Category: цаг-үе

-ТУХАЙН ҮЕД ХЭРГИЙГ ШАЛГАЖ БАЙХАД ЭНЭ ТУХАЙ МЭДЭЭЛЭЛ ШИНЖЭЭЧДЭД ИРСЭН ГЭВ ҮҮ-

Үндэсний түүхийн музей (одоогийн Мон­голын үндэсний музей)-н сан хөмрөгийн эрхлэгчээр ажиллаж байсан Б.Энхбат 410 дэсийн 1004 ширхэг үзмэр хул­гайл­сан хэргээр ял сонссон. Гэтэл түү­ний хулгайлсан гэх үзмэрүүдийн 77 нь музейдээ байсан талаар өмнөх дугаарууддаа мэдээлсэн билээ. Хэрэг илэрснээс хойш найман жил өнгөрч байгаа. Найман жилийн дараа 77 нь музейдээ байсан нь ил болсон. Түүнээс өмнө хэд нь байсан, тэр нь хаачсаныг мэдэх аргагүй гэлцэж буй.

Д.Сүхбаатар: БАЙГАА МӨРТЛӨӨ ИНТЕРПОЛООР ХАЙЖ БУЙ ҮЗМЭРҮҮДЭЭ АЛДАГДСАН ҮЗМЭРИЙН ЖАГСААЛТААСАА ХАСУУЛЖ МУЗЕЙДЭЭ БҮРТГЭЖ АВМААР БАЙНА

Монголын үндэсний музейн захирал Д.Сүхбаа­тартай ярилцлаа.

-2008 оны тооллогоор дутсан үзмэрүүд 2012-2014 оны тооллогоор гараад ирсэн гэх юм. Гэтэл дутсан үзмэрүүдийг хулгайлсан хэргээр нэг иргэн ял сонссон. Ямар учиртай юм бэ?

-2008 оны тооллогоор 15119 дэсийн 46500 ширхэг үзмэр байгаа гэсэн дүн гарсан. 2012-2014 оны улсын тооллогоор Монголын үндэсний музейд 18897 дэсийн 55572 үзмэр тоологдсон. Шүүхийн шийдвэрээр Б.Энхбатаас 9 тэрбум 128 сая төгрөгийг авах ёстой. Санхүүгийн баланс дээр авлагатай учраас аудитаар байнга авлагаа барагдуул гэж шаарддаг. Ингээд авлагаа барагдуулах гэхээр тэр хүнээс 13 сая төгрөг л улсад орсон. Тэгтэл алга болгосон 1004 ширхэг үзмэрийн 69 нь саяын тооллогоор гараад ирсэн. Үүнээс гадна 2008 оны тооллогоор огт бүртгэгдээгүй 5 дэсийн 8 үзмэр байсан. Тэр бүгд Б.Энхбатын хулгайлсан гэх үзмэрийн жагсаалтад байсан. Хулгайлагдсан гэх үзмэр олдсон учраас шинээр илэрсэн нөхцөл байдал үүслээ гэж Б.Энхбатын өмгөөлөгчид нь бид мэдэгдэл хүргүүлсэн. Дахин шүүх хурал хийж байж дээр дурдсан 9 тэрбум 128 сая төгрөгийн авлагаасаа хасуулах эрх үүснэ шүү дээ. Тэгэхгүй бол одоо байгаа үзмэрүүдийг алдагдсан гээд Интерполоор зарлачихсан, хайж байгаа. Тиймээс 2014 оны арваннэгдүгээр сарын 25-наас эхлээд хуулийн байгууллагуудад хандлаа. Зохион байгуулалттай гэмт хэрэгтэй тэмцэх газар, Эрүүгийн хэргийн төв архивт хүртэл хандсан. Он дамначихаад байхад хариу байдаггүй. Өргөн утгаараа мөрдөн байцаагч, прокурор, шүүгчид холбогдох том асуудал үүсч мэдэх нөхцөл үүснэ. Бас шүүхэд худлаа мэдээлэл гаргаж өгсөн хүмүүсийнасуудал ч гарч магадгүй.

–Тийм замбараагүй тоолдог байсан юм уу?

-Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яамнаас тоол­логын дүнг компьютерийн программд оруулъя, тоологдоогүй үзмэрүүдийг тоолъё гээд багагүй ажил хийсэн. Тэгтэл манай музейд дан ганц хулгайд алдагдсан гэх үзмэрүүд биш өөр тоологдоогүй үзмэрүүд хүртэл гарч ирсэн. Ерөнхий бүртгэлийн дэвтэрт бүртгэгдээгүй, нэг дугаар нь давхацсан 544 дэсийн үзмэр, огт хувийн дугааргүй 85 дэсийн үзмэр гээд нийтдээ 6000 шахам үзмэр гарч ирсэн. Тэгэхээр өмнөх тооллогууд нарийн хийгддэггүй байсан нь харагдаж байна.

-2008 оны тооллогод огт бүртгэгдээгүй найман үзмэр саяын тооллогын дүнд илэрсэн үү?

-Тийм ээ илэрсэн. Үүнээс гадна 2007 онд хулгай гарсан байхад 2008 оны тооллогоор яагаад дүнд ороогүй, 2010 онд дахин тооллого хийж, нарийн нягтлаагүй юм бэ гээд асуудал их бий.

–Тэгээд байгаа үзмэрийг байхгүй гээд тоолчихдог нь ямар учиртай юм бол. Шүүх хүний хувь заяаг шийдэх гэж байхад…

-Баланс дээр байгаа үнээр, албан бусаар харьцуулахад одоо байгаа үзмэрүүд тоо нь цөөн боловч 77 үзмэр өнөөх есөн тэрбум төгрөгийн гуравны нэг хавьцаа гарч байгаа юм. Үнэлгээ хийсэн компанийн дүнг бид харах боломжгүй шүү дээ. Ер нь нэг төгрөгийн зөрүү гарсан ч шүүх хурал болох ёстой.

–Ер нь хулгайлаагүй үзмэрийг хулгайлсан гэдэг дүн гаргасан хүмүүс нь танай музейн ажилтнууд биз дээ.

-Тийм ээ. “Тухайн үед голлож ажилласан нэг хүн нь энд байхгүй. Бид тэр хүнийг дагаад гарын үсэг зурчихсан. Тэгээд ч бид дөнгөж томилогдсон байсан. Нарийн ширийнийг мэдэхгүй” гэж хариулдаг. Сан хөмрөгч хулгай хийсэн шуугиан дэгдэхтэй зэрэг захирлыг нь сольсон. Шинэ захирал дахиад баахан хүн ажилд авчихсан. Тэд нь тооллого хийсэн нэр зүүгээд гарын үсэг зурчихсан шиг байгаа юм. “Ядаж 1004 ширхэг үзмэрийнхээ жагсаалтыг бариад сан хөмрөг рүүгээ орж тулгаж болдоггүй юм уу. Хүний хувь заяа шийдэх дээр хариуцлагатай байж болдоггүй юм уу” гэхээр “Бид дөнгөж ажил аваад байсан” гэдэг хариу л хэлдэг. Хуулийн байгууллага тэр хэргийг дахин задлаад шалгахаар 1004 ширхэг үзмэр гэсэн тоог гаргаж өгсөн хүмүүс хууль сахиулагчийн өмнө хариултаа хэлэх биз ээ. Энэ хэрэг дээр ажилласан хүмүүсээс буруу хайвал олон хүн буруутай. Шүүх шинээр илэрсэн нөхцөл байдлыг хэлэлцээд манай музейгээс хулгайлагдчихсан гээд байгаа үзмэрүүдийг музейд шүүхийн шийдвэрээр буцааж өгөх асуудал яригдана.

–Сан хөмрөгт байгаа үзмэрүүдийн хэд нь хосгүй үнэт, үнэт, ердийн гэдгийг ч ангилаагүй гэдэг байх аа. Ер нь 55 мянган үзмэрийг хэдийг нь иргэдэд үзүүлдэг юм бэ?

-Үзмэрүүд сан хөмрөгөөс зааланд гарч, солигддоггүй дутагдал бий. Сан хөмрөгт байгаа нийт үзмэрийн 2000 ширхэг нь үзэсгэлэнгийнхээ зааланд байгаа. Үзмэр зааланд солигдохгүй байгаа нь байр савтай холбоотой нь үнэн. Гэхдээ тодорхой хугацаанд сольж байх шаардлагатай. Өвөөгийнхөө тавьсан үзмэрийг хайгаад ирдэг хүн ч бий. Сан хөмрөгт бий гэхээр итгэхгүй байх нь их. Тиймээс тодорхой хугацаанд үзмэрүүдээ сольж, эргэлтэд тавих асуудлыг ярьж байна. Үнэндээ энэ ажлыг аваад жил гаруй хугацаанд тооллогоо хийж дуусгалаа. Одоо шинэчилсэн үнэлгээ хийгдэж байна. Бид үндсэндээ таван заалаа шинэчлэн дэглэсэн. Үлдсэн заалаа шинэчилж дуусаад үзмэрүүдээ сольж тавих байдлаар шинэчилж цааш ажиллана.

Ц.ӨРНӨХ

-ТӨР НЬ ХУУЛЬТАЙ, ТҮҮНИЙГЭЭ ХЭРЭГЖҮҮЛДЭГ ГЭДГИЙГ ХУУЛЬ БУСААР БАРИЛГА БАРЬДАГ ЭТГЭЭДҮҮДЭД МЭДРҮҮЛЖ ЭХЛЭВ-

“Бид дээрээ төртэй, мөрддөг хуультай гэдгээ мэдэрч, ардчилал байгаа юм байна гэдэгт итгэлээ. Үнэн ялдаг юм байна” гэж 120 мянгатын 14, 15 дугаар байрны оршин суугчид ярьж байна. Энхтайваны гүүрийг давж урагшчигээр яваад 120 мянгатын уулзвараар баруун гар тийш эргэхэд замын хойно тухайн цаг үеийн залуус хэрхэн хөдөлмөрлөж, эв найртай амьдран эх орныхоо төлөө цог золбоотойгоор ажиллаж байгаа тухай өгүүлсэн чулуун шигтгэмэл бүхий таван давхар орон сууцны барилга харагддаг даа.

Тэр байр бол 15 дугаар байр нь. Цаана нь 14 дүгээр байр бий. Энэ хоёр байрны яг урд 13 давхар барилга сүндэрлээд удаж байна. Зочид буудлын зориулалтаар баригдсан уг барилгыг тус хоёр байрны оршин суугчид сууриа цутгаж эхэлсэн цагаас нь л эсэргүүцэж хууль ёсны газруудад нь хандсаар ирсэн юм байна. Барилга хооронд зөвшөөрөгдөх хэмжээг зөрчсөнөөс гадна тухайн байрнуудын цонхнуудыг таглаж, иргэдийн нар, эргэн тойрноо харах эрх чөлөөг ноцтойгоор зөрчсөн үйлдлийг оршин суугчид нь холбогдох байгууллагуудад дуулгасаар иржээ.

Гэтэл 13 давхар зочид буудлын барилга нь асуудал үүсгэж хэл ам дагуулсаар байтал барилгынхаа С блокийг хоёр байрны дунд барьж эхэлсэн нь гал дээр тос нэмсэн үйлдэл болжээ. Хоёр давхар бүхий С блок нь байрнуудын дунд баригдахдаа айлуудын цонх, тагтыг таглажээ. 15 дугаар байрны дөрөвдүгээр орц, 14 дүгээр байрны нэгдүгээр орцны нийт арваад айлын хувьд урд талын цонхоо зочид буудлын өндөр барилгаар хаалгаад байсан бол С блок баригдсанаар нэг, хоёрдугаар давхрын айлуудын хувьд цонх, тагтаа бүхэлд нь хаалгуулж харанхуй суух болжээ. С блок эдгээр айлуудын тагтнаас 70 гаруй см-ийн л зайтай баригдсан байна.Ингээд оршин суугчид, “Оргил” СӨХ-тойгоо хамтран хууль бусаар баригдаж буй барилгыг буулгуулах талаар идэвхтэй явж, хөөцөлдөж эхэлжээ. Бүх шатны шүүх иргэд, оршин суугчдын талд шийдвэр гаргасан байна. Яалт ч үгүй хууль зөрчсөн нь тогтоогдсон 13 давхар барилга, түүний С блокийг нураах шийдвэр гаргажээ. Ингээд шүүхийн шийдвэрээр эхний ээлжинд С блокийг нураах, буулгах ажлыг энэ сарын 15-нд буюу өнгөрсөн ням гаригт эхлүүлсэн.

Өчигдөр 12 цагийн үед барилгыг нурааж буй ажилчид ерөнхийдөө хоёрдугаар давхрыг буулгаад байлаа. Арав гаруй ажилчинтай барилгын бригад ажиллаж байна. С блокийг тоосгоор барьж, хөөсөнцрөөр дулаалаад гадуур нь тусгай материалаар бүрсэн байжээ. Ажилчид молдок буюу цохилттой өрмөөр тоосгон хануудыг буулгаж байв.

15 дугаар байрны дөрөвдүгээр орцны оршин суугчидтай уулзлаа. Тэд “Ямар эрүүл хүн ийм барилга барих юм бэ. Айлуудын цонх, тагтыг харанхуй болтол нь таглаж барилга барина гэж байх уу. Монгол хүмүүс чинь уг нь уужуу тайван дотортой, аливаад суурьтай ханддаг зантай. Бид эхлээд урд 13 давхар барилга баригдахад за яах вэ гэсэн байр суурьтай байсан. Гэтэл хоёр байрны голоор айлуудын цонхыг таглаад үргэлжлүүлээд барилга барьдаг нь яаж байгаа юм. Ямар ч эрүүл хүн ийм юм хийхгүй шүү дээ. Хүнийг арай доромжилсон үйлдэл гаргасан. Энд бид үе удмаараа амьдарч ирсэн. Биднийг арай л үл тоож, доромжилсон” гэж бухимдангуй өгүүлээд “Харин бидний тэмцэл үр дүнгээ өгч хууль зөрчин баригдсан барилгыг эхнээс нь буулгаад эхэллээ. Ням гаригт хэдэн хүмүүс ирээд нурааж эхлэхээр нь гайхсан. Шүүхийн шийдвэрээр нурааж байгааг нь мэдээд нүднээс нулимс гарч “Бид чинь төртэй юм байна. Монголд хууль хэрэгждэг юм байна. Төрийн байгууллагууд нь ажлаа хийж чаддаг юм байна” гэж баярласан шүү” гэцгээж байлаа. Энэ хоёр байранд голдуу хөгшчүүл суудаг юм байна. Байраа үр хүүхдийнхээ нэр дээр шилжүүлж, ач зээ нараа харсан настайчуул. Байрны тэмцэлд хөгшин, залуу гэлтгүй бүгд л чадах чинээгээр зүтгэснийхээ хүчинд хэдий олон жил болсон ч хууль бус үйлдлийг зогсоож чадсандаа бахархацгааж “Энэ олон жил өөрсдийнхөө, үр хүүхдийнхээ төлөө зүтгэж, тэмцлээ зогсоогоогүй зарим оршин суугчдадаа тусгайлан баяр хүргэе” гэж байлаа.

13 давхар бүхий уг барилга нь “G.M.V” нэртэй зочид буудлын барилга юм байна. Уг барилгыг “Адоре пропертиз” гэх Германы хөрөнгө оруулалттай компанийн нэр дээр бариулж байжээ. Тус барилгыг анх 2002 онд Нийслэлийн Засаг дарга байсан одоогийн УИХ-ын гишүүн М.Энхболд зочид буудлын зориулалтаар 490 метр кв газрын зөвшөөрлийг олгосон ч 2004 онд уг газрын хэмжээг нэмэгдүүлж нийтдээ 1320 метр квадрат талбайтай газрын зөвшөөрлийг бусдад шилжүүлэн худалдсан байдаг гэх зэрэг зөрчилтэй гэнэ.

Зочид буудлын зориулалтаар баригдсан уг барилга руу урд талын хаалгаар нь орлоо. Гаднаас нь харахад хэзээ мөдгүй ашиглалтад орох нь ээ гэж харагддаг ч дотор тал нь яагаа ч үгүй юм байна. Дотоод ажил бараг явагдахгүй, энд тэнд материал сэлт нь овоолоостой, тоос шороонд дарагдаастай. Төв шат нь мушгирсан их л донжтой хэв маягтайгаар цутгагджээ. С блок нь угаалгын газар, эсвэл агуулахын зориулалттайгаар баригдсан болов уу гэмээр зохион байгуулалттай юм байна. Блокийг “Тод бум констракшн” компани нь Нийслэлийн Өмчийн харилцааны газартай байгуулсан гэрээний дагуу буулгаж байгаа аж. Тус компани ерөнхийдөө иймэрхүү чиглэлийн ажил гүйцэтгэдэг гэнэ. Тоосгон барилга учир молдокдоход бүхлээрээ унахгүй, хэсэг хэсэг болон унаж байгаа болохоор хоёр хоногийн дотор бүрэн буулгаад ачиж талбайг цэвэрлэнэ гэж тус компанийн ажилчид хэлж байлаа.

“Оргил” СӨХ-ны Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн дарга Л.Оюундэлгэртэй уулзлаа. Тэрээр “Шударга үнэн гэж байдаг юм байна. Төр ажлаа хийж шударга бусыг шүүж чаддагийг бид харж байна. Ард түмэн яллаа. Хууль зөрчин, бүхнийг мөнгөөр шийдэх гэж зүтгэдэг хүмүүст том сануулга боллоо. Нэгэнт л барьчихвал хэн ч нурааж чадахгүй гэсэн бодолтой хүмүүс энэ үйл явдлаас сургамж авах хэрэгтэй” гэж байлаа. Түүнээс зарим зүйлийг тодруулсан юм.

-Бид тэмцлийн замаасаа ухраагүй. Бүхий л шатны шүүхээр ороод бид ялсаар байсан. Гурван шатны шүүхээс барилгыг нураах шийдвэр гарсан юм. Тэгээд яахав дээ, эрхтэн дархтанууд шийдвэрийг гүйцэтгэхгүй өнөөдрийг хүргэчихсэн.

-С блокийг хараад хэн ч гайхаж, яаж ингэж авирлаж болдог байна аа гэмээр юм?

-Цонх тагтаа харанхуй болтлоо таглуулсан айлуудын асуудал гээд орхиж болохгүй. Цонхоо таглуулсан хэдхэн айлын эрх ашиг биш юм. Бүгдийнх нь эрх ашиг хөндөгдөж байгаа асуудал шүү дээ.

-Энэ үйл явдал хууль зөрчин барилга бариулж буй олон хүнд сануулга өгч байна?

-Сануулга боллоо. Эрхтэн, дархтануудад хууль ёсыг юман чинээ бодолгүй яаж авирладгийг энэ үйл явдал харуулсан байхгүй юу. Хүмүүсийн эрх ашгийг яаж бүдүүлгээр зөрчин барилгаа барьсныг бид харлаа. Гэтэл тэдний дээр хууль байдгийг мэдэрцгээлээ. Гэвч нөгөө талаас нь харахад харамсалтай л байна. Ийм хэмжээний барилга барихад хэдий хэмжээний зардал гарах билээ. Ингэж бодохоор барилга бариулж буй хүмүүс эргээд өөрсдөө хохирч л байгаа байхгүй юу.

-Гэхдээ хууль гэж байдаг, хэзээ нэгэн цагт шударга үнэн ялдгийг тэд мэдэж л байсан болов уу?

-Шударга бус замаар яваад ялаад сурчихсан хүмүүс л байхгүй юу. Бидний дээр хэн ч байхгүй гээд л хууль зөрчөөд сурчихсан хүмүүс.

-Та бүхэн барилгыг бариулж буй компанийнхантай уулзсан биз дээ?

-Их олон хүний нэр дамжсан юм шиг байгаа юм. Сүүлд Э.Ганболор гэдэг залуутай уулзсан гэлээ.

С блокийг 13 давхар барилгын хамт нураах шийдвэр олон жилийн өмнө гарсан. Эхний ээлжинд С блокийг буулгах бөгөөд 13 давхар барилгыг хэзээ буулгах нь тодорхойгүй байгаа аж.Ямартай ч эндхийн оршин суугчид “13 давхар барилгыг захаас нь эхэлж буулгаж байна. Зөвшөөрөлгүй баригдсан бол хэдэн давхар байсан ч хамаагүй буулгах л хуультай. Бид долоо, найман жилийн турш тэмцсэний дунд зөвшөөрөлгүй барилгыг буулгаж чадлаа. Энэ бол Монголдоо анхны үйл явдал болж байж мэднэ шүү. Улаанбаатар хотод ийм тохиолдол зөндөө бий. 120 мянгатын хоёр байрны иргэд хуулийг ул болгож, зөвшөөрсөн хэмжээнээс хэтрүүлж барилга барьдаг этгээдүүдийг хуулийн дагуу ялсан нь олон хүнд дохио өглөө. Хууль бусаар барилга барьж буй компаниудын барилгыг ингэж буулгаж хэвших хэрэгтэй” гэж захиж байлаа.

Хууль зөрчиж бусдын эрхийг боомилдог барилгын зарим компанийн энэ үйлдлийг эсэргүүцэж “Өдрийн сонин”-ынхон цонхоо нээе хөдөлгөөнийг эхлүүлсэн. Нийслэлд цонхоо хаалгасан олон айл, цөөнгүй хүмүүс бидэнтэй нэгдэж үгээ хэлж байгаа билээ. Монгол Улсад мөрдөж байгаа хууль, дүрмийг зөрчсөн л бол хариуцлага хүлээдэг, алдаагаа засч залруулдаг гэдгийг зөвшөөрөлгүй барилгыг нураасан дээрх үйл явдал харууллаа.

Д.САРУУЛ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Хүний эрхийн үндэсний комиссын гомдол, хяналт шалгалт хариуцсан референт Т.Ихтамиртай ярилцлаа.

-Сүүлийн үед иргэдийн өмчлөх эрхэнд барьцаалан зээлдүүлэх газар буюу ломбардууд халдах болсон талаар мэдээлэл гарах боллоо. Энэ хэр үнэний ортой вэ?

– Ломбардны үйл ажиллагааны эрх зүйн зохицуулалт гэж бий. Тодруулбал Иргэний хуульд барьцаалан зээлдүүлэх үйл ажиллагааг зохицуулсан заалтууд орсноос гадна барьцаалан зээлдүүлэх үйл ажиллагааны тусгай стандарт хүртэл байдаг. ХЭҮК-оос эдгээр эрх зүйн зохицуулалтуудын хэрэгжилтийг шалгах үүднээс өнгөрсөн оны аравдугаар сард Улаанбаатар хотын цагдаагийн газартай хамтран нийслэлийн зургаан дүүргийн 30 гаруй ломбардны барьцаалан зээлдүүлэх үйлчилгээ буюу иргэдийн өмчлөх эрхийн хэрэгжилтийг шалгасан. Нийслэлийн хэмжээнд 330 гаруй ломбард үйл ажиллагаа явуулж байснаас түүвэрлэн сонгосон гэсэн үг. Ломбардууд эртний болон алт мөнгөн эдлэл, гар утас, 9911-тэй дугаар, зөөврийн компьютер, гэр ахуйн цахилгаан бараа, тэр бүү хэл пүүз хүртэл барьцаалан, зээл олгодог.

Наад зах нь ломбард найман м.кв талбайд үйл ажиллагаа явуулахаас гадна барьцааны эд зүйлсийн хадгалалт хамгаалалт, аюулгүйн дохиолол хамгаалалтын стандартыг хуулинд заагаад өгчихсөн. Гэсэн хэдий ч хүндрүүлэгчтэй сейфгүй, подваль, хүнсний дэлгүүрийн хажууд ломбард байх нь элбэг. Цаашилбал иргэний хуульд зааснаар барьцаалан зээлдүүлэх газар буюу ломбард хүүг иргэдтэй харилцан тохиролцоно гэсэн байдаг. Гэтэл бодит амьдрал дээр тэгдэггүй. Ломбардны тогтоосон хүүг л иргэд төлдөг. Ломбард иргэдэд зээл олгохдоо хийдэг гэрээ нь хуульд заасан шаардлагуудыг тэр бүр хангадаггүй. Хамгийн гол нь зээлийн гэрээний хугацаа дууссан тохиолдолд ломбард барьцааны эд зүйлсийг худалдан борлуулж хохирлоо гаргаж авдаг. Гэхдээ үүнээс өмнө мэдээж эздэд нь мэдэгдэх ёстой. Гэтэл ихэнх ломбардууд мэдэгддэггүй болох нь шалгалтаар тогтоогдсон. Энэ тохиолдолд 10 хоногийн дотор эздэд нь мэдэгдэж, эд зүйлсийг дуудлага худалдаагаар борлуулах ёстой. Ингэж зээлдүүлсэн мөнгөө, хүү, алдангийн хамт олж авахаар зохицуулагдсан. Харин үлдсэн мөнгийг эздэд нь буцаан олгох ёстой. Энэхүү хуулийн заалт огт хэрэгждэггүй.

-Үлдсэн мөнгийг нь иргэдэд буцаан олгоно гэснээ тайлбарлахгүй юу? Өөрөөр хэлбэл иргэд эд зүйлсээ ломбарданд тавиад эргүүлж авч чадахгүй байх нь элбэг. Тэгвэл энэ тохиолдолд тухайн эд зүйлсийг зараад олсон орлого бүгд ломбардных биш гэсэн үг үү?

-Яг тийм. Ойлгомжтой байх үүднээс жишээ авч тайлбарлая л даа. Бат 600 мянган төгрөгийн үнэ бүхий монетон гинжээ ломбарданд 200 мянгаар тавилаа гэж бодъё. Санхүүгийн боломжгүй учраас сарын дараа Бат гинжээ авах нь бүү хэл хүүг нь ч өгч чадахааргүй болсон тохиолдолд өөрт нь мэдэгдсэний үндсэн дээр дээрх эд зүйлсийг худалддаг. Манайд л хуулийн заалт нь хэрэгждэггүй болохоос ломбарданд хураагдсан эд зүйлсийг уг нь дуудлага худалдаагаар зарах ёстой. Гэхдээ л зах зээлийн ханшаас буулгалаа буулгалаа гэхэд гинжээ 400 мянган төгрөгөөр борлууллаа гэж бодвол үндсэн зээл болох 200 мянга, хүү 30 мянган төгрөгийг л ломбард авах ёстой. Алданги тооцлоо гэхэд хамгийн ихдээ 240 мянган төгрөг ломбардны орлого. Үлдсэн 160 мянган төгрөгийг Батад эргүүлэн олгох ёстой. Тэгтэл ломбарданд эд зүйлсээ тавиад алдсан иргэд энэ маягаар нөхөн төлбөр авдаггүй шүү дээ. Хугацаа хэтэрсэн тохиолдолд эд зүйлсээ авахаар очтол өөдөөс нь “Зарчихсаан” гэвэл “Өө тийм үү” л гэхээс “Тэгвэл зөрүү мөнгөө авъя. Хэдэн төгрөгөөр зараад, хүү, үндсэн төлбөр болон алдангид хэдийг суутгаад цаана нь хэд үлдсэн юм. Үлдсэн мөнгийг нь авъя” гэж хэлдэг хүн байдаггүй. Нөгөө талаас иргэдийн барьцаанд тавьсан эд зүйлсийг дуудлага худалдаагаар борлуулсан ашгаас үндсэн зээл, хүүг нь суутгаад, үлдсэн мөнгийг олгодог ломбард ч гэж байдаггүй.

-Иргэдийн барьцааны эд зүйлсийг дуудлага худалдаагаар борлуулаад, зээлсэн мөнгө, хүүг хасаад, үлдэгдлийг нь иргэдэд олгох ёстой гэлээ. Хэрэв үүнийг зөрчсөн тохиолдолд иргэд шүүхэд хандах ёстой гэсэн үг үү?

-Иргэд энэ тухай мэддэг бол анхлан зээлийн гэрээ хийхдээ л үүнийг тусгаж өгөх ёстой. Гэрээнд тусгаагүй ч гэсэн иргэний өмчлөх эрхэнд халдсан тухайн ломбардаас хохирлоо гаргуулахаар шүүхэд нэхэмжлэлээ гаргах эрх нь нээлттэй. Харамсалтай нь иргэд үүнийг тэр бүр мэддэггүй. Ломбардууд барьцааны эд зүйлсийг зах зээлийн ханшаас хэд дахин доогуур үнэлдэг учраас ломбарданд эд зүйлсээ хураалгасан тохиолдолд иргэд маш их хохирдог.

-Автомашин барьцаалан зээл олгодог ломбардууд барьцааны автомашин байршуулах дулаан гарааш, зориулалтын авто зогсоолтой байх ёстой гэдэг байх аа?

-Барьцаанд байгаа эд зүйлсийн бүрэн бүтэн байдлыг ломбардууд хариуцах ёстой. Гэтэл барьцааны автомашиныг ил зогсоол эсвэл гэр хороололд айлын хашаанд орхичихдог дутагдал түгээмэл. Будаг нь холцорч, толь нь хагарсан тохиолдолд тухайн автомашины үнэлэмж буурна. Бас автомашинаа унаад зээл авч буй иргэд тээврийн хэрэгслийн гэрчилгээгээ ломбарданд шилжүүлдэг. Өөрөө унаад яваад байгаа ч хөдлөх хөрөнгө нь ломбардны эзэмшлийнх болдог. Ингэж өмчлөх эрхийг аж ахуй нэгжид шилжүүлснээрээ тухайн машиныг захиран зарцуулах, зарах бүрэн эрх нь ломбарданд бий болно гэсэн үг. Үүнтэй холбоотой цөөнгүй маргаан холбогдох газруудад бүртгэгдсэн байсан.

-Ломбардууд энэ мэт хүний өмчлөх эрхийг зөрчиж байгаа нь тогтоогдчихож. ХЭҮК-ийн зүгээс дээрх асуудлуудыг цэгцлэх үүднээс ямар арга хэмжээ авч байна вэ?

-Одоо бол барьцаалан зээлдүүлэхтэй холбоотой эрхзүйн орчин нь бүрдсэн хэдий ч үүний хэрэгжилт хангалтгүй байгаа нь харагдаж байна. Ломбардны үйл ажиллагаанд хяналт тавих, үйл ажиллагааных нь хэрэгжилтийг хангуулах эрх бүхий субьект нь өнөөдрийг хүртэл тодорхойгүй байна. Банкны үйл ажиллагаанд Монгол банк хяналт тавьдаг бол банк бус санхүүгийн байгууллагад Санхүүгийн зохицуулах хороо хяналт тавьдаг. Гэтэл ломбардуудын үйл ажиллагаанд хяналт тавьдаг субьект байдаггүй учраас хүүгээ тохиролцдоггүй, барьцааны хөрөнгийг зарсан тохиолдолд зөрүү мөнгийг нь эзэнд нь эргүүлэн олгодоггүй.

Бас Иргэний хууль, Монгол Улсын стандартыг зөрчсөн ломбардуудад хүлээлгэх хариуцлагын механизм тодорхой биш. Иргэдийн өмчлөх эрхийг хангах үүднээс ломбард буюу барьцаалан зээлдүүлэх үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуй нэгжүүдийн үйл ажиллагааг зайлшгүй журамлах шаардлагатай гэдэг үүднээс ХЭҮК-ийн гишүүний зөвлөмжийг Нийслэлийн засаг дарга Э.Бат-Үүлд хүргүүлсэн. Засаг дарга зөвлөмжийг хүлээн авч, барьцаалан зээлдүүлэх журмын төслийг энэ хаврын НИТХ-аар хэлэлцүүлэх болсон тухайгаа бидэнд мэдэгдсэн. Дүүргүүдийн худалдаа үйлдвэрлэл үйлчилгээний хэлтсүүд харьяаны ломбардуудад зөвшөөрөл олгодог. Энэ нь барьцаалан зээлдүүлэх үйл ажиллагаа хуулийн дагуу явуулах уу гэдгээсээ аж ахуйн талаас нь анхаарч зөвшөөрөл олгодог.

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Цэндийн Чимэддорж Монголын яруу найрагт нэгэн үзэгдэл байлаа. Түүний “Малчин”, “Сэлбэ”, “Цагаан зээр”-ээ омог бардам унших нь “Болор цом”-ын тайзан дээрх содон өнгө нь байсан болов уу. Дотроосоо гэрэлтэн бадарч, асан бадамлаж,долгиотсон гэзэг үсээ намируулж, ирлэсэн тонгорог адил хурц шүлгүүдээ дуудахад энгийн үзэгч олон байтугай найрагч нөхөд нь хүч авдаг байсан биз. Үгийн аялгуут чимээг мэдэрч, ид шидийн тарни мэт бурханлиг чанарыг нь таньж бүтээлээ туурвидаг байж шүү. Тиймдээ яруу найраг нь он он жилүүдийн босго давах амьтай, цаг хугацааны уртад үл бүдгэрэх үнэ цэнтэй, ард олны бодол оюунд ардын дуу шиг мөнхрөх шидийг олсон буй за. Ерээд оны эхэн болоод дунд үеийн “Болор цом”-ыг хэн хүнгүй дурсч, “үгүй ээ, мөн аатай болдог байлаа” гэнэ. Түүний цаана “Дэрэнгийн хар азарга” буюу хийморь лундаа нь үгийнхээ ид шидэнд, гэзэг үснийхээ торгон намианд цахилж явсан Чимэддорж найрагч байжээ гэх бодол төрдөг юм. Дөнгөтийн Цоодолыгоо “Миний муусайн найз нар”-аар хоёр дахиа түрүүлдэг наадамд мань хүн “Цагаан зээр”-ээ уншиж аман хүзүүдсэн байдаг. Тэр жилийн цомыг үзсэн хүмүүс “Чимэддорж найрагч цагаан зээр шүлгээ ар нурууны үс бостол зарайтал уншиж билээ” гэдэг. “Цагаан зээр” бол үнэндээ “зэвүүн” шүлэг л дээ.

“Хэрлэнг салхиар зайдалсан алдуул түймэр сөрж

Хэвгий заяа тэгшлэн сэрвээндээ галтай дүүлсэн

Мичин жилийн зуднаар хар зам татуулж

Мэнэнгийн их хээрээр хялгана сөрмөн цувсан

Шар талын

Шаналан

Ээрэм газрын

Энэлэн

Би цагаан зээр ээ.

Бүргэдийн сүүдэр дор янзага минь бөртийж

Бүхний нүдэн дээр яс минь хирдийж

Хотынхны эрээн хананд эвэр минь сэрийж

Хорготой бурханд хүртэл цус минь үсэрч байхад

Сүргээр нь авла энэ амьтныг гэж

Сүх шиг далайсан тушаалын

Гайтай хөөтэй үг болгон

Галт сумнаас урьтаж намайг оносон

Харлаг шөнөөр гэрэл тавихад нь

Хар саналгүй бүлтэгнэн дөхөхөд

Халуун тугалгаар дал хавсарч

Хагас амьтай минь тэвшин дээр чулуудсан

Газар хөдөлтөл дэргэдэг ооноо үгүйлэн

Ганц хоёроор, шаргачин хомоол үнэрлэн холхиж

Хядуулсан сүргийн минь бүгээн сүнс

Хялганат талдаа зүүдийтэл гэлдрэн

Шүүрхий мах шиг улаан номыг

Шөргөн, эврээрээ сэжлэн байхад

Хүний гарт орж хүзүүгээ мушгиулснаас

Хөх чонын хоол болсон минь дээр ээ

Би

Цуутай Дорнын цагаан зээр

Цусаа үзсэн улаан зээр ээ” гээд уншихад сонсч суугаа хүний оройн үс босолгүй яав гэж. Тийм л сонин мэдрэмжийг түүний шүлэг төрүүлдэг. “Малчин” ч ялгаагүй ээ. “…Албаны тамгатай цаасыг униндаа хавчуулаад мартав ч

Адууныхаа тамгыг болохоор хадганд ороож залсан….

…Мал буянаа яаж адгуулан маллахыг

Марксизмаар ч заалгахгүй гээд хэлчихдэг…” хэмээн өөрчлөлт шинэчлэлт, шинэ цагийн салхи салхилсан цаг дор (1989 он) уншихад олны хөөрөл дээд цэгтээ хүрэлгүй хаачих билээ. “Малчин-гаараа цом авахад нь хөөрч догдолсон олон Соёлын төв өргөөний дээврийг хуу татах шиг болсон” хэмээн Аюурбуньяагийн Лхагва нэгэнтээ дурссан нь бий. “Болор цом эхлэх гээд байдаг. Миний шүлэг дуусч өгдөггүй. Мөнхтуяа загнаад. Одоо явж үз. Цаг нь болохоо байлаа.Цаад цом чинь эхэлчихлээ гээд бараг л хөөж туух дээрээ тулсан” хэмээн өгүүлж байсан. “Малчин” шүлгээ цом болох тэр өдөр гал тогооныхоо өрөөнд маналзуулсан хэрэг.

Ерэн гурван оны “Болор цом” наадмын дараа Цоодол, Чимэддорж хоёр Цоодол найрагчийнхыг зорьжээ. Идэр есийн тэсгим хүйтнийг үл анзааран хэн хэнийгээ сугадалцаад шөнө дүлээр явж байж. Цоодол нь “Миний муусайн найз нар” шүлгээрээ хоёр дахиа түрүүлчихсэн, цомыг нь Чимээ ах тэвэрчихсэн, цомын эзэн Янжинлхам бурханаа хуйлаад сугавчилчихсан. Жаахан халмаг явсан нь мэдээж. Тэгтэл Чимээ нь “Цоодол ах аа, энэ миний гол уу” гэж асуусан байна. “Тийм ээ. Өнөөх чинь мөн дөө” гэхийн зэрэгцээ “Болор цом”-ын шагналд ирсэн цөөнгүй хэдэн төгрөгийг нь халааснаасаа гаргаж цацчихсан байдаг. Маргааш нь “Яана аа, ах минь. Сэтгэл хөдлөөд хамаг мөнгийг чинь өргөчихөж. Одоо очвол байгаа болов уу” гэж асуусан хоржоонтой түүх бий. “Миний гол уу” гэдэг нь Сэлбэ шүү дээ.

“Газрын хөх судас бүдэг бадагхан цохилно

Гал дундуур урсах мэт бөг бөг шогшино

Агсал буурал Туултайгаа хатирч л бэлчирлэдэг усан

Адуу бараадан дагах тушаатай морь шиг дэгэнэ…

…Дүүрэн Сэлбэ биднийг ширгэтлээ сэлбэлээ

Дүнжингаравын хамаатан ус цусанд минь аслаа

Аз жаргалын диваажин сууцны чинь паалан хананы

Асуултын тэмдэг шиг цоргоноос нулимс болон дусалж байна

Улаан голоор чинь урсаж байгаа

Улаанбаатар дундуур чинь сажилж байгаа

Улаан нүүрэн дээр чинь хатаж байгаа

Улс амьтны хөлд гутаж байгаа

Уулсынхаа элгэнд хярж байгаа

Ухаан гуйн залбирч байгаа

Шидмэс шиг гол нэг л үүрээр

Шивнээ нь тасарч амьсгалаа өвөр дээр чинь хураах нь ээ

Тогтоол зарлиг дундуур урсаж байгаа хотын номхон голыг

Тогтоож ч чадалгүй уурга чиргүүлэн алдсан байж

Зэм халдаамгүй Алтайн цаадах

Зэрэглээ залгилсан халтар говийн

Бидэрээ гээтэл цалгилах эмнэг хуланг тогтоох юм гэнэ

Битгий сэрүүн зүүдэлж, сэрж мартацгаа…

Дээгүүр чинь тэгнэх гүүрний хоёр ногоон арслан

Дэргэдүүрээ өнгөрөх болгоноос усаа харамлаж архирах юм

Чулуун арслангаас өөр өмөөрөх эзэнгүй юм бол

Чухамдаа энэ чинь тэгээд хэний гол юм бэ” хэмээн адарч, түшмэдээс ам асууж бас л шуугиан тарьсан. “Майга”, “Дэрэнгийн хар азарга”, “Адарсүрэн”, “Элсэн тасархай”. Түүний шүлэг бүхэн нь шуугиан байлаа. “Дэрэнгийн хар азарга” гэснээс нэг зүйл ер мартагддаггүй. Хөдөөх сургуулийн дунд ангийн сурагч ахуйдаа сонины тасархай дээрээс “Би эхнэрээ Дэрэнгийн хар азаргатай харддаг” гэсэн гарчиг бүхий бичвэрийг уншаад ихэд гайхаж билээ. Эхнэрээ азаргатай харддаг хүн бас байдаг юм байнаа гэх ухааны бодол төрж, хэсэгтээ л алмайрч хоцорсон сон. Эргээд бодох нь ээ, Чимээ ах л байхгүй юу. Мань хүн гэргийгээ өөрөө өөртэйгөө харддагаа хэлсэн хэрэг. Ерэн найман оны зун шүлэг найргаар өвчилж явахдаа Чимэддорж найрагчийн “Тэнгэрийн наадам” номыг нэвчтэл уншиж, морьдын тухай шүлэг бүрийг цээжилчихсэн тууж явсан.

“…Дуранд өртөлгүй торж өнгөрөх

Дуулианы мананг урж өнгөрөх

Дурдатгалын цагаан хаяаг шууж өнгөрөх

Дутуу орхисон дууг гүйцээж өнгөрөх

Хасаанд буусан зандан шагай

Халтар бүргэдийн салхин жигүүр…” гээд л түүний морины шүлгүүд цээжинд минь хадгалагджээ. Сүрэнхорын домогт хээр азарганы тухай

“…Харваж шатсан од шиг түмэн эхийг бодохоор

Хамаг бие минь эгшин цусгүй болчих шиг санагдах юм

Хат ханасан туурай нь хэт цахиур юм сан

Халтар угалзтай дэл нь аргалын гал юм сан

Хадагтай алтан магнай нь хээр нар юм сан

Хазаарын солионоос төөрөг хол адуу сан

Адгаж хөөрсөн наадамчдын зөрсөн загас шиг хүрээнд

Адуундаа л ирж байгаа юм тааваараа давхиад орсиймсон…” гээд уншихад шүлгийнх нь ирэнд автсаных уу, өөрийн эрхгүй хүч сэлбэх шиг болдог сон. Сонин хэвлэлийн зах бараадахдаа сэтгэлд ойр байсан уу, хамгийн анх Чимээ ахаас ярилцлага авсан. Мэдээж “араажав” дээр нь очиж уулзсан. Бичгийн машиныхаа ард, Адараагийнхаа зурагны наана манай хүн гэзэг үсээ намируулаад сууж байв. “Адараатай хундага тулгаагүй хүнийг хохь чинь гэж хэлнэ” хэмээх гарчигтай тэр яриандаа би их хайртай. Сүүлд Соёлын гавьяат болоход нь мөн л яриа хөөрөө ундруулж, “Өдрийн сонин”-доо гаргасан. “Дэрэнгийн хар азарга ингээд сүлдтэй найрагч болдог юм байна” гээд гавьяатын тэмдгээ илбэн байна. Мөн л Адараагаа дурсаад. Түүний энгэрт тэртээ ерээд онд гялалзах энэ тэмдэг явж явж надад ирлээ ч гэх шиг. Тэрээр “Болор цом”-д арван жилийн зайтай хоёр түрүүлсэн. Би есийн тоог бэлгэшээдэг, түүний нэгэн илрэл бол 89, 99 оны “Болор цом” гэж байв. Хоёр дахиа магнайлахдаа

“Хөгнөхаан, Батхаан хоёр их уулсын дунд

Хөл хүндтэй хатад шиг бадаг бадаг элс

Харлаг торлог бурантагласан халуун элс

Эмгэн харганатай бөхийсөн Элсэн тасархай

Газрын заадас шиг энэ элс

Тэнгэрийн заадал руу нурж буйлсан

Галав элээсэн алтан бүргэдэс

Тэмүүжиний хөсөгтэй нүүж буусан

Морь болгон нь тамгатай

Монгол газрын тасархай…” хэмээн уншсан юм. Тийнхүү хорьдугаар зууны сүүлч, хориннэгдүгээр зууны зааг дээрх “Болор цом” хоёр их уулын дунд нурж буйлсан Элсэн тасархайд тогтож билээ. Тэр жил мань хүн Пушкинтай хундага тулган, хэдэн хүүхнээ өмөөрч, “Монгол бүсгүйн өвөрт морьтойгоо давхиж орсон, Монголынхоо шарыг тайлчихаад монхойтол яваад өгсөн, миний муу Адарсүрэн” хэмээн хайлж байлаа.

Нямбуугийн Нямдорж найрагчийн “Онон хатан ижий” наадмыг зорих замд Хэрлэн мөрний хөвөөн дээр Ламжавын Мягмарсүрэн анд нь “Манай Чимээ бол аатай найрагч. Залуучууд нэг л сайхан үнэлэхгүй байна уу даа. Гэхдээ цаад чинь баргийн юмыг тоохгүй том амьтан” гэж аминчлан хэлж байсан. Мягаа ахын тэр үг надад олон зүйлийг бодогдуулдаг. Учир утгагүй, нэг их сүрхий “изм” ярьж хэлбэрдсэн утга зохиолын залуу үеийнхэн найрагч ахыг сэрүүн тунгалагт нь тэр бүр ойлгоогүй шиг, зүгээр л улс төрийн хийрхэл бичсэн, хөдөөний малчдаа өмөөрөн дуулсан найрагч мэтээр ойлгож байсан үе бий. Гэвч тэр бол жинхэнэ яруу найрагчийн тавиланд төрж, булгийн эх ундарга адил билэг авьяас нь багтаж ядан асгарч, үгийн ид шидийг амилуулан, буйлуулан, авьяас мэдрэмжээрээ “зодож” шүлгээ бичдэг найрагч байлаа. Хүнийхээ хувьд зүгээр л хайлан байсан нь найрагч нөхдийнх нь, шавь нарынх нь дурсамж дурдатгалаас харагддаг. Чимээгээ уулсаа дэрлээд удаагүй байхад Ойдовын Содномпил нь, радиогийн Дамбын Шаагаа нь, гарынх нь шавь А.Лхагва нь, Чермоны Дагмидмаа нь эмхэлж “Төгөлдөр” хэмээх дурсамжийн, “Есөн намрын зээргэнэ” шүлэг найраглалын чуулганыг нь ботилон хэвлүүлсэн. Монголын радиод хамт ажиллаж, сэтгэл сэтгэлийнхээ гэгээ, шүлэг найргийнхаа аялгуунаас алхам ч холдолгүй нөхөрлөж явсан Цэрэнжамцын Дашдамба тэргүүтний дурсамжийг уншаад нүдэндээ нулимстай хэд хоног явж билээ. “Юу? гэж дуу алдсанаа хоолой нь зангираад явчихав. Тэгж гэнэт зангирч, бөглөрөх хүн биш дээ, гэргий минь. “Байнаа, за” гэснээ утсаа нааш өгч байна. Хацар дээгүүр нь нулимс бөмбөрч харагдав. Чимээ маань… гээд таг. Үгээ гүйцээх тэнхээгүй болжээ…Манай Мөнхтөр ярьж байна. Яагаав, “Ургацын далай”-гийн. “Зөөлөн зөөлөн замбуулин”-гийн. Чимээг тэнгэрт хальсныг дуулгав. Зөөлөн дуу нь ниргэх шиг. Юу вэ, энэ орчлон чинь. Очиж очиж… Шөнө утас дугарах аймаар. Тэр жил яалаа. Өндөр Баяраа, Мөөгий, аав…ойр дотнынхоо хүмүүсийг энэ орчлонг орхисныг утсаар анх дуулж, хүний нутгийн тэнгэр дор ганцаараа уйлж чаддагүйг амсаж эдэлсэн хүнд шөнө дунд утас дуугарах аймаар” гэж Дашдамба найрагчийн нулимст дурсамж эхэлдэг. Үргэлжлээд амины ганц охин Мөнхжингийнх нь дурсамж хөвөрдөг.

“Яг одоо таныхаа хөргийг хараад, орны тань хажууд үзгээр чинь энэ хэдэн үгсийг нийлүүлж ядан сууна. Энэ бүхэнд итгэхийг хүсэхгүй хэрнээ хийж байгаа үйлдэл минь үнэн гэдгийг хатуухан хэлэх юм. Зургийг чинь харахаар хэзээ мөдгүй ирчих юм шиг, хөдөө томилолтоор явчихсан ч юм шиг, орой ажлаасаа том хар цүнхээ бариад ороод ирэх юм шиг, өглөө нүдээ нээхэд толины өмнө хувцсаа өмсөөд хөндлөн зогсчихсон, үсээ шидлээд “За аав нь ямар байна, Төгөлдөр үү” гэж асуух юм шиг…” гээд цааш нь уншихад бэрхтэй зүрх зүссэн үгс үргэлжилдэг юм.

Адуутай найрагчийнд тэр жил шалдан оюутан очиж том өрөөг нь эзэгнэн, газраар нэг цацагдсан шагайнууд, ханаар нэг эгнэсэн номнуудынх нь дунд унтсанаа яахин мартах билээ. Зүгээр ч очоод амарчихаагүй ээ. Хоёул Төмөрхадуур докторынд өөрийнх нь хэлснээр дөрөө харшуулан бууж, орой үдэш тэднийхээс гаран араажав орж, ажлынх нь шүүгээнээс гэргийгээсээ нууцлан хадгалсан тав арван төгрөгийг нь авч, ганц “юм” ганзагалаад орсон. Морины тухай шүлгүүдийг нь цээжээр уншихад “алив чи байж бай. Би хураанаа, баримтжуулна” гээд араажавынхаа Р7 аппаратыг хэдийнэ гаргаж ирээд пажигнуулчихсан сууна. Энэ мэт тэнгэрлэг найрагчийн тухай, багтаж ядсан авьяас билгийнх нь тухай, монгол ахуй нэвт шингэсэн шүлэг найргийнх нь тухай өгүүлээд барахгүй. Бичсэн шүлэг бүхэн нь уяа нь ханасан морь шиг иртэй байдаг. Өөрөө бол шүлгээ уншихдаа нэг хөлөн дээрээ өрөөлдөж зогсоод, өлмий дээрээ бүжих мэт тийм л донж маягтай уншдаг байсныг хэн хүнгүй мэднэ дээ. Он цаг улирах тусам Чимэддоржийн найраг үнэ цэн нь тодорч, Монголын яруу найрагт эрдэнийн чулуу адил гэрэлтэх биз ээ.

Н.ГАНТУЛГА

Манай улсын хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эрх зүйн орчин муудаж, үнэний төлөө тэмцсэн сэтгүүлчдийг хорих хуулийн төсөл бэлэн болжээ. Энэ талаар сэтгүүл зүй, олон нийтийн харилцааны доктор Г.Өнөрбаяртай ярилцлаа.

–Та сүүлийн хоёр жил хагасын хугацаанд “Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн орчин муудлаа. Монголын хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг дампууруулах бодлого явагдаж байна” гэж сануулах болсон. Энэ дүгнэлтээс яриагаа эхлэх үү?

-Хөгжин цэцэглэж байсан хэвлэл, мэдээллийн салбар сүүлийн хоёр жил хагасын хугацаанд уруудан доройтлоо. Сэтгүүлчид маань тив дэлхий, гадаад ертөнцөөс эхлээд улс орны нийгэм, эдийн засаг, малчны хот, шорон гяндан хүртэл явж ард түмний хүсч байгаа бүхий л мэдээллийг дамжуулдаг. Улс орны салбар бүрт ололт амжилт, асуудал бэрхшээл байгааг ил тодоор харуулж ирсэн. Харамсалтай нь өөрсдийнх нь салбар нуран унаж эхэлснийг олж харахгүй байна.

–Шууд жишээ хэлэх үү?

-Нэгдүгээрт, улс орны эдийн засгийн хямралын гол буруутан нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл гэж Н.Алтанхуягийн Засгийн газар дүгнэсэн. Хоёрдугаарт, “Эзэн-100” хөтөлбөрийн хүрээнд төрийн байгууллагуудыг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй гэрээ байгуулахыг хориглосон. Гуравдугаарт, телевизүүдийг дампууруулах зорилгоор эфирийн 50 хувь нь Монгол контент байна гэсэн хууль санаачилсан. Дөрөвдүгээрт, facebook, twitter, youtube гэх мэт сошиал сүлжээг эрх баригчид өөрсдийн үйл ажиллагаанд нийцүүлэх зорилгоор “Цахим сүлжээг журамлах тухай” хуулийн төсөл санаачилсан, Тавдугаарт, Эдийн засгийн өршөөлийн хуульд авлигачдыг бичсэн сэтгүүлчдийг 5-50 сая төгрөгөөр торгоно гэж заалт оруулсан, Зургадугаарт, нилээд хэдэн сайтын үйл ажиллагааг хаасан, Долдугаарт сүүлийн хоёр жилд сэтгүүлчдэд эрүүгийн хэрэг үүсгэх үйл явц огцом нэмэгдсэн, Наймдугаарт мэдээ, нийтлэл, ярилцлага, тойм гэх мэт бичлэгийн төрөл зүйлийг төлбөртэй болгохыг хориглосон Зөрчлийн хуулийг өргөн барьчихлаа. Есдүгээрт сэтгүүлчдэд эрүү үүсгэж хорих хуулийн төслийг Засгийн газар өргөн барьсан. Аравдугаарт хувийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр шаардлагатай мэдээллийг үнэ төлбөргүй, шийдвэрийн дагуу шууд явуулах хуулийн төсөл санаачилсан гээд үй түмэн зүйлийг дурдаж чадна л даа. Энэ бүхнийг өргөн утгаар нь дүгнээд, том зургаар нь харвал Монголын сэтгүүл зүйн салбарыг сууриар нь, системээр нь хорлох ажиллагаа явагдаж байна.

–Бас сүүлийн жилүүдэд гэмт хэрэгт холбогдсон сэтгүүлчдийн тоо өссөнбиз дээ?

-Сэтгүүлчдийг хорих цагдах, торгох ажиллагаа эрчимжлээ. 2005-2012 оны хооронд буюу долоон жилийн хугацаанд шүүхээр шийдвэрлэгдсэн нэр төр сэргээхтэй холбоотой эрүүгийн 37 хэрэг гарсан. Гэтэл сүүлийн хоёрхон жилд 21 сэтгүүлчийг ялласан тухай саяхан news.mn сайт мэдээлсэн. Энэ бол сэтгүүлчдэд түгшүүрийн харанга дэлдэж байгаа тоон үзүүлэлт.

–Та сая сэтгүүлчдийг бичсэн мэдээ, нийтлэл, ярилцлагынхаа төлөө төлбөр авахыг хориглосон хуулийн төсөл яригдаж байгаа гэж дурдсан. Энэ ямар хуулинд байгаа зохицуулалт вэ?

-Цагаан сарын өмнөхөн Хууль зүйн сайд Д.Дорлигжав Эрүүгийн болон Зөрчлийн тухай хуулийн төслийг УИХ-д өргөн барьж хаврын чуулганаар хэлэлцэхээр болсон. Энэ хоёр хуулинд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй холбоотой маш ноцтой заалтууд тусгагдсан. Тухайлбал, Зөрчлийн тухай хуулийн төслийн 10.4.3-т “мэдээлэх хэрэгсэл ашиглан сурвалжлага, мэдээ, тоймчийн нийтлэл болон зар сурталчилгааны бус хэлбэрээр зар сурталчилгаа байрлуулсан, түгээсний төлөө төлбөр авсан бол хувь хүнийг 250 тооцооны нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр, хуулийн этгээдийг 2500 тооцооны нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох ял шийтгэнэ” гээд заачихсан байна лээ. Өөрөөр хэлбэл сэтгүүлчдийг төлбөртэй мэдээ, нийтлэл, ярилцлага, тойм хийж болохгүй ээ гэж хориглож байгаа хэрэг. Ардчилагчид маань хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн дотоод үйл ажиллагаанд хэтэрхий дураараа халдаж байгаагийн нэг илрэл юм. Үүнээс ч илүү ноцтой заалт бас бий.

–Тухайлбал?

-2014 оны төгсгөлд ЗХЖШ-ын газрын дарга, бригадын генерал Д.Энхбаатар гэгч сонин, сайт, сэтгүүлч гурваас 300 сая төгрөг нэхэмжилсэн. Хамгийн сонирхолтой нь уучлал гуйсан мэдээг дангаар нь сониныхоо нэгдүгээр нүүрт нэг сарын турш нийтлэх, сайтыг эхний онцлох мэдээ буландаа уучлал гуйсан мэдээг нэг сарын турш гаргах, сэтгүүлчийг “Генерал Д.Энхбаатараас уучлалт гуйж байна, миний буруу” гэсэн өгүүлбэрийг бичсэн нийтлэлийнхээ мөрийн тоогоор бичиж нийтлэх гэсэн шаардлага тавьсан юм. 100 гаруй жилийн түүхтэй Монголын сэтгүүл зүйн түүхэнд битгий хэл дөрвөн зуу гаруй жилийн настай дэлхийн сэтгүүл зүйн түүхэнд ийм даварсан нэхэмжлэл байсан гэж өнөөг болтол уншаагүй л дээ. Ардчиллыг Монголд нутагшуулсан гэж бахархах дуртай энэ хүний ийм нэхэмжлэлтэй агаар нэг хуулийн төсөл УИХ-д ороод ирж байгаа нь бүүр ч анхаарал татаж байна. Тухайлбал Зөрчлийн тухай хуулийн 10.4.1-т “сэрэмжлүүлэг зар сурталчилгааг тухайн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн нэвтрүүлгийн хөтөлбөрийг харгалзалгүйгээр холбогдох шийдвэрт заасан давтамжаар үнэ төлбөргүйгээр түгээгээгүй бол хувь хүнийг 250 тооцооны нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр, хуулийн этгээдийг 2500 тооцооны нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох шийтгэл хүлээлгэнэ” гэж заасан. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл бол хувийн өмч. Хувийн өмчийн үйл ажиллагаанд төр шууд хутгалдан орж байна. Бас дуртай шийдвэрээ гаргуулчихаад түүнийгээ сэрэмжлүүлэх зар сурталчилгаа нэрээрхүссэн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээрээ явуулах эрхийг нээх гэж байна. Хэрэв гал ус, байгалийн гамшгаас олон нийтийг сэргийлсэн мэдээллийг хэлж байгаа бол түүнийг хуульчлах шаардлага байхгүй. Хэвлэл мэдээллийнхэн маань өөрсдөө сайн дураараа нийгмийн сайн сайхны төлөө хамгийн түрүүнд дамжуулж ирсэн. Ийм зүйлийг хуульчилдаг улс орон гэж байхгүй.

–Тооцооны нэгж гээд та юу ярьчихав. Торгуулиа тооцооны нэгжээр хийдэг болох юм уу?

-Эдийн засаг хямраад торгуулиа хүртэл ам.доллартай уялдуулан төлдөг болох гээд байна. Өмнө хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээгээр уялдуулдаг байсан даа. Саяхнаас Засгийн газраас өргөн барьсан хуулиудад зөрчил гаргагчийг тийм хэмжээний тооцооны нэгжээр торгоно гэсэн заалтууд явж байна лээ. Энэ том маргаан болох байх. Учир нь манай улсын хуулиар Монголдоо аливаа торгууль, худалдааг үндэсний мөнгөн тэмдэгтээр хийх ёстой. “Төлбөр тооцоог үндэсний мөнгөн тэмдэгтээр гүйцэтгэх тухай” хуулиар тооцооны нэгж гэдгийг “аливаа үнэ нь төгрөгийн гадаад валюттай харьцах ханштай уялдан өөрчлөгдөж байх үнийн саналыг хэлнэ” гэж заасан байдаг л даа.

–Шинээр өргөн бариад байгаа Эрүүгийн хуулинд туссан гүтгэх гэсэн зүйл ангийг өөрчлөх санаачилга гаргасан хүний нэг нь та. Энэ зүйл ангийг Эрүүгийн хуулиар биш иргэний журмаар шийдвэрлэх ёстой гэж үзэж байна уу?

-Олон улсын жишиг нь тийм юм. Гүтгэх гэдэг бол гэмт хэрэг биш. Тийм учраас НҮБ-ын хүний эрхийн хороо Монгол Улсын иргэний болон улс төрийн эрхийн фактуудад дүгнэлт хийгээд зөвлөмж ирүүлсэн байдаг. Уг зөвлөмжид сэтгүүлчдийг Эрүүгийн хуулиар хорихгүй байхыг тусгасан юм. Бид НҮБ-ын гишүүн орны хувьд аливаа зөвлөмжийг сонсох л ёстой. Гүтгэхийг гэмт хэргийн хүрээнд биш зөрчлийн хүрээнд шийдвэрлэх нь зүйтэй. Учир нь гүтгэхийг гэмт хэрэг гэж үзэх нь нэг талаасаа ард түмний үзэл бодлоо илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, шүүмжлэх эрх чөлөөг хязгаарлах хөшүүрэг болж байгаа юм. Нөгөө талаасаа дарга нар, албан тушаалтнууд ард түмнийхээ эсрэг тэмцдэг, сэтгүүлчдийг гүтгэсэн гэдэг эрүүгийн зүйл ангиар нухчин дарж авч байгаа юм. Үр дүнд нь ард түмний, хяналтын дуу хоолой алга болно гэсэн үг. Ийм нөхцөлд авлига, шударга бус үйлдэл, дарангуйлал цэцэглэж, эрх мэдэлтнүүд хожиж энгийн иргэд хохирно. Шударга ёсыг сахин биелүүлэх ёстой хууль нь шударга бус үйлдлийг өөрөөсөө төрүүлэх гээд байна. Хууль шударга бус ёсны зэвсэг байж болохгүй.

–Гүтгэх гэдгийг Эрүүгийн хуулиас аваад хаяхыг улс төрчид зөвшөөрөхгүй байх. Тэгвэл ямар гарц байна?

-Зөвшөөртөл тэмцэх хэрэгтэй. Сэтгүүлчид үг хэлэх хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөнийхөө төлөө, ард түмэн мэдэх сонсох, дуулах эрхийнхээ төлөө тэмцээд түүнийгээ олж авах ёстой. Үнэний төлөө тэмцэж байгаад хоригдсон хүмүүсийг “Эрх чөлөөний хоригдол” гэсэн томьёолол байдаг. Ийм хоригдол манай улсад байж болохгүй. Тийм учраас гүтгэх гэсэн зүйл ангийг Эрүүгийн хуулиас авч хаяхын төлөө “Эрх чөлөөний хоригдол байж болохгүй” санаачилга өрнүүлж байна. Олон сэтгүүлчид нэгдлээ. Мөн Сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэл, Сонины холбоо, Сайтын холбоо, Телевизүүдийн холбоо, Хэвлэлийн хүрээлэн, Глоб интернэйшнл гэх мэт төрийн бус байгууллагууд нэгдэнэ гэдэгт итгэж байна. Сэтгүүлчид маань хүчээ нэгтгэж байж Эрүүгийн болон Зөрчлийн хуулинд туссан дээрх даварсан заалтуудыг алга болгохын төлөө явах ёстой. Бас хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг сүйрүүлж байгаа тогтолцооны төлөө тэмцэх цаг болсон. Бүгдээрээ нэгдэж чадвал амжилтад хүрнэ. Нэгдэж чадахгүй бол ээлж дараалан дампуурлаа зарлана, торгуулна, дарамтлуулна, үйл ажиллагаагаа зогсоолгоно, шоронд явцгаана.

Гүтгэлээ гэдэг зүйл ангийг судлаад үзэхэд ихэнх тохиолдолд албан тушаалтнууд гомдол гаргасан байдаг. Тэгэхээр ард түмний өмнөөс албан тушаалд очиж байгаа бол ард түмнийхээ үгийг сонсдог, шүүмжлэлийг даадаг байх ёстой. Тэр шүүмжлэл нь хэрээс хэтэрч гүтгэлэг боллоо гэж үзэж байгаа бол тайлбар хийгээд иргэний шугамаар гомдол гаргах эрхтэй. Үнэхээр хүн гүтгэсэн бол сэтгүүлчид торгуулиад, уучлал гуйгаад, буруу үйлдэл хийснээ уншигчдадаа зарлаад, залруулаад явах ёстой. Харин үзэл бодол байр сууриа илэрхийлснийхээ төлөө шоронд орж болохгүй. Ардчиллын ийм жишиг, соёлыг л бид нутагшуулах гээд чадахгүй байна шүү дээ.

–Сүүлийн хоёр жилд хэвлэл мэдээллийн орчин муудлаа гэдгийг та олон баримтаар нотолж ярилаа. Яагаад ийм байдалд хүрэв?

-Чөлөөт хэвлэл гэдэг бол чөлөөт ард түмэн, чөлөөт ардчиллын оршин тогтнохын эх суурь гэж үздэг. Харамсалтай нь ардчиллын суурь тулгуур болсон тогтолцоог ардчилагчид нь хоёрхон жил хагасын хугацаанд л сүйрүүлчихлээ шүү дээ. АН 25 жилийн өмнө амлаж гарч ирсэн үнэт зүйлсээсээ салбар бүрт ухралт хийж байна. Би зөвхөн мэдээллийн салбарыг л ярьж байна. Ард түмнээ итгэл үнэмшилтэй байсных нь төлөө яллах дээрээ тулж хүндэрлээ. Ардчиллын суурь тулгуур салбараа ийм байдалд хүргэж байгаа хүмүүс бусад салбарт яаж хандах нь тодорхой шүү дээ. 25 жилийн өмнө ардчилал ярьж гарч ирсэн ах нар өнөөдөр ардчиллынхаа мөн чанарыг ойлгоогүй байна. Эсвэл онцгой эрх мэдэлд хүрч онцгой самуурсан байна. Энэ самуурлаас нь салгахад, ойлгуулахад сэтгүүлчид их үүрэг гүйцэтгэх учиртай.Эрх мэдэлд хүрэхдээ ардчиллын төлөө байсан. Эрх мэдэлд хүрснийхээ дараа ардчиллынхаа эсрэг болон хувирч байгаа үйлдэлтэй эвлэрч болохгүй.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

“Яаралтай дуудлага аваад багийн төвөөс яарч сандарсан хүмүүс мотоцикльтой гараад давхидаг. Замын ховилд гуядуулаад шороон зам дээр ойчих их хэцүү. Хөл гараа шалбалж, бэртэж гэмтдэг. Харин цасан дээр харуулдаад ойчих нь зөөлөн унадаг. Бэртэл гэмтэл ч авахгүй шүү дээ” гэж Хануй багийн бага эмч Ч.Жавзанпагма, Д.Батмөнх нар ярив. Хануй баг мянга гаруй хүн амтай. Сүүлийн жилүүдэд зүрх судасны өвчлөл, төрөлт нэмэгдэж, хөдөөгийн мал­чид хятад мотоцикль уна­даг болсноос хойш ослын дуудлага өдөр бүр гардаг болжээ. Энэ талаар эрүүл мэндийн салбарт 20 га­руй жил ажиллаж байгаа Ч.Жав­занпагма эмчтэй ярилцлаа.

–Багийн эмнэлэг ажил­лахаа болиод гурван жил болж байгаа гэсэн үү?

-Тийм ээ. Манай багийн эмнэлэг хаагдаад гурван жил болж байна. Уг нь манай багхүн ам их болохоор эмнэлэгтэй байсан юм. Төсөв мөнгө нь дээрээс шийдэж өгдөг, эмнэлэгтээ хүн хэвтүүлж эмчилгээ сувилгаахийдэг байлаа. Тэгсэн манай сумын эмнэлэгт төсөв мөнгө бага ирдэг болсноос үүдээд багийн эмнэлэгт төсөв мөнгө огт олгогдохгүй болчихсон. Үүнээс болоод олон жил ажилласан багийн эмнэлгийнхээ хаалгыг барилаа. Одоо эмнэлгийн барилгыг хоёр хуваагаад нэгэнд ньхүүхдийн цэ­цэрлэг оруулчихсан. Хүйтний улиралд түлэх түлш, хэрэглэх бусад зүйл байхгүй болохоор сумын эмнэлгээс ирсэн эм тариагаа гэрээрээ хадгалж байна. Бусад сумын эмч нар бид хоёр шиг баг дээрээ байрлахгүй. Сумынхаа эмнэлэгт байрладаг. Хануй багийн хувьдсумын төвөөс 100 гаруй километр алслагдсан. Хөдөөнөөс холын дуудлага ирлээ гэхэд хамгийн түрүүнд багийн эмчид ханддаг. Багийн эмч очиж үзээд сум руу дуудлага өгдөг юм. Ингээд сумын эмч нарзуу гаруй километрийн цаанаас наашаа гарах болдог. Цаг хугацаа их алдаж байгаа юм. Өвчтөний биеийн байдал маш хүнд, эмч нарыг ирэх гэсээр байтал эвгүйдчих гээд ер нь л хүнд хэцүү үе олон гарч байна даа.

–Танай багийнхан хэлж байна лээ. Манай багийн эмч нар унаа тэрэг, мөнгө төгрөг гэж байхгүй. Нутгийнхаа хүмүүсийг гуйгаад л холын дуудлаганд явдаг гэж байсан?

-Багийн эмч нарт унаа тэрэг гэж байхгүй. Шатахууны төсөв мөнгө огт байхгүй. Гэтэл багийн төвөөс 30 гаруй километр зайд өвөлжиж байгаа айл яаралтай түргэн тусламжийн дуудлага өгдөг. Эрүүл мэндийн салбарын иргэдэд үйлчлэх хамгийн ойр байгууллага нь багийн эмч. Мотоциклиос унаад цус алдаад байна. Хурдан ирэхгүй бол болохгүй байна. Яаралтай хурдан ир” гээд л яарч сандарсан хүмүүс утсаар ярьдаг. Бид чинь тангараг өргөсөн эмч хүмүүс шүү дээ. Сумын төвтэй утсаар холбогдчихоод гэртээ суугаад байлтай нь биш. Эмнэлгийн багаж хэрэгсэл, эм тариагаа аваад л гардаг. Багийн төвийн машин, мотоцикльтой хүмүүс дээр очоод гуйдаг. Нутгийн хүмүүс болохоор гуйх болгонд явж өгдөг. Гэхдээ дуудлаганд явж байгаа хүмүүст хэцүү байдаг. Хол газарт явахаар машин нь усаар явна гэх биш, бензин тос их ордог. Тэр болгоны цаана гуйсан хүний халааснаас мөнгө гардаг. Багийн төв дээр амьдарч байгаа хүмүүсийн амьдрал ахуйг сайн мэддэг. Тийм болохоор мотоцикльтой хүмүүсийг ихэвчлэн дуудлаганд гуйдаг. Сая гэхэд цасан шуурга нүүр нүдгүй шуураад эргэн тойрны зүйлс огтхарагдахгүй шөнөөр 30 гаруй километрийн зайд өвөлжиж байгаа айлаас нэг эмэгтэй цус алдаад байна гэсэн дуудлага ирсэн. Багийн төвөөс мотоцикльтой гараадявлаа. Шуурга хүчтэй болохоор замдаа зөндөө олон удаа унасан. Цасан дээр харуулдаад ойчиж байгаа болохоор бэртэж гэмтэх нь бага. Хайрцагтай эм тариагаа хагалчихгүй гээд нэг гартаа бариатай чигтээ унаж байгаа юм. Сүүлдээ хэсэг төөрч явсааросгох дээрээ тулж байгаадайлаа олсон. Айлдаа яваад ортол өөдөөс айж сандарсан хүмүүс “Яасан удаан ирдэг юм бэ. Энэ хүн амь насаа алдах юм бол чи хариуцах юм байгаа биз дээ” гээд загнаж гарлаа. Цус алдсан эмэгтэй хувхай цагаан царайтай болчихсон. Хамаг цусаа юүлчихсэн байсан. Цус алдсаны улмаас гурван давхар гудас нэвтэрчихсэн байгаа юм. Анхан шатны үзлэгээр савны гадуур жирэмслээд тэр нь хүндэрч цус алдчихсан болох нь тодорхой болсон. Бага эмч анхан шатны тусламж үзүүлэх болохоос биш мэс засал хийх, нарийн мэргэжлийн эмч нарын хийдэг ажилбар хийх эрхгүй. Хийж болохгүй гээд хуулиндаа хүртэл заагаад өгчихсөн байдаг. Гэхдээ хүний эрдэнэт амь нас чухал шүү дээ. Яах ч арга байхгүй. Цус алдаад байгааг зогсоохын тулд мэс ажилбар хийж байгаа юм. Савны гадуур жирэмсэн болж хүндэрч, цус алдсан эмэгтэйн амь насыг аварч чадсан. Хэрэв сумын эмч, аймгаас эмч ирэхийг хүлээсэн бол тэр эмэгтэй амь насаа алдах нь тодорхой байсан. Дуудлаганд машинтай явсан чинь цасанд хий эргээд явдаггүй. Өмсөж явсан дээлээ хүртэл тайлаад дугуйн доогуур нь хийж өгөөд газар ахиулж байсан. Гол үертэй байхад хүртэл ус руу зориглоод л орно шүү дээ.

–Саяхан нэг эмэгтэй гэртээ төрөөд та хоёрыг банга хүртсэн гэж сонссон?

-Яаралтай дуудлагаар очдог. Анхан шатнытүргэн тусламж үзүүлээд сум руу авч явах ёстой. Гэвч шороон замаар 70 гаруй километр явснаас 30 километр шороон замаар яваадзасмал замдаа нийлээд аймгийн төвийн эмнэлэгт очсон нь шулуун байдаг. Иргэд өөрсдөө сум руу биш аймагт очмоор байна гэдэг. Тэгэхээр шууд л аймагт хүргэж өгдөг. Манай багийн нэг эмэгтэй жирэмсэн болсон юм. Эмчийн хяналтад байж байгаад төрөх дөхөөд ирэхээр нь аймгийн төвд албан ёсоор хүргэж өгсөн юм. Тэгсэн аймгийн эмнэлэгт хоёр хоног хэвтээд гурав дахь хоног дээрээ гэртээ харьж хононо гээд хүрээд ирчихсэн байсан. Тэгсэн тэр шөнөдөө өвдөөд эхэлсэн байсан. Шөнө дуудлага ирсэн. Яваад очтол жирэмсэн эмэгтэйн ус нь гарчихсан. Юу юугүй л төрөх гэж байсан. Гэрт нь төрүүлж болохгүй гээд Эрүүл мэндийн сайдын тогтоол гарчихсан. Гэвч яах ч аргагүй гэрт нь эх барьж авсан.Олон жил эрүүл мэндийн салбарт ажиллаж, энэ багийнзалуусын ихэнхийг эх барьж авсан болохоор ямар нэгэн хүндрэл гараагүй. Эх, хүүхдийг эсэн мэнд аймгийн эмнэлэгт хүргэж өгсөн. Сүүлийн жилүүдэд бага эмчийн орон тоо их гардаг болчихсон. Бага эмчээр сурах хүүхдүүд ч байхгүй болчихсон байна. Үүнийг анхаарч үзэх хэрэгтэй болоод байгаа.

–Багийн эмнэлэг хаагдсанаас болоод гэрээ эмнэлэг болгох, өвчтөн хүртэл хэвтүүлдэг болсон гэсэн үү?

-Манай багийнхан, ойролцоо багийн иргэд ухаан алдчихсан, цус алдсан гэх мэт биеийн байдал тааруу хүмүүсээ багийн эмнэлэг хаагдсанаас хойш шууд л манайд аваад ирдэг. Өвчтөнийг гэртээ оруулаад л эмчилгээ хийдэг. Өөр сонголт байхгүй юм чинь. Геологийн нэг ажилтан өнгөрсөн зун гараа төмөр алханд бяц цохичихсон ороод ирсэн. Цусыг нь тогтоох гэж оролдож байх хооронд манай гэр, ор хөнжил гээд л нэлэнхүйдээ цус болчихсон байсан. Цусыг нь тогтоож өгөөд аймгийн төв рүү аваад явсан. Тэр хооронд манай нөхөр цусыг нь цэвэрлэсэн байна лээ. Өндөр-Улаан сумын эмнэлгийн Хануй багийн салбар нэртэйгээр эмнэлэг ажиллаж байхад цус харвасан хүмүүс олон ирж эмнэлэгт хэвтэж байсан. Тэгсэн Архангай аймагт Хануйгийн эмч нар харвасан хүнд сайн гэсэн яриа гарсан байдаг. Саяхан цус харвасан хүнийг аймгийн эмнэлгээс гарахад манайд аваад ирсэн тохиолдол гарч байсан. “Та л сайн эмчилгээ хийдэг гэнэ. Эдгээгээд өг” гээд гуйгаад байгаа юм. Хэлж тайлбарлаад ч нэмэр байдаггүй. Гэртээ дөрөв хоног хэвтүүлээд буцаасан шүү дээ. Энэ мэт багийн эмчид хүндрэл бэрхшээлтэй зүйл олон тулгардаг. Хануй багт Өндөр-Улаан сумынсалбар эмнэлгээ эргүүлээд нээх хэрэг­тэй байна.

ХИЙЖ БҮТЭЭСЭН АЖЛААРАА 1500 БАГААС 26-Д ШАЛГАРЧЭЭ

Хануй багийнхан хонин жилийг ерөөл бэлгэ дэмбэрлээр дүүрэн угтаж байгаа гэдгээ хүн бүр л ярьж байв. Хоёр жилийн өмнө багийн хурдан морь сонирхдог, морь уядаг залуус нийлээд “Хануйн хүлэг” гал байгуулсан гэнэ. Гал байгуулагдаад жил бүрийн хаврын тэргүүн сард болдог улс, бүсийн хурдан хүлгүүд тоосоо өргөдөг “Дүнжингарав” уралдаанд хоёр азарга дээгүүр давхижээ. Багийн Засаг дарга А.Батдэлгэр тэргүүтэй уяач нар Б.Барбаатарын хээр азарга, Г.Бадамжунай нарын халзан азаргыг аваад очсон гэнэ. Уралдаан шинийн 4-нд болно гээд азаргануудынхаа уяа сойлгыг тааруулаад очсон байна. Тэгсэн хойшлоод, уяа бага зэрэг алдагджээ. Гэхдээ халзан азарга нь 8-т давхиж, хээр азарга нь 20 гаргаад ирсэн байна. Эрлийз азарга уралдаагүй бол айрагдчих боломж байсан гэнэ. Мөн мянга гаруй хүн ам­тай энэ баг өнөө жил 87 мянга гаруй мал тоолуулжээ. Архангай аймгийн багуудаас хийж бүтээсэн ажлаараа хоёрдугаар байрт орсон байна.

Мөн улсын хэмжээнд 1500 гаруй баг байд­гаас уг шалгуураар байр эзлүүлэхэд 26 дугаар байрт орж, анх удаа ийм өндөр үнэлгээ авч, амжилт гаргаад байгаа гэнэ. Энэ талаар багийн дарга А.Батдэлгэр “Манай баг хонин жилийг чамлахааргүй амжилттай угтаж байна. Өнгөрсөн жил манай баг цахилгаантай холбогдсон. Гэрэл цахилгаантай болсон болохоор баг маань илүү сайн хөгжих байх гэж харж байгаа. Бидний цаашдын зорилго нь Хануй багаа Монгол Улсын жишиг баг болгох. Энэ талаар ч хийж бүтээх ажил их байгаа” гэж ярьж байв.Хануй багийн нутгаас Азид хоёрт ордог томоохон буган чулуун хөшөө бүхийтүүхийн хосгүй үнэтдурсгалт газар, Ромын эзэн хааны үеийн эдэлж хэрэглэж байсан гэгдэхсүйх тэрэг, аяга гэх мэт зүйлс олдсон байна. Хануй багийн иргэд монголчуудын ор тас мартаад байгаа нэгэн сайхан ёс уламжлалыг хэвээр нь хадгалж байна лээ. Залуус хоорондоо насан туршийн андбололцож, хоорондоо морь солилцдог. Бүр анд бололцсон талынхаа аав, ээжийг талын “Талын аав, Талын ээж” гэж хүртэл дуудаж байна лээ. Хоорондоо эв найрамдалтай байх. Андгай тангараг өргөж анд нөхөр бололцох уламжлал Хануй багийнханд хадгалагдан үлджээ.

Ой модоор бүрхсэн өндөр хөх уулсын дунд оршиххануй бригадын төвөөс нар жаргах гэж байхад нийслэл хотын зүг хөдөллөө. Бригадын төвийн хэдэн цагаан байшин цасан дундаас бүртэлзэн ард хоцров оо.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

“Х-ТҮЦ” продакшны жүжигчин, менежер С.Батзоригтой ярилцлаа.

–Өөрийнхөө талаар танилцуулаач. Хэзээ сургуулиа төгссөн билээ?

-СИУС-ийг жүжигчний мэргэжлээр 2011 онд МУАЖ Ж.Лхамхүү багшийн удирдлагад төгсөж байлаа. Манай багш Баярмагнай, Алдар, Туяа, Тэмүүжин, Амгаланбаатар гээд жүжигчдийг сургаж байсан хүн. Би “Тусгай салаа” киноны Номингийн дүрд тоглодог жүжигчин Гэрэлчулуун, Чинзориг, “Маск” продакшнд байсан Золоо гэх залуустай хамт нэг анги төгссөн юм.

–Яагаад жүжигчин мэргэжлийг сонгов. Гэрийнхэн тань дэмждэг байсан уу?

-Багадаа хүүхдийн ордны драмын дугуйланд явдаг байсан. Тиймээс урлагт хорхойсч жүжигчин болъё гэж шийдсэн гэх үү дээ. Анх гэрийнхэн маань намайг жүжигчин болно гэхэд дэмждэггүй байсан. “Миний хүү урлагийн хүн болж чадахгүй байх. Манай удамд нэг ч урлагийн хүн байхгүй” гэдэг байсан. Манай өвөөгийн аав морин хуурч хүн байсан юм билээ. Нээрээ л өөр ямар ч урлагийн хүн байгаагүй л дээ. Дэмжихгүй байхад нь би өөрөө хүчээр СУИС-д очиж шалгалт өгөөд тэнцсэн хүн. Сүүлдээ гэрийнхэн маань дипломын жүжиг үзээд “За болох байлгүй дээ” гэж л хэлсэн. Хүсэл сонирхлоороо жүжигчин болсон учраас урлагийн Янжинлхам бурхан ивээх байлгүй дээ.

-“Х-ТҮЦ” продакшнд хэзээ ямар шалгуураар орж байв?

-“Х-ТҮЦ” жүжигчин шалгаруулж авч байна гээд очоод шалгалт өгөөд орсон. Гурав дахь жилдээ ажиллаж байна.

–Анх ямар дүрд тоглож байсан бэ. Тухайн үеийн сэтгэгдэл ямар байсан бэ?

-Хамгийн анх “Х-ТҮЦ”-д ороод тайзан дээр гарч байсан юм. Тухайн үед гавьяат жүжигчин Одноо эгчтэй хамтарч “Учиртай гурван толгой”-н дүрд тоглосон. Амьдралдаа анх удаа тайзан дээр гараад, ядаж байхад хамтарч тоглосон хүн нь гавьяат. Хамаг бие салганаад тухайн дүрээ дуусгаж байлаа. Их сандардаг юм билээ.

–Оюутан байхдаа нэвтрүүлэг хийдэг байсан гэсэн?

-Оюутан байхдаа С1, MN25 телевизэд ажиллаж байсан. Хүүхдийн хоёр ч кинонд тоглосон шүү. Тухайн үед “Боролдой, Долдой” гээд нэврүүлгийг С1 телевизийн өглөө хөтөлбөрөөс хийх санал тавиад хийж байсан.Тэр үедээ л хийсэн зүйлдээ сэтгэл хангалуун байлаа. Одоо бодохоор алдаатай юм зөндөө л байдаг байх. Өглөө хөтөлбөрт ажиллаж байхдаа нэг агентлагт менежер хийж байсан юм. Тэр туршлагаараа “Х-ТҮЦ” продакшны менежерээр давхар ажиллаж байгаа.

–Киноны санал ирж байна уу. Жүжигчнээр ажиллахаасаа илүү менежерээрээ ажиллаад байна уу?

-Аль алийг нь амжуулах гээд л явж байна. Хөдөө орон нутагт явахад толгой бригадад л явна даа. Түрүүлж очоод бүх юмаа амжуулчихаад хамтлагийнхнаа хүлээж байна. Тэднийг ирсний дараа өөрөө голд нь ороод л явна шүү дээ. “Х-ТҮЦ” продакшнд орсноос хойш олон тоглолтонд орсон. Манайх жилдээ 4-5 шоу хийж байна. Дээрээс нь драмын жүжиг, теле жүжиг, шинэ жилийн зохиомж гээд хамтлагаас гаргаж буй тоглолтонд их, бага хэмжээгээр оролцсон.

Киноны тухайд ганц, хоёр санал ирсэн. Боловсрол телевизийн “Хөгжилтэй гэр бүл” кинонд тоглосон байгаа. Бас нэг киноны гол дүрийн санал ирчихсэн байна.

–Танай энэ удаагийн тоглолт юугаараа онцлог вэ?

-“Супер ээж” тоглолтоо эмэгтэйчүүдийн баяр, цэргийн баяр, инээдмийн баярыг тохиолдуулаад хийж байгаа. Ээж гэдэг хамгийн агуу мэргэжил гэдгийг хошин байдлаар үзүүлж байна. Тоглолт бүх насныханд зориулагдсан. Тоглолт маань нийтдээ зургаан номертэй. Хамтлагт байгаа арав гаруй шинэ залуу жүжигчид маань орж байгаа. Энэ удаад би гурван номерт оролцон тоглож байна.

–Тоглохыг хүссэн дүр бий юу. Драмын театрт тоглох хүсэл байдаг уу?

-Жүжигчин болсных тоглохыг хүссэн дүр бий. Гэхдээ Ромеогийн дүрд хэзээ ч тохирохгүй байх өө. Пап ламын дүрд л тохирох байлгүй. Бас эсрэг дүрд тоглохыг хүсдэг л дээ. Даанч миний царайг тохирохгүй гээд байдаг юм.

–Гэр бүлийнхээ тухай яриач?

-Би гурван хүүхэдтэй айлын голынх нь. Аав маань багш хүн байлаа. Ээж маань санхүүч. Одоо гэр бүл зохиогоод сайхан гэргийтэй болсон.

–Танай хамтлагаас “Эмоци” продакшн тусдаа гарсан. Яагаад гарсан юм бол?

-Хувь хүн уран бүтээлчийн сонирхол шүү дээ. Тэд нар миний хайртай уран бүтээлч ах, эгч нар. “Х-ТҮЦ”-ийнхэн дөрөв дэх үеийнхээ уран бүтээлчийг бэлтгэж явна. Би тэрнийх нь нэг хэсэг болоод л уран бүтээлч болох гэж зүтгэж яваа хүний нэг. Эхний үеийнхэн Дооёо, Аяа гээд л мундаг хүмүүс байсан бол араас нь Батаа ах, Төөтөө ах нар бас тусдаа гарсан. Энэ бол зах зээлийн хууль шүү дээ. Тиймээс ах, эгч нартаа бас амжилт хүсье.

-“Х-ТҮЦ” продакшн хөдөө орон нутгаар тоглолтоор яваад ирсэн гэсэн. Сүүлийн үеийн төлөвлөгөө юу байна?

-Энэ жил “Х-ТҮЦ” продакшны хувьд нэлээд өгөөжтэй жил болсон. Манай хамтлаг Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар, Багануур гээд зүүн аймгуудаар тоглолтоо хийж эхлээд хойшоо Дархан, Эрдэнэт, Булган, Хөвсгөл болон говийн аймгуудаар тоглолтоо хийсэн. “Супер ээж” тоглолтоо дуусгаад манай хамтлаг Америк руу тоглолтоор явах гэж байна. Америкт байгаа монголчуудад зориулж долоон хотоор тоглоно. Буцаж ирээд зургадугаар сарын нэгэнд хүүхдүүддээ зориулаад хүүхдийн жүжиг тоглох төлөвтэй байна. Энэ ажлыг би өөрөө хариуцаж хийж байгаа. Мөн “Болсон явдал” кино хийснээс хойш үзэгчид киногоо хийгээчээ гэсэн санал ирүүлээд байгаа учраас кино хийнэ. Кино зохиол сонголтон дээр явж байгаа.

–Хошин урлагийнхан кино хийхээр шог талдаа ороод зураг авалт нь ч хурдан дуусчихдаг. Энэ тал дээр танайх ямар байр суурьтай байна?

-Хүмүүс тэгж яриад байдаг юм. Би энэ тал дээр эсрэг байр суурьтай байдаг. Манай хамтлаг байгуулагдаад 19 жил болсон байна. Хүнээр бол нас биед хүрчихсэн гэсэн үг шүү дээ. “Х-ТҮЦ” продакшн түүхэндээ хоёр л кино хийсэн. Тэр нь “Миний хөрш чөтгөр”, “Болсон явдал”. Мөн “Сэргээш-1,2,3” гээд гурван мюзикл хийсэн байдаг. Аль аль нь их даацтай болсон шүү дээ. Манай уран бүтээлийг үзсэн хүмүүс халтуурны гэж хэлэхгүй байх.

С.АРИУН

Өчигдөр НИТХ-аар нийслэлийн зарим өмч болон “Орон нутгийн өмчит аж ахуйн тооцоот үйлдвэрийн газар”-ыг (ОНӨААТҮГ) хувьчлах, төсвийн тодотгол болон бусад асуудал хэлэлцэв. Тэдгээрээсиргэдийн нэрлэж заншсанаар “Гэрлэх ёслолын ордон”, “Усан спорт сургалтын төв” “Автобус-3” Нийслэлийн өмчит үйлдвэрийн газрын (НӨҮГ) хувьчлалхамгийн том маргааныг өдөөв. МАН, “Шударга ёс” бүлгийнхэн тус байгууллагууд нь социализмын материал техникийн баазын хүрээнд баригдсан. Дээрх барилгуудыг хэн нэгэнд өгснөөр гэрлэлт зогсож, усанд орогчдын тоо буурна гэх маягийн юм ярьж эсэргүүцнэ. Харин АН-ынхан эмнэлэг, сургууль хүрэлцэхгүй, өчнөөн иргэн үр хүүхэд, өвгөд хөгшдөө алдаж байхад хэдэн минут зургаа даруулах гэж ордог гэрлэх ёслолын, хэдхэн хүн шумбадаг газар хэрэгтэй юу, эмнэлэг, сургууль хэрэгтэй юу хэмээн сөргүүлнэ. Сонирхолтой нь эрх баригч АН-аас оруулсан “Автобус-3” компанийг хувьчлах тухай асуудлыг тус компанийн захирал, НИТХ-ын төлөөлөгч Одонтунгалаг хуралд орж ирээд мэдсэн бололтой юм. Тэрээр “Би ажилчдадаа юу хэлэхээ мэдэхгүй байна” гэв. Хариуд нь нийслэлийн Засаг дарга Э.Бат-Үүл “Энэ компани ажилчдынхаа нийгмийн асуудлыг ч шийдэж чадахгүй, үйлчилгээ нь ч сайжрахгүй, хэсэг бүлэг хүмүүс ах, дүү, намынхнаа шахаж, идэх уухын үүр болсон. Нарийн юм энд яриад яахав” гэснээр энэ асуудал дахиж сөхөгдсөнгүй. Мөн хурлын албаны ажилтан гэх эмэгтэй чанга яригчаар яриагүй төлөөлөгчдийн яриаг сонсох гэж ойртсон сэтгүүлчийг “холд, цаашил” хэмээн дарга нартаа зусардав. Тус хуралдааныг UBS телевизээр шууд нэвтрүүлсэн боловч дээрх асуудлыг хэлэлцэх үеэр тасалдсан юм. Нийслэлийн мэдээллийн ажилтан Т.Баярмаа энэ бүхнийг “Бид таслаагүй телевиз нь өөрөө сумо бөх дамжуулах гээд тасалсан” хэмээн цайруулав. Өмч хувьчлалын хэлэлцүүлэг нь эхний хэлэлцүүлэг юм байна. Хоёр дахь хэлэлцүүлгээр доорхи аж ахуйн нэгж, барилгуудыг хувьчлах асуудлаар хэлэлцэнэ.

1.“Гэрлэх ёслолын ордон” ОНӨААТҮГ

2.“Усан спорт сургалтын төв” ОНӨААТҮГ

3.Баянгол дүүргийн 17 дугаар хорооны Өрхийн эрүүл мэндийн төвийн хуучин барилга

4.Сүхбаатар дүүргийн 1 дүгээр хороо, “Ионсей найрамдал” эмнэлгийн барилга

5.Сүхбаатар дүүргийн 3 дугаар хороо, “Автобус-3” НӨҮГ-ын барилга байгууламж

6.Хандгайтын “Цэнгэг агаар” сувилан

7.Сүхбаатар дүүргийн 16 дугаар хорооны Өрхийн эрүүл мэндийн төвийн хуучин барилга

8.Сонгинохайрхан дүүргийн 21 дүгээр хороо, Жаргалант тосгоны агуулахын барилга

9.Сонгинохайрхан дүүргийн 25 дугаар хорооны Өрхийн эрүүл мэндийн төвийн хуучин барилга

10.Шүд, эрүү, нүүрний эмгэг судлалын төвийн барилга

11.Нийслэлийн ЗДТГ-ын спорт заалны барилга

12.Чингэлтэй дүүргийн 6 дугаар хорооны Өрхийн эрүүл мэндийн төвийн хуучин барилга

13.Чингэлтэй дүүргийн 8 дугаар хорооны Өрхийн эрүүл мэндийн төвийн хуучин барилга

14.Хан-Уул дүүргийн 1 дүгээр хорооны Өрхийн эрүүл мэндийн төвийн хуучин барилга

15.Хан-Уул дүүргийн 2 дугаар хорооны Өрхийн эрүүл мэндийн төвийн хуучин барилга

16.Хан-Уул дүүргийн 3 дугаар хороо, Дүүргийн Засаг даргын Тамгын газрын хуучин барилга

17.Хан-Уул дүүргийн 5 дугаар хорооны Өрхийн эрүүл мэндийн төвийн хуучин барилга

18.Хан-Уул дүүргийн 6 дугаар хорооны Өрхийн эрүүл мэндийн төвийн хуучин барилга

19.Хан-Уул дүүргийн 7 дугаар хорооны Өрхийн эрүүл мэндийн төвийн хуучин барилга

20.Хан-Уул дүүргийн 11 дүгээр хорооны Өрхийн эрүүл мэндийн төвийн хуучин барилга

21.Хан-Уул дүүргийн Өлзийт тосгоны дэд станц, Уурын зуухны дутуу барилга

Х.БАТТӨГС

Төрийн орон сууц корпорацийн /ТОСК/ дарга А.Гантулгатай барилгын салбарын өнөөгийн чиг хандлага, энэ салбарыг тойрсон хямрал, барилгын салбарын үйлдвэрлэл гээд өргөн хүрээнд ярилцсанаа хүргэж байна.

-Сүүлийн үед эдийн засаг хямарч байна, энэ хямралд өртөж байгаа гол салбар барилгын салбар гэж ярих боллоо. Энэ чиглэлд томоохон ажлыг нугалж яваа, зовлон жаргалыг нь мэдэх хүний хувьд тантай ярилцахаар шийдлээ. Барилгын салбар үнэхээр хямраад байна уу?

-Нэг салбар эдийн засгийг бүрэн төлөөлж чадахгүй учир барилгын салбарыг ярихаасаа өмнө эдийн засгийн хямрал гэж яг юуг хэлээд байна, энэ нь хэр бодитой вэ гэдгийг бид бодож үзэх хэрэгтэй болов уу. Монголд эдийн засгийн өсөлт 7,8 хувьтай байна. Гэтэл Япон, Солонгост ийм өндөр үзүүлэлттэй байхгүй. Гэхдээ Японыг хямраад байна гэдэг билүү. Үнэндээ, эдийн засаг маань гэнэт цадсан гэдэсний өвдөлт мэдрээд байгаа нь үнэн. Үүнийг дагаад барилгын салбарын 80 хувийн огцом өсөлт буурсан. Гэтэл тэр 80 хувийн өсөлт маань өөрөө хэр эрүүл өсөлт байсан бэ гэдэг бодох л асуудал. Хэтрүүлж хэлбэл гурван хүн тутмын нэг нь барилгын компанийн захирал болчихсон л явж байлаа шүү дээ.

Тэгэхээр барилгын салба­рыг хямарсан гэж дүгнэхэд бас өрөөсгөл. Харин ч эсрэгээрээ барилгын салбар хэт хөөсрөлийн дараахь бодит байдал руугаа явж байна гэжби бодож байна. Барилгын салбар манай эдийн засагт чухал байр суурьтай мөнгөний эргэлтийн гол гурван салбарын нэг. Мөн энэ салбар өөрийн онцлогтой салбар. Технологи нь гэхэд л ухаалаг утас шиг байнга өөрчлөгдөж, дэвшиж байхыг шаардаж байдаг.

-Мөнгө эргэлдэж байдаг гурван том салбарын нэг нь барилгын салбар гэлээ. Бусад хоёр нь ямар салбар вэ. Бас яагаад барилгын салбарыг чухал гэж онцлоод байдаг чинь анхаарал татаж байна л даа. Өмнөх ярилцлагууд дээрээ ч үүнийг онцлоод байгаа харагддаг?

-Макро эдийн засгийн тоон үзүүлэлтээс харахад нийтийн хоол, барилга, уул уурхай бол Монголын хувьд мөнгөний эргэлт өндөр гурван салбар юм.

Гэхдээ амьдрал дээр илүү чухал нь барилга. Тухайлбал нийтийн хоолны салбарын 50 хувийг гадныхан эзэлсэн байдаг.Магадгүй үйлчилгээний бизнесийн арвин туршлага, анх байршлаа эзэлсэн ресторан, хоолны өргөн соёлоороо солонгос, хятадууд энэ салбарт их байна. Энэ чинь тэр хүмүүсийг муу гэхээсээ бидэнд сурах, өрсөлдөх зүйл маш их байгааг харуулж байна. Харин уул уурхайн салбар одоохондоо зогсолтын байдалтай байна. Гэтэл барилгын салбар бол манай нийт эдийн засгийн 10 хувийг эзэлдэг, 90 хувьд нь монгол залуучууд ажилладаг эх оронч салбар юм. Би ТОСК-ийг толгойлдогтоо ч барилгын салбарыг чухал гээд байгаа юм биш. Надаас хөгжил гэж юу болох талаар асуувал хүн бүр илүү дээр амьдрах л явдал гэж хэлнэ.

Гэтэл өнөөдөр Улаанбаатар хотын 70 гаруй хувь нь гэр хороололд амьдарч байна. Үлдсэн 30 хувь нь орон сууцанд амьдарч байна. Заримдаа дэндүү гэмээр ялгаатай зүйл ажиглагддаг юм. Орон сууц, гэр хоёрт дулаан, тог, ус гэж хэрэглээний үндсэн гурван ижил зүйл байдаг. Гэрт амьдардаг айл дунджаар 25 м/кв талбайд дулааны асуудлаа шийдэхийн тулд сард 75 мянган төгрөгөөр нүүрс авна. Харин үүнээс хоёр дахин их буюу 50 м/кв талбайтай айл үүнээс бага мөнгийг дулаандаа төлдөг. Орон сууц, гэр хороололд байдаг айлууд усны төлбөрт дунджаар адилхан 10 мянган төгрөг сардаа өгдөг гэхэд тэдний усны хэрэглээ харьцуулшгүй шүү дээ. Би гэр хороололд ус зөөж өссөн хүүхэд. Үүний ялгааг дэндүү мэдэж байна. Аравтын хоёр хувингаар худгаас ус зөөгөөд ирэх, хананаасаа халуун ус гоожуулаад хэрэглэхэд ялгаа бий шүү. Бас цахилгааны хувьд мөн ялгаагүй. Тэгэхээр хүн амын 70 хувь нь 30 хувиа тав тухтай амьдруулахын тулд илүү төлбөр төлөөд байгаа юм шиг харагдаж байна.

-Тэгэхээр бид яах ёстой юм бэ. Мэдээж, орон сууцны хүмүүс бусдаар мөнгөө төлүүлээд байхыг хүсээд байгаа хэрэг биш шүү дээ. Төр үүнийг бодлогоороо зохицуулах ётсой юм биш үү?

-Тийм ээ. Таны зөв. Өнөөдөр Монголын нийгэмд тулгамдаад байгаа асуудал бол баялгийн тэгш бус хуваарилалт. Өнгөрсөн хугацаанд Монголын эдийн засаг 17 хувиар өсч байлаа. Гэхдээ тэр эдийн засгийн өсөлтийн цаана байгаа баялаг ард иргэдэд тэгш хуваарилагдаж чадсан юм уу. Эсвэл эрх мэдэл, мэдээлэл, боломжинд илүү ойр байгаа нь илүү баяжсан юм уу. Нөгөө талаас илүү орлого хийж хүмүүсээ үзэн ядаад эхэлбэл энэ нийгэм чинь ямар том хямралд хүрэх билээ. Тиймээс бид нэн даруй баялгийн хуваарилалтыг тэгш болгодог тогтолцоог бүрдүүлэх шаардлагатай. Ер нь энэ баялгийн тэгш бус хуваарилалт хүн төрөлхтний хэмжээнд аюул болоод байна шүү дээ. Монголын эдийн засаг дандаа ийм байхгүй, дэлхий үйлдвэрлэсэн түүхий эдээ дуусаад ирэхэд дахиад л түүхий эд шаардагдаад эхэлнэ. Тэр үед дахиад эдийн засгийн өсөлт маань өндрөө авна. Харин тэгэхэд баялгийн тэгш бус хуваарилалт хуучин хэвээрээ, нэг хэсэг нь хэт баяжиж, нөгөө хэсэг нь өөрсдөө хөдөлмөрлөж босгоогүй атлаа баяжсан нөгөө хэсгээ харсаар суух уу. Монголчууд монголчуудаасаа улам холдсоор байх уу гэдэг асуудал болно.

-Тэгш бус хуваарилалтын тухай бид ярьдаггүй биш ярьдаг. Гэхдээ гарцаа олж чадахгүй л байх шиг. Та үүн дээр юу гэж боддог вэ?

-Тэгш бус хуваарилалтын асуудал зөвхөн манай улсын хувьд биш дэлхийн хэмжээний асуудал болчихоод байгаа нь үнэн. Та бидний мэдэх, манайд ч олон буянтай ажил хийсэн Жорж Сорос “Баялгийн тэгш бус хуваарилалт дэлхийг сөнөөнө” гэсэн алдартай үгээ 2012 онд хэлсэн байдаг. Дэлхийн эдийн засгийн байдлыг харахад нийт хүн амын 13 хувь нь нийт баялгийн 95 хувийг эзэмшиж байх жишээтэй. Сүүлийн 20 жилд тэгш бус байдлыг тодорхойлж гаргадаг женийн коэффицент Монголд тасралтгүй өссөн судалгаа бий. Монголын нийт хүн амын 36 хувь нэн ядуу, 27 хувь бага орлоготой байна. Тэгвэл баялаг тэгш бус хуваарилагдаад байгаагаас бид яаж гарах вэ. Уул уурхайн салбар маань удахгүй сэргэлээ гэж бодъё. Хэдэн толгойгоос маань хөрөнгө орж ирэхэд тэр нь нийт ард иргэддээ биш хэдхэн хүнийг баяжуулаад дуусах юм бол бидэнд ямар хэрэгтэй юм бэ. Эдийн засаг сэргэх үед бид орж ирсэн хөрөнгөө ард иргэддээ тэгш хуваарилж өгөх тэр тогтолцоонд бэлдсэн байх учиртай юм.Монголын хувьд баялгийн сан, бэлэн мөнгөний тараалт гээд хэд хэдэн аргуудыг бид туршиж үзсэн. Гэхдээ энэ дундаасаа татварын бодлого, нийтийн өмчийн бүтээн байгуулалтыг чухалчлах хэрэгтэй болов уу. Татвараар авсан мөнгөө аль болох хүний хөгжил, тэр дундаа залуу үеийнхнийхээ боловсролд зарцуулах ёстой юм. Харин нийтийн өмчийн бүтээн байгуулалт гэдэгт дэд бүтэц, барилгын салбарт түлхүү зарцуулах ойлголтыг хамруулж таарна.

-Та үүнийгээ тайлбарлах­гүй юу. Нийтийн өмчийн бүтээн байгуулалт гэхээр чухам юуг хэлж байна вэ?

-Дэд бүтцийн том хөрөнгө оруулалт нэн чухал байгааг бид ярьсаар л байдаг. Нэгдсэн дэд бүтэц гэдэг бол нийт иргэддээ хандсан зүйл шүү дээ. Зам, эрчим хүч, барилгын салбарыг дэмжинэ гэдэг нь нийт иргэдээ дэмжиж, тэгш бус хуваарилалтыг сааруулж буй хэлбэр. Гэхдээ барилгын салбарыг дэмжинэ гэдэг ТОСК-д мөнгө өгч, барилга бариулахыг хэлж байгаа юм биш шүү. Ойлгоорой. Бас барилгын салбарыг дэмжинэ гэж хотын төвд байгаа шилэн оффисын барилгуудыг ч хэлээгүй юм. Харин хүн амын дийлэнхийг орон сууцжуулах, залуу гэр бүлийг орох оронтой болгох тэр барилгыг хэлж байгаа юм. Цахилгаан станцыг нь барьж, замыг нь сайхан бариад өгчихөөр заавал хотынхоо төвд шахцалдан амьдрахыг хэн ч хүсдэггүй. Сайхан замаар хол ч гэсэн яваад хаусдаа амьдрахыг илүүд үзнэ. Дэд бүтцийг нь шийдээд өгвөл хүмүүс өндөр үнээр газар авч, барилгаа өндөр үнээр зарахгүй шүү дээ. Тэгэхээр дэд бүтэц хамгийн чухал нь байгаа юм.

-Уул уурхайн салбарыг түр хямрал гэж харж байгаа,дахиад мөнгө орж ирнэ гэж хэлж байгаа чинь сайхан санагдлаа. Тэр мөнгөө дэд бүтцэд зарцуулах нь чухал ач холбогдолтойг та тайлбарлаж байна. Харин яагаад барилгын салбарт дэмжлэг үзүүлэх шаардлагатай гэж?

-Аливаа салбарт төрөөс бүрэн оролцох, огт оролцохгүй байх, зохицуулалт хийх гурван янзын арга байдаг.

Төр бүрэн оролцдог тогтолцоо бүхий социализмийн үеийг бид дайраад гарсан. Энэ үед үнэндээ барилгын салбарын анхны бүх том дэвшлүүд гарч байлаа. Тухайн үедээ үндэсний хэмжээний сэргэн мандалт болж байсан шүү дээ. Дараагийнх нь төр огт оролцохгүй байх явдал. Үүнийг ч ямрыг бид бас мэднэ. Ерээд онд барилгажилт зогсч, эдийн засаг хүнд хэцүү замыг туулсан. Хүмүүс барилгын норм, стандартыг мэдэхгүй, дур дураараа хотын хаа сайгүй шавар овоолоод байшин барьж, түүнээсээ шинэмаягийн туршлага хуримтлуулж эхэлсэн. Үнэндээ үүнээс өөр арга ч байгаагүй. Норм стандартыг бариулбал тухай үед нэг ч байшин баригдах боломжгүй хүндхэн жилүүдийг тууллаа шүү дээ.

Өнөөдөр мэдээж төр бүрэн оролцдог социализм биш. Бас 1990 оны зэрлэг маягийн капитализм ч байж болохгүй. Төр чанар, стандарт, нормоо тавиад барилгын компаниудаас шаардах ёстой. Нэг үеэ бодоход ингэх боломж бүрэлдэж байна. Янз бүрийн аргаар авсан газрууддаа ямар ч бодлого, төлөвлөлт байхгүй, хүссэнээрээ байшин босгож, амины орон сууц барьж байсан. Харин одоо цөм цохиулсан шүд шиг болгож энэ тэнд барилга барьдгийг хориглосон ч болохоор боллоо. Сургууль, цэцэрлэг, хүүхдийн тоглоомын талбай, ахмадын амрах орон зай, мод, зүлэг гээд бүрэн хотхон барих хэмжээний газар, чадвар бүхий компанид орон сууц барих зөвшөөрөл олгодог болох боломжтой цаг үе ирж гэж харж байна.Ганцхан үгээр хэлбэл хүний төлөөх барилга эхлүүлэх боломжтой боллоо. Үүнийг ч цаг үе шаардаж байна.

-Та барилгын салбар чухал, барилга хэрэгтэй гээд л байна. Гэхдээ байгаа хэдэн барилгуудын үнэ тэнгэрт хадчихсан л байна шүү дээ. Барилгын үнэ яагаад ийм өндөр байна вэ. Хөөсөрсөн үнэ хэдийд буух бол?

-Барилгын компаниудыг ашгийн хойноос хэт улайрч, барилгыг үнэтэй болгож байна гэж ярьдаг олон хүнтэй би таарч байсан. Зарим нэг нь тийм гэхэд бүх компаниудыг тэгж хардах аргагүй. Тиймээс барилгын үнийг бүрдүүлж байгаа хүчин зүйлсийг харах хэрэгтэй. Системтэй харахын тулд бүр газраасаа эхэлье л дээ. Манайд барилгын эрэлт нэмэгдэх үед бараг хүн бүр л жаахан жаахан газар олж, түүн дээрээ хэр боломжоороо байшин бариад эхэлсэн. Дэд бүтцэд холбогдсон л бол жижиг гэлтгүй тэр газраа чамгүй үнээр олж авдаг байсан нь үнэд нөлөөлнө. Дараа нь тэр газар дээр барилгаа эхлүүлнэ. Бид барилгын салбарт шаардагддаг түүхий эдийнхээ маш цөөхнийг нь үйлдвэрлэдэг. Бусдыг нь гаднаас авдаг. Ингэхэд хэдэн хувийг нь өөрсдөө үйлдвэрлэдэг гэж бодож байна?

-Сайн мэдэхгүй юм байна. Хэд вэ?

-Барилгын салбарт хэрэглэгддэг 500 гаруй нэр төрлийн бүтээгдэхүүний аравны нэг буюу ердөө 50-ийг нь л дотооддоо үйлдвэрлэдэг. Барилгын салбар тэр чигээрээ импортын салбар болж байна. Бас үнэ өсөхөд нөлөөлдөг нэг зүйл бол мэдээж банкны хүү. Энэ бол шинэ зүйл биш, хэзээнээс байсан шалтгаан.

Дараа нь тухайн түүхий эдийг авах санхүүгийн эх үүсвэр хэрэгтэй. Өнөөдөр манай санхүүгийн зах зээлийн гол тоглогч бол банк. Банкны хүү барилга барьж байгаа,авч байгаа аль аль талд нь хамаатай. Банкууд аж ахуйн нэгжид жилд 20 хувийн хүү санал болгодог. Би үйлдвэрлэгч байсан хүний хувьд зовлонг нь сайн мэдэж байна. Ямар ч мундаг ашигтай байлаа гэхэд жилийн ашиг 20 хувь л байдаг. Харин анх удаа барилга барьж байгаа бол 22 хувийн хүү төлнө. Туршлагыг нь бодоод бууруулсан нь сардаа 1.8 хувь байгаа. Тэгэхээр жилийн ашгаа банкны зээлийн хүүдээ өгчихгүйн тулд барилгын үнээ өсгөдөг тал бий.

-Найман хувийн зээл олгох болсноор олон хүнд байртай болох нь холын мөрөөдөл биш юм шиг санагдаж эхэлсэн л дээ. Өмнө нь хэдэн хүн байрны зээл авдаг байсан, энэ нь хэрхэн нэмэгдсэн судалгаа байдаг уу?

-2008 онд ипотекийн зээл хамгийн ихээр олгогдож байсан гэхэд 16,500 хүн л зээл авсан байдаг юм. Тухайн үеийн жилийн 20 хувийн зээлийг хэр баргийн хүмүүс аваад байхгүй. Харин 2013 оны жилийн найман хувийн зээл бол өөр. Энэ зээлийг хэрэгжүүлснээр 66 мянга гаруй иргэн хамрагдсан шүү дээ. Тэдний 80-90 хувь нь анх удаа орон сууцанд орж байгаа хүмүүс байдаг юм. Манай Буянт-Ухаа хороололд анх удаа байртай болсон гээд олон залуус хэчнээн баяр хөөртэй нүүн орж байсныг би нүдээрээ харж байсан хүн. Орон сууцанд орно гэдэг нэг хэрэг. Цаанаа олон дам сайн талтай байдаг. Хуучин түрээсийн байрны төлөө мөнгө олохоор ажилладаг байсан хүмүүс өөрийнхөө орон байр, үл хөдлөх хөрөнгийн төлөө ажиллах болсноор урам зоригтой болдог. Байрны мөнгөө олохын тулд ажлын байр дээрээ тогтвор суурьшилтай ажиллаж, амжилт гаргадаг гээд олон сайн талууд бий. Энэ утгаараа найман хувийн зээл бол иргэдийн амьдралд бодит тусгалаа олсон сайн зүйл яах аргагүй мөн.

-Таны дээр дурдсан 500 нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийхээ 50-ийг л бид хийдэг гэдэг баримт анхаарал татаж байна л даа. Бид өөрсдөө үйлдвэрлэж, гадагшаа гардаг тэр их мөнгийг эндээ үлдээх боломж бий юу?

-Бид барилгын салбарыг зөвхөн барьдаг гэж харах нь өрөөсгөл. Энэ бол үйлдвэр­лэлийн асар том салбар. Ма­найд явагдаж байгаа барилга угсралтын 90 орчим хувийг дотоодын компаниуд хийдэг талаар би хэлсэн. Энэ бол бидний давуу тал. Саяхан есөөс дээш давхрыг барьж чаддаггүй байсан бол одоо 15-16 давхар цутгамал барилга түүнээс дээшийг ч барьж байна. Гэхдээ тэр 90 хувь нь монголчууд ажилладаг энэ салбарын бүтээгдэхүүний хэдэн хувийг бид хийж байна гэвэл өөр асуудал. Импортыг орлох бараа бүтээгдэхүүнийг бид өөрсдөө хийж, барилгын салбарын үйлдвэрлэлийг сэргээх нь эдийн засгийн макро утгаараа маш чухал болоод байна. Бид жилдээ 300 орчим сая ам.доллараар барилгын материалыг гаднаас авч байгаа тооцоо байдаг. Ийм байхад долларын ханш өсөхөөс яах юм бэ. Гэхдээ дотоодын үйлдвэр­лэгчид маань жилдээ доод тал нь 3 сая ам.доллараас багагүй худалдан авалт хийгддэг бараа бүтээгдэхүүнийг сонгон өөрсдөө үйлдвэрлэж, жилдээ 5 тэрбум төгрөгөөс багагүй борлуулалт хийж байж үйлдвэр нь ашигтай ажиллаж эхэлж таарах байх. Заавал бүх бүтээгдэхүүнийг хийнэ гэхгүй их хэмжээний мөнгөө гадагш гаргаж байдаг тэр чиглэлд анхаарах нь чухал юм. Барилгын салбарын худалдан авалтад жилд 300 орчим сая ам.доллар гаргадаг ч гаднаас машин авахад бид 750 сая ам.доллар гадагшаа урсгадаг юм билээ. Өөр зүйлд зээл гаргадаггүй атлаа Цагаан сар, наадмын өмнө автомашины зээл шажигнатал өгдөг манай банкны тогтолцоо сонин шүү.

-Манайхан өөрсдийнхөө хийсэн зүйлийн чанарт итгэхгүй гаднаас авахыг л баталгаатай гэж бодох гээд байдаг талтай шүү дээ…

-Барилгын салбарт үйлдвэрлэл чухал гэж би хэлж байгаа ч хоёр зүйлийг онцлон анхаараасай гэж хүсдэг л дээ. Нэгдүгээрт бүтээмж, хоёрдугаарт чанар. Эднийг салгаж үзэхийн арга байхгүй. Би үйлдвэрлэл эрхэлдэг байхдаа үүнийг л онцолдог байсан. Манай улсын хувьд бүтээмж дээр гардаг нэг алдаа бол технологийн хоцрогдол байдаг. Технологийн хүчин зүйл, түүнийг ажиллуулдаг хүний мэдлэг чадвар чухал. Хэрэв энэ хоцрогдоод ирвэл хүмүүс гадны бараа бүтээгдэхүүнийг сонгож, гаднаас бараа бүтээгдэхүүн түрээд ороод ирдэг. Бүтээмж чанар хоёр салшгүй ойлгол­тууд. Бүтээмжээр чанараа нэмэг­дүүлэхгүй бол үнээ бууруулж өрсөлдөхөөс аргагүйд хүрдэг. Үнээ бууруулж өрсөлдөнө гэ­дэг үйлдвэрлэлийн орцоо бууруулахад хүрнэ. Орц буу­­раад ча­наргүй болбол хэрэглэгчид импортын барааг л сонгоно шүү дээ. Нэг хэсэг нь ингэж унагахаар нийт барилгын үйлдвэрлэлийн нэр хүнд цаашлаад үйлдвэрлэлийн салбарын нэр хүнд унах аюул байдаг учраас бүтээмж, чана­рын төлөө цөлд явж байгаад ус харсан хүн шиг л улайран дайрдаг байх хэрэгтэй юм.

-Тэгэхээр барилгын үйлдвэр­лэл явуулахад чухам юуг нь яаж хийх талаар нарийн судалгаа хэрэгтэй болж таарна аа даа. Бидэнд ийм судалгаа хангалттай бий юу?

-Бидэнд барилгын зах зээлийн талаар цогц судалгаа хэрэгтэй. Судалгаанд суурилахгүй бизнес төлөвлөгөө маш аюултай. Би энэ салбарт ажиллаж, ТОСК-ийг удирдаж байгаа хүний хувьд хэрэндээ л судалж ажиглалт хийж байна л даа. Миний харж байгаагаар одоо блокны үйлдвэрлэл хүндхэн байна. Би лав хүмүүсийг блок үйлдвэрлэж азаа сорь гэж хэлэхгүй. 2010 оноос эхлээд гаднаас авдаг блокны эрэлт буурсан. Нэг хэсэг эрэлттэй байх үеийг нь бодоод олон хүн ийм үйлдвэр нээж байсан. Харин барилгын салбарт бүрэн цутгамал барилга зонхилох болсон нэг шалтгаан мөн борооны дараахь мөөг шиг олширсон блокны үйлдвэрийн тоо, барилгын салбарын өсөлт удааширсан гэсэн хэд хэдэн шалтгаанаас илүүдэл блок их болж таван үйлдвэр тутмын нэг нь ажилгүй байна. Хэрэв хүмүүс илүүдсэн блокоо зарахын тулд үнээ бууруулж, үүнийгээ нөхөхийн тулд чанаргүй блок үйлдвэрлээд эхэлбэл яахав. Чанар муудвал дахиад Хятадын блок энэ зах зээлд хүч түрнэ гээд бодох асуудлууд байна. Тийм учраас төр засаг зах зээлийн төлөвөө харж, хэдийд ямар бодлогоор үйлдвэрлэгчдээ дэмжихээ мэддэг байх хэрэгтэй.

-Цемент, арматур бол барилгын салбарын гэлтгүй үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд яригдах ёстой зүйл гэдэг. Гэтэл бид олон жил энэ гол бүтээгдэхүүнүүдээ гаднаас авч ирсэн. Ядаж энэ бараанууддаа төрөөс тусгайлан авч үзэх бодлого гэж баймаар санагддаг…

-Цемент, арматур бол барилгын салбарын гол бараа бүтээгдэхүүнүүд. Барилгын гол суурь үнэ нь ч эд болж байдаг. Саяхан Эрдэнэт үйлдвэрт анх удаа ган хайлуулж эхэллээ. Монгол Улс 800 жилийн дараа анх удаа ган хайлуулж байгаа хэрэг шүү дээ. Одоо тэгэхээр арматураа өөрсдөө хийдэг болно гэсэн үг. Сүүлийн жилүүдэд Монгол Улс дундажаар жилд 1,5-1,6 сая тонн цемент хэрэглэсэн гэсэн тооцоо байдаг. Цементийн хэрэглээ сүүлийн таван жилд 30 тэрбум төгрөгөөр өссөн байх жишээтэй. Манай үндэсний томоохон компаниуд энэ чиглэлд ажиллаж багагүй амжилтад хүрсэнд талархахгүй байхын аргагүй. Удахгүй “МАК”, “Монполимет” компаниудын цементийн үйлдвэр ашиглалтад ороод эхэлбэл бид дотоодын хэрэгцээгээ хангаад эхэлчихнэ. Бас Хөтөлийн цемент шохойн үйлдвэр өргөтгөл хийж, далайцтай хэмжээнд ажиллах болсон. Үндэсний үйлдвэрүүд маань жигдрээд явчихвал ч асуудалгүй болно. Эхний жилүүд үйлдвэрүүдэд амаргүй байдаг. Ашиг олно ч гэж байхгүй. Гэхдээ бид өөрсдөө үйлдвэрлэж байгаа нь ихээхэн том хүрдийг эргүүлж чадсан хэрэг гэж би ойлгож байна. Үндэсний гурван компани хөрөнгөө гаргаад үйлдвэрээ босгоод ирлээ, гэтэл урдаас орж ирж байгаа цемент дээр татварын бодлого урьдынхаараа байгаад байж болохгүй. Үнэндээ Хятадаас орж ирж байгаа цементийн 70 хувь нь хоёр гурван компанийнх бай­даг. Тэгэхээр бид дотоо­дын цементээ, цемент үйлд­вэрлэгчдээ хамгаалахын тулд юу хийж чадах вэ. Улаан буудай үйлдвэрлэгчдээ хамгаалж байгаа шигээ л цемент үйлдвэрлэгчдээ хамгаалж төр бодлого гаргах хэрэгтэй.

-Яг ямар бодлого, зохицуу­лалт байж болох вэ?

-Үүдээ нээсэн үйлдвэрүүдэд эхний жилүүд амаргүй байдаг гэж хэлсэн. Зээлийн хүү, татварын дарамт гээд олон хүчин шалтгаанаас хүссэн хүсээгүй үнээ өндөр тавихаас аргагүй болдог. Жигдрээд эхлэхээр үйлдвэр угаасаа өгөөжөө өгч эхэлдэг. Харин энэ болтол нь татварын хөнгөлөлт үзүүлж, банкны хүү дээр дэмжлэг үзүүлэхээс эхлээд бодит зохицуулалт хэрэгтэй. Хэрэв импортыг орлох бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа бол татвараас эхний хоёр жил нь чөлөөлөхөд болохгүй газаргүй. Эргээд үнээ хямдруул гэсэн шаардлагыг тавьж болно. Банкны өндөр хүү бизнесмэнүүдэд том дарамт болж байдаг. Аливаа бизнесийг хийхэд босгодог гурван зам байдаг л даа. Банкнаас зээл авах, хөрөнгө оруулалтын сан, даатгалын сан гээд. Гэтэл манайд банкны салбар нь хэт өндөр болж, бусад нь хаягдсан. Нэг салбар нь хэт босоод монополь үүсгэх нь эргээд асуудал болгож байдаг.

Миний амьдралын хориод жил нь үйлдвэрлэлд, арав гаруй жил нь улс төрд явлаа. “Монголдоо үйлдвэрлэе” гэж хэлээгүй ямар улстөрч байна вэ, “Үндэснийхээ бараа бүтээгдэхүүнээ аваарай” гэж хэлээгүй ямар сайд, дарга байна вэ. Тэглээ гээд Монголын үйлдвэрлэл хөгжиж, үндэснийхээ бараа бүтээгдэхүүнийг авахгүй байна гэхээр зохицуулалт нь болохгүй байна л гэсэн үг. Монголынхоо цементийг худалдаж авсан зуурмагийн үйлдвэрт НӨАТ-ын ч юм уу ямар нэг хөнгөлөлт байна уу, байхгүй. Гаднаас орж ирж буй түүхий эд хийгээд эцсийн бүтээгдэхүүнд татварын ялгаатай бодлого байна уу. Худалдан авч байгаа хүмүүсээ урамшуулах, татвараа өсгөхгүй гэхэд дотоодын компаниуддаа татварын ялгавартай бодлого явуулж хөнгөлөлт үзүүлэх угийн асуудлыг шийдэхгүй бол хэн дотоодын бүтээгдэхүүнийг сонгох вэ дээ.

-Барилгын салбарт хямрал болсноос дотоодын компаниудыг хятад, солонгос компаниуд худалдаж авч байгаа дуулдах юм. Хятад, солонгосчууд хүч түрж байгаад дараа нь үндэсний компаниуд зонхилох болсон зуурмагийн үйлдвэрүүд харийнханд зарагдаж эхэлсэн тухай дуулсан юм байна?

-Барилгын салбарт хятад, солонгосчуудыг муу хэлэх аргагүй л дээ. Тэд энэ салбарын хөгжилд тусаа өгч байсан. Бас Солонгост барилга дээр ажиллаж байсан олон зуун монгол хүн энэ салбарыг хөгжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулсан. Бид тэднээс олон ноу хау суралцсан. Айл сайн байх яах вэ, бид арчаатай байх нь чухал гэдгийг ямагт бодох ёстой. Барилгын салбарт болоод байгаа гэх хямралыг бид хямрал биш шалгалт гэж бодох нь зөв юм. Талын энгээр блокны үйлдвэр, гурван хүний нэг нь бетон зуурмагийн үйлдвэртэй болоод байсан үе бий. Хятад олон жижиг нүүрсний компаниудаа нэгтгээд хэд хэдэн том компани болгосон байдаг. Бараг л айлын хашаа болгонд газар ухаж, тэнд нь хөдөлмөрийн аюулгүй байдал гэж огт байхгүй байдаг байж. Бас тэгж ганц нэгээрээ ухсан нүүрсний нэгж өртөг нь өндөр гардаг байсан байгаа юм. Тэгэхээр манай салбарт ирж байгаа энэ шалгалт бидэнд муу нь устаж, сайн нь шалгарч, бас шалгарлыг давахын тулд нэгдэж нийлэх боломжийг өгч байна гэж ойлгож байна. Хямралын үед жижиг компаниуд нь нэгдэж томордог, томчууд нь жижгүүдээ нэгтгэж бүр томордог аргууд бий. Том компани, том үйлдвэр гэдэгнэг бүтээгдэхүүнийг хямдруулах хамгийн чухал гарц. Нэг хэсэг манайд барилгын зөвшөөрөл цүнхэлсэн, цүнхний компаниуд олон байлаа шүү дээ. Санхүү эдийн засгийн дээд сургуулийн нэг судалгааг харахад манай барилгын 20 гаруй компаниудаас явж судлахад эрсдлийн менежментийн ойлголт байхгүй шахам байсан байдаг. Тэгэхээр энэ хямрал тэр бүх сул талуудаа арилгаж, салбараа цэвэрлэхэд сайн хэрэг боллоо. Ер нь өсөлт гэдэг үргэлжид байдаггүй, уналт дандаа үргэлжилдэггүй шүү дээ. Тэгэхээр өсөх үедээ улам томорч, буух үедээ алдаагаа засч шалгарч байх чанар чухал юм даа. Ер нь манайхны хэлээд байгаа энэ хямралаас гарах ганц арга бол барилгын салбар, үл хөдлөх хөрөнгийн салбар гэж би хэлнэ.

-Танай ТОСК-ийн захиалан бариулж буй “Буянт-Ухаа” хорооллын м/кв нь 1,280,000 гэсэн үнэ саяхныг болтол сайхан сонстдог байлаа. Сүүлийн үед орон сууцны үнэ бага сага буурах болсноор Нисэх хавьд тийм ч анхаарал татах үнэ биш байна гэлцэх боллоо. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Хотын төвийн шинэ орон сууцны дундаж үнэ 2 сая төгрөг байгаа. Хотын зах руу бүрэн цутгасан биш дүүргэлт хийсэн байрны үнэ 1,1 саяас эхэлж байгаа байх. Манайх анх “Буянт-Ухаа 1” хорооллынхоо захиалгыг авахад 15 мянган хүн бүртгүүлэхээр хандаж байлаа. Тэдний 8000 гаруй нь шалгуур хангаж, түүнээс 5600 орчим хүн үлдэж байсан. Гэр хороололд 186 мянган өрх амьдарч байна. Тэгэхээр 1,280,000сая төгрөгийн байрыг хүмүүс сонирхохоо байсан гэвэл худлаа гэж би хэлнэ. Манай “Буянт-Ухаа 2” хорооллыг ч хүмүүс ихээр сонирхож байгаа.

Ярилцсан

Э.ЭНЭРЭЛ

Эрүүл мэндийн сайд асан Н.Удвалтай ярилцлаа.

-Сайдын албаа өгснөөс хойш та чимээгүй байлаа. Юу хийж байв аа?

-2010 онд сайд болсноосоо хойш амралт гэдгийг мэдэхгүй ажиллажээ. Тиймээс ажлаа өгчихөөд хэсэг хугацаанд амарлаа. Гэхдээ энэ хугацаанд зүгээр суусангүй ээ. Улс орон, газар шороогоо хайрлаж, ард түмнээ аюулгүй амьдруулах гэж санаа зовдог хүмүүстэй хамтарч “Эвийн хэрэм” гэдэг үндэсний хөдөлгөөн байгууллаа.

-Ямар хүмүүстэй хамтарч байгаа юм бэ?

-Энэ бол төрийн бус байгууллага л даа. Голдуу оюуны ажил хийдэг, их, дээд сургуулиудын эрдэмтэн багш, доктор, профессоруудтай нэгдэж энэ хөдөлгөөнийг байгууллаа. Одоогийн байдлаар манай хөдөлгөөн 33 хүний бүрэлдэхүүнтэй.Бид энэ сарын 5-нд Удирдах зөвлөлийн хурлаа хийлээ. Харин анхдугаар чуулганаа Үйлдвэрчний эвлэлийн соёлын ордонд өчигдөр зохион байгууллаа.

-Ямар зорилготой хөдөлгөөн юм бэ?

-Эв нэгдлийг яаж бий болгох вэ гэдэгт л хамаг анхаарлаа хандуулж ажиллах хөдөлгөөн юм. Монгол Улсад эвийн хэрмийг байгуулж, эх орноо дархлаажуулъя, аваръя гэдэг уриатай. Эвийн чуулганаараа бид таван илтгэл хэлэлцсэн. Эвийн аргаар эх орноо аваръя гэдэг илтгэлийг би өөрөө тавьсан. Монголчууд түүхэндээ хамгийн эвтэй, тогтвортой төртэй байж. Гэтэл өнөөдөр юу болчихоод байна. Эв түнжингүй байгаагаасаа болж улс орондоройтож, хямралд орчихлоо шүү дээ. Тиймээс л цэвэр иргэний хөдөлгөөнийг байгууллаа.

-Эвтэй байя гээд жагсаал хийгээд эхлэх юм уу?

-Тэгж ойлгож болохгүй. Бид улс орныг бүхэлд нь хамарсан ажлуудыг хийнэ. Тухайлбал, дүүрэг, хороонд очиж архины эсрэг, архинд донтсон хүмүүсийг эмчлэх сургалт, уулзалтуудыг зохион байгуулна.Энэ бол зөвхөн нэг жишээ нь. Энэ мэтчилэн иргэдэд чиглэсэн санал санаачилгуудыг хэрэгжүүлж өргөн хүрээнд ажиллана. Одоо иргэдийн дундорж, тэдний санаа бодлыг сонсч байна. Гудамжаар алхаж, такси барьж хүмүүстэй санаа бодлоо солилцож байна. Ингэж иргэддээ хэрэгтэй, тэдний санааг зовоож байгаа асуудлыг шийдэхийн төлөө хамтдаа зүтгэнэ.Гэгээлэг санаачилгуудыг дэвшүүлж, эв нэгдэлд уриалан дуудна.“Анагаах ухааны нэгдсэн холбоо”-гбайгуулж, эмч нарын иххурлыг хийх төлөвлөгөө ч энэ хүрээнд явж байгаа. Улмаар төр улсаараа эвтэй байх уриалга гаргаж, үүнд чиглэсэн ажлуудыг хийнэ.

-Эвтэй байхдаа хүчтэй гэж Н.Энхбаяр дарга хэлсэн байдаг. Тэгэхээр таны үүсгэсэн эвийн хөдөлгөөнтэй намын чинь дарга холбоотой юм уу?

-Тэгж ойлгож болохгүй.Энэ бол миний улс төрийн замналд авсан сургамжийн үндсэн дээр бий болж байгаа хөдөлгөөн. Эв нэгдэл байхгүй бол ямар ч ажил урагшаа явдаггүй юм байна гэдгийг мэдэрсэн учраас энэ асуудлыг гаргаж ирж байна.

-Тэгвэл одоо МАН, МАХН хоёр эвлэрэх ёстой юм байна гэдгийг та ойлгосон гэж бодож болох уу?

-Энэ хөдөлгөөнийг байгуулсан явдлыгямар нэгэн хүн юм уу, эсвэл улс төрийн намтай холбон ойлгож болохгүй.Энэ бол эх орон, ард түмний төлөө явах хөдөлгөөн.

-Тэгэхээр та МАХН-аас зайгаа барьчихаж байгаа гэсэн үг юм уу?

-Ямар ч байсан үйл ажиллагаа нь намаас тусдаа. Миний хувьд намаасаа холдоно гэж юу байхав. Би чинь МАХН-ын Гүйцэтгэх товчооны гишүүн шүү дээ. МАХН-ын улс төрийн гол шийдвэрүүдийг Гүйцэтгэх товчоогоор л гаргадаг.

-Таны нөлөөлөл буураагүй гэж үү?

-Тийм.Гүйцэтгэх товчооны гишүүний хувьд намынхаа үйл ажиллагаанд оролцож байгаа. Харин иргэнийхээхувьдэнэ хөдөлгөөнийг байгууллаа.Хувьдаа Монголд байгаа энэ олон талцал, задрал, бутрал зөрчилдөөн, хямралыг шийдэх гол арга нь эв нэгдэл гэж үзээд байна. Үүний төлөө явна. Нэг ёсондоо энэ бол миний шинэ улс төр.

-Үнэндээ таныг намтайгаа муудалцаж, эв түнжин хагарсан учраас Н.Энхбаяр дарга сайдын суудлыг чинь “хурааж” авсан гэдэг зүйлүүд яригддаг л юм…

-Намтайгаа муудалцсан юм байхгүй ээ. Ер нь хэнтэй ч муудалцаагүй. Энэ намыг байгуулахын төлөө яаж явсан билээ дээ. Шударга ёсыг тогтоохын төлөө бүхнээ золиослоод явж байсан хүн шүү дээ, би. МАХН-ынхныг нь дугуйлалцаж, унийг нь өлгөлцөж явсны хувьд энэ намаас хөндийрөх, зай барих,сэтгэл буруулах асуудал байхгүй.

-Гэхдээ та сайдаасаа буухын өмнөхөн намдаа ил захидал бичсэн. Яагаад тэгсэн юм бэ. Таныг сайдын суудалдаа үлдэхийн тулд ийм арга сэдлээ гэдэг өнцгөөс нь харах хүмүүс ч байсан…

-Тийм зүйл байхгүй ээ. МАХН таван хувьсгал хийнэ, шударга байна гэдэг том амлалттай мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлсэн байсан. Харамсалтай нь тэрийгээ биелүүлэхийн төлөө дуугардаг хүн аль ч түвшинд байгаагүй. Тиймээс л ил захидал бичсэн.

-Та өөрөө сайд байсан, энэ намын нөлөө бүхий удирдлага хэвээрээ байсан хэрнээ яагаад ийм зүйлийг шаардаад байв гэдэг нь сонин байна…

-Намын гишүүн, хувь хүнийхээ хувиар хийж чадах зүйл маань тэр байсан. Өөрийнхөө хариуцсан салбарт МАХН-ын дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрт тусгагдсан шударга ёсны төлөөх хувьсгалыг хэрэгжүүлэх гэж хангалттай ажилласан. Үр дүн нь гарна, гарч ч байгаа. Тэр захидал бол намаахайрласандаа, эвслийн нэр хүндийг бодсондоо бичсэн санал байсан юм.

-МАХН таван хувьсгалаа хийхийн төлөө явахгүй байсны гол буруутан нь тэгвэл хэн юм бэ. Н.Энхбаяр даргатай хамаатай юм уу?

-Тэгж хэлэхгүй. Намын мөрийн хөтөлбөрийн биелэлтийг хангуулах алба намд бий шүү дээ.

-Намаа хайрласан, эвслийнхээ нэр хүндийг хамгаалж үг хэлсэн таныг тэгвэл яагаад сайдын суудлаас буулгачихав аа гэдэг асуудал гарах байх. Танай нам засагт хамтарсан хэвээрээ байгаа тохиолдолд таныг үлдээж болох байсан…

-Тэр одоо чухал биш ээ. Хэн сайд байх нь хамаагүй, ажлаа хэр хийж байна гэдэг нь чухал.

-Тэгвэл Г.Шийлэгдамба сайдыг хэр ажиллаж байна гэж үзэж байгаа вэ. Энэ талаар сонирхож үзсэн үү?

-Сонирхоогүй.Би ер нь нэг нөхцөл байдлаас нөгөө рүү хурдан шилжиж чаддаг улстөрч шүү дээ.

-Г.Шийлэгдамба сайдтай уулздаг биз дээ?

-Уулзалгүй яахав.

-Үнэндээ шинэ засаг бүрдэж байх үед МАХН хоёр сайдынхаа нэрийг өгөхгүй их удсан. Тэр үед хэн сайд байх вэ гэдэг дээр танайхныг маргалдсан, бүр таныг сайдаараа үлдэнэ гэж уйлсан ч гэх мэтийн явган яриа байлаа…

-Ерөөсөө тийм юм болоогүй.

-Нэр тодруулахдаа яагаад тэгж их удсан юм бэ?

-Гүйцэтгэх товчоо хуралдах хүртэл ямар яриа, хөөрөө, ямар процесс өрнөснийг мэдэхгүй. Гүйцэтгэх товчооны хурал дээр эцсийн шийдийг гаргахаар ярихад би ажлаа өгөхгүй гэж хэлээгүй. Харин мэргэжлийн хүнднь өгөх саналтай байсан.

-Тэр нь хэн гэж. Жамбалжав гуайн нэр яваад байсан бил үү?

-Жамбалжав ч юм уу, Хатанбаатар ч юм уу, аль нь ч байж болно. Гэхдээ хэлэлцээд олонхийн саналаар шийдвэрээ гаргасан.

-Одоо танай намд Ерөнхий нарийн бичгийн даргын суудал эзгүй байна. Танд очих бодол байгаа юу?

-Тийм бодол байхгүй.

-2016 оны сонгуульд намын жагсаалтад орно биз дээ?

-2016 оны сонгуулийн тухай бодоогүй л явна.

-Эвийн хөдөлгөөн бай­гуулж байгааг сонгуулийн бэлтгэл гэж харах болов уу?

-Хүмүүс юу гэж бодох нь тэдний л асуудал.

-Тэгэхээр сая танай намын дарга Монголд ирсэн ч буцаад явчихлаа.Уг нь эх орондоо бүр ирсэн чинь дарамталсан учраас буцлаа гэдэг мэдээллийг танайхан өгөөд байгаа…

-Эх орондоо бүр ирсэн байх л гэж бодсон. Одоо л нэг намын ажил цэгцрэх нь гэтэл буцаад явчихлаа. Үнэндээ Монголд үлдэх боломж олдоогүй юм шиг байна. Хэлмэгдүүлэлтийн машин эргэж магадгүй байсан бололтой.

-Танай намынхан Н.Энхбаяр дарга цэгцэнд нь оруулахаас нааш хөл толгойгоо олохгүй болтлоо бужигначихсан нь үнэн хэрэг үү?

-Хөл толгойгоо олохгүй болтлоо гэх нь ч хаашаа юм. Хамгийн гол нь намын ажил сул байна.

-Намын аппаратыг авч яваа хүмүүс харин ч сайн ажилласан учраас өнөөдөр тэднийг Н.Энхбаяр дарга тушаал дэвшүүлж, заримыг нь сайд болгосон юм биш үү?

-Мэдэхгүй юм.

-Жишээ нь Г.Шийлэг­дамба дарга бол намын аппаратыг хариуцаж явсан гэдэг утгаараа таны хэлээд байгаа сул гэдэг тодорхойлолтод орох гээд байна. Гэтэл сайд болчихлоо…

-Харин тийм.

-Та Эрүүл мэндийн сайдаар ажилласан, албаа өгсөн, Н.Алтанхуягийн Засгийн газар огцорсон зэргийг эргээд дүгнэхэд юу бодогддог вэ?

-Н.Алтанхуягийн Засгийн газар муу ажилласандаа огцроогүй шүү дээ. Миний хувьд Эрүүл мэндийн сайдаар хоёр жил дөрвөн сар ажиллажээ. Салбарынхаа хамт олонтой нийлж, сайхан ажлуудыг хийсэн. Сэтгэл хангалуун байдаг. Жишээ нь эхийн эндэгдлийг бууруулж чадсан. Монгол улс улаанбурхан өвчингүй болох суурь тавигдсан. Технологийн олон шинчлэл хийгдсэн гээд сайн ажил олон бий.

-Дараагийн сайд залгамж чанараа хэр хадгалж байгаа бол?

-Үнэндээ шийдлийн Засгийн газар мөрийн хөтөлбөргүй шүү дээ. Өөрийн гэсэн шинэ мөрийн хөтөлбөргүй учраас яаманд халаа сэлгээ хийх шаардлага уг нь байхгүй. Гэвч учир утгагүй халаа солио хийж байгаа юм билээ. Г.Шийлэгдамба Н.Удвал сайдын багтай хамтарч ажиллана гэж амласан байдаг. Гэвч нэлээд хүнийг өөрчилсөн байна лээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ