. Хэрэгтний ам зураг, ерөнхий байдлыг орон нутгийн цагдаагийн газар хэлтсүүдэд хүргэсэн.

–Сэжигтнийг хэн гэдгийг тогтоосон юм болов уу?

-Шаардлагатай бүх арга хэмжээг авч байгаа. Сэжигтнийг хайж байгаа болохоор дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөх боломж алга. Гэмт этгээдийг баригдсаны дараа мэдээлэл өгөх боломжтой гэлээ.

Биднийг өчигдөр 13 цаг 30 минутын үед хэргийн газар очиход “Капитрон” банкны тус салбар хэвийн ажиллаж байсан юм.Тус банкныажилтан Ш.Ариунтуяагаас заримасуултад хариулт авлаа.

–Гэмт халдлага хэдийд болсон юм бэ?

-Манай салбар хэрэг гардаг өдөр 21.00 цагт хаах байсан юм. Хаалгаа барихын өмнө нэг залуу орж ирсэн. Тэр багтай байсан. Буу гаргаж ирээд “Байгаа мөнгөө цүнхэнд хий” гэсэн түүний зааврын дагуу ажилтнууд хийсэн. Тэгээд гараад явсан юм билээ.

–Хэрэг гарах үед ажиллаж байсан хүмүүс одоо байна уу. Тэднээс хэрэг гардаг өдөр чухам юу болсонталаар асууж болох уу?

-Тэр өдөр ажиллаж байсан хүмүүс болон манай хамгаалагч одоохондоо алга.

–Багтай залуу, зэвсэгтэй байсан гэсэнямар буутай байсан юм бол?

-Буутай байсан гэсэн. Чухам ямар буу гэдгийг нь мэдэхгүй.

-20 сая төгрөг дээрэмдсэн гэсэн. Танай банк мөнгөө буцааж олж авсан гэсэн байх аа?

-Тэр мөнгийг цагдаагийнхан эд мөрийн баримт болгож авсан гэсэн. Бид үүнээс илүү дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөх боломжгүй гэв.

Энэ хэргийн талаар ЦЕГ-ын хэвлэл мэдээллийн ажилтан, ахмад Ё.Лхагвасүрэн ийм мэдээлэл өгөв.

–Хэрэг юунаас болж гарав?

-Өнгөрсөн бямба гаригт буюу гуравдугаар сарын 7-ны өдөр Баянзүрх дүүргийн 25-р хорооны нутаг дэвсгэрт банк дээрэмдсэн хэрэг гарсан. Зэвсэг барьсан этгээд 20 сая төгрөг дээрэмдсэн. Алдагдсан 20 сая төгрөгийг цагдаагийн байгууллага илрүүлж олоод эд мөрийн баримтаар хурааж авсан. Хэргийг шалгаж байна.

–Мөнгийг банкинд нь буцааж өгдөггүй юм уу?

-Гэмт хэргийн эд мөрийн баримт учраас энэ хэрэг шүүхээр шийдвэрлэтэл цагдаагийн байгууллагын мэдэлд байна гэсэн үг. Хуулиараа ийм байдаг юм.

–Нэг хүнийг эрэн сурвалжилж байгаа гэсэн. Өөр хүнийг энэ хэрэгт сэжиглэж байгаа юм болов уу?

-Одоогоор 30 орчим настай хүнийг сэжигтнээр татан эрэн сурвалжилж байгаа. Түүнээс өөр хүнийг энэ хэрэгт холбогдуулан шалгаж, байцаагаагүй. Банкны ажилчдаас тэр өдөр чухам юу болсон талаар мэдүүлэг авсан.

–Ямар маркийн гар буутай явсан юм бол?

-Сэжигтэн зэвсэгтэй явж байсан гэсэн. Ямар маркийн буу болохыг одоохондоо мэдэхгүй байна. Мөрдөн байцаалтын явцад тэр бүхэн тогтоогдох байх.

–Банкны салбар хаах гэж байхад халдлага гарсан гэхээртус салбарын хэн нэгэн ажилтантай холбоотой гэж үзэж буй мэдээлэл байна. Энэ мэдээлэл хэр бодитойюм бол?

-Энэ талаар сайн мэдэхгүй байна.

–Ойрын үед дээрмийн хэргүүд их гарах болж. Цагдаагийн байгууллага урьдчилан сэргийлэх талаар ямар арга хэмжээ авч байна вэ?

-Шатахуун түгээх газруудыг дээрэмдэх хэрэг гарах болсон. Иймд шатахуун түгээгүүрийн газруудад хяналтын камераа сайжруулах үүрэг өгч хяналт тавьж ажиллаж байна хэмээв. Болсон явдлын талаар “Капитрон” банкныхан мэдэгдэл гаргасан юм. Мэдэгдэлдээ “2015 оны гуравдугаар сарын 7-ны өдөр 20 цагийн орчим Баянзүрх дүүрэгт байрлах “Капитрон” банкны “Сандэй” салбарт, галт зэвсэг ашиглан халдлага хийхийг завдсан хэрэг гарсан. Банкны хамгаалалтын ажилтан өөрийн ажил, үүргийг мэргэжлийн түвшинд гүйцэтгэсний үр дүнд энэхүү гэмт хэргийг таслан зогсоож чадсан байна. Цагдаагийн газар хэргийн ул мөрийн дагуу ажиллаж байна” гэсэн байв.

Юутай чэнэ хэрэгт эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж байгаа юм байна. Дугаар шилжих мөчид буюу 20.00 цагийн үед гэмт хэрэгтнийг баривчлаагүй байна гэсэн мэдээллийг эх сурвалж өглөө.

Г.ОНОН

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН