Category: цаг-үе

Улаанбаатар хотын цагдаагийн газрын Гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүүхдийн эсрэг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн ахлах мэргэжилтэн, цагдаагийн хошууч Б.Ариунзаяагаас зарим зүйлийг тодрууллаа.

–Он гарсаар хичнээн хүүхэд, ямар төрлийн гэмт хэрэгт холбогдсон байна вэ?

-Энэ оны эхний хоёр сарын байдлаар улсын хэмжээнд насанд хүрээгүйчүүдийн үйлдсэн 135 гэмт хэрэг бүртгэгдсэн. Энэ нь өмнөх оны мөн үеэс 20 хэргээр буурчээ. Эдгээрээс хоёр хэрэг тутмын нэг нь нийслэлд үйлдэгдсэн гэх судалгаа бий. Гэмт хэргийн судалгааг төрлөөр нь авч үзвэл бусдын эд зүйлсийг хулгайлах хэрэг хамгийн их буюу 62 тохиолдолд бүртгэгдсэн бол дараагаар нь бусдын биед гэмтэл учруулах гэмт хэрэг нийт 27 гарчээ. Түүнчлэн танхайн 11, дээрмийн найм, бусдын эд зүйлсийг булаасан зургаан тохиолдол бүртгэгдсэн.

–Өөрөөр хэлбэл насанд хүрээгүйчүүд хулгайлах гэмт хэрэг ихээр үйлдэж байна гэсэн үг үү?

-Насанд хүрээгүйчүүдийн үйлдэж байгаа хоёр хэрэг тутмын нэг нь бусдын эд зүйлсийг хулгайлах гэмт хэрэг үйлдсэн байна. Бас дээрэм, булаалтын хэрэг ч багагүй хувийг эзэлж байгааг хэлэх хэрэгтэй.

–Хүүхдүүдийн гэмт хэрэгт холбогдох шалтгаан нөхцөлийг авч үзвэл?

-Ер нь насанд хүрээгүйчүүдийн гэмт хэрэг үйлдэх голлох хэдэн шалтгаан нөхцөл байдаг. Наад зах нь хүүхдийн гэр бүлийн хүмүүжил, зан төлөвшил, бусдыгаа даган дуурайх, амар хялбараар мөнгөтэй болох гэсэн зэрэг сэдлүүд нь гэмт хэрэг үйлдэхэд хүргэдэг. Дээрээс нь хулгайн гар утас, дээрмдсэн пүүз гутлыг нь борлуулдаг сүлжээ бий болчихсон байгаа нь энэ төрлийн гэмт хэргийг нэмэгдүүлэх суурь болж байгааг хэлэх хэрэгтэй. Өмнө нь хэлсэнчлэн насанд хүрээгүйчүүдийн гэмт хэрэг үйлдэх нь буурсан ч гэмт хэгийн хохирогч болох тохиолдол нь нэмэгдэх хандлага ажиглагдах болсон. Энэ нь өсвөр үеийнхний хэрэглээний өртөг өндөр болсонтой холбоотой. Үнэтэй пүүз, гар утас, гоёл чимэглэл хэрэглэх болсон нь гэмт хэргийн золиос болох эрсдлийг төдий чинээ өндөрсгөж байгаа хэрэг.

–Цагдаагийн байгууллагын зүгээс хүүхдүүдийг гэмт хэрэг үйлдэх болон хэргийн золиос болохоос урьдчилан сэргийлж ямар арга хэмжээ авч ажиллаж байна вэ?

-Хамгийн түрүүнд бүртгэгдсэн гэмт хэргүүдэд дүгнэлт хийнэ. Тухайлбал хэдээс хэдэн насны хүүхдүүд, хэдийд, ямар төрлийн гэмт хэргийн золиос болох магадлал хамгийн өндөр болохыг гаргадаг. Хэргийн золиос болохоос гадна үйлдэж буй гэмт хэргийг нь ч бас энэ мэтчилэн судална. Энэхүү дүгнэлт, судалгаан дээр үндэслэн урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг авдаг. Судалгаагаар 14-өөс 17 насныхан 13-аас 14 болон 17-19 цагийн хооронд гэмт хэрэгт хамгийн их холбогддог нь тогтоогдсон.

Эцэг эх, багш сурган хүмүүжүүлэгчдийн зүгээс хүүхдүүдэд тавих хараа хяналтыг сайжруулж, хэнтэй нөхөрлөж, хаана юу хийхээс гадна, чөлөөт цагаараа юу хийж байгааг мэдэж байх шаардлагатай. Түүнчлэн танихгүй хэн нэгэнтэй маргалдахгүй, шөнө оройн цагаар сэлгүүцэхгүй байхыг хүүхдүүдэд ойлгуулах хэрэгтэй. Нөгөө талаас ресторан, зоогийн газрууд 20 нас хүрээгүй иргэнд согтууруулах ундаагаар үйлчлэхгүй, компьютер тоглоомын газар есөн нас хүрээгүй хүүхдэд үйлчлэхгүй, хоёр цагаас хэтрүүлж тоглуулахгүй байх дүрэм журмаа чандлан сахиж ажиллах шаардлагатай байна.

Нийслэлийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, зохицуулах зөвлөл Нийслэлийн Цагдаагийн газар, Нийслэлийн Боловсролын газартай хамтран Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдыг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэхэд эцэг эхчүүдийн оролцоо, үүрэг хариуцлагыг нэмэгдүүлэх зорилгоор “School police” төслийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Өнгөрсөн намраас тус төслийг хэрэгжүүлсэн нь сургууль орчимд гэмт хэрэг гарах, хүүхдүүд хэрэгт холбогдох тохиолдол эрс буурахад чухал нөлөө үзүүлсэн. Өнөөг хүртэл 97 мянга гаруй эцэг эх сургууль орчимд эргүүл хийсэн.

М.УУГАН–ЭРДЭНЭ

Урт зам дээр чи

Уйтгар гунигаа тайлж хаяад

Гүйн оджээ…

Яагаад ч юм олоон жилийн өмнө энэ мөрүүдийг бичихдээ Мендельсоныг би тийм ч сайн мэддэггүй байв. Их л сайндаа “Зуны шөнийн зүүд” симфони зохиол, төгөлдөр хуурын нэгдүгээр концертыг нь байн байн сонсох төдий. Гэсэн хэрнээ ховсдуулсан юм шиг болчихдог байв. Ховсдуулах минь одоо ч хэвээрээ. Түүний бриллиант шиг гайхалтай хурц тод гармони, хэтэрхий баялаг өгүүлэмжтэй симфони зохиолуудыг яагаад манайхан тайзнаа тавьдаггүйг мэдэхгүй. Амьдралын жинхэнэ үнэр нь үнэртэж, амт нь амтагдаж, өнгө нь харагддаг Мендельсоны хөгжим баяр баясгалангаар багтаж ядам дүүрэн. Гэсэн атал түүгээр байн байн зүрх сэтгэлээ хөглөж явахдаа бичсэн дээрх гунигтай ч юм шиг мөрүүд амьдрал хэмээх урт замд удаан саатаагүй тэр сод хүнд зориулагдсан юм.

Өнгөрсөн намар төгөлдөр хуурч Сангидоржийн Саянцэцэгийн шавь Оюу гэдэг хөгжимчин анхны бие даасан тоглолтоо Улсын Филармонийн концертын танхимд хийхдээ Мендельсоны Төгөлдөр хуурын нэгдүгээр концертыг тоглосон юм. Тэр тоглогчийг концертын хоёрдугаар хэсгийг эхлэмэгц нулимс өөрийн эрхгүй нүд бүрхээд ирж билээ. Түүнээ хажуугийн хүмүүсээс нуун тоглолт дуустал нүүрээ үсээрээ халхлан нуугдан байж сонссон минь инээдтэй. Сайн ч тоглогч таарсан. Манайд тоглогдоод байдаггүй Мендельсоны зохиолыг хөтөлбөртөө оруулсан анхны тоглогч нь тэр Оюу гэдэг бүсгүй байсан байх аа. Ердөө 38-хан наслахдаа бүхэл бүтэн зууны турш амьдарч туурвисан юм шиг тийм үр өгөөжтэй бүтээлүүдийг хүн төрөхтөнд үлдээсэн энэ хөгжмийн зохиолчийн амьдрал намтраас товчхон боловч хуваалцмаар санагдлаа. Мендельсон 1809 оны хоёрдугаар сарын 3-нд Германы Ханбургт төрсөн. 1847 онд 38 насандаа Лейфцигт насан өөд болсон. Энэхэн богино амьдралдаа тэр барууны ертөнцийн хамгийн хайртай хөгжимчин, романтизмын суутнуудын нэг болсон. Сод авьяаст Феликс хүү 11-14 насандаа хөгжмийн бүхий л төрлөөр бүтээл туурвисан байдаг. Тэр симфониуд болон “Зуны шөнийн зүүд” жүжгийн хөгжим зэрэг эхэн үеийн бүтээлүүдээрээ асар их нэрд гарсан. Түүний хөгжим сонгодог, романтик эрин үеийг холбосон гайхамшигт гүүр болж гарч ирсэн. Өмнөх сонгодог үеийн тогтсон дэг сургуулийг өөрийн зохиолын байгууламж, эгшигжүүлэг, концепциороо шинэчилсэн шинэчлэгч билээ. Концертын шинэ форм зэрэг Мендельсоны шинэчлэгч зохиол бүтээлүүдээс романтик эрин үе өөрийн үнэт зүйлсээ олж авсан байх жишээтэй.

Түүний сонирхлын хүрээ хэтэрхий гэмээр өргөн хүрээг хамарч зураасан зураг, уран зураг, яруу найраг, эртний судлал, шашин судлал, хэл гээд л, тэрбээр маш өндөр боловсролтой нэгэн байв. Бага балчир түүнийг Гёте “шидтэн” хэмээн бичсэн нь бий. 1821 онд танилцаж, дараа нь Мендельсоны төгөлдөр хууртай дөрвөл анх удаа Гётегийн гэрт эгшиглэсэн гэдэг.

Эд хөрөнгө болон оюуны соёлын арвин их өв уламжлалтай Мендельсоны гэр бүл гэртээ хувийн оркестртой, арван нэг, хоёртойгоосоо дан хөгжмийн зохиол бичиж эхэлсэн Феликс хүүгийн гялалзсан авьяас Берлиний элит хүрээнийхнийг нэг дор цуглуулдаг орчин байж. Богинохон насалсан хэрнээ хувийн амьдрал нь ч гайхмаар баялаг. Дүрэлзсэн их хайр дурлалаар Сицили хэмээх бүсгүйтэй ханилан сууж таван хүүхдийн эцэг эх болцгоож. Бүхнээ зориулсан үнэнч сэтгэлээрээ тэрбээр өнөр өтгөн бөгөөд мөн л нэр цуутай гэр бүлийг бий болгожээ. Сицили нь франц сүмийн номлогчийн охин. Харин Мендельсоны эцэг Авраам Мендельсон нь банкны эзэн, өвөө нь эртний алдартай еврей философич Моисей Мендельсон.

12-14 настайдаа 12 симфонио бичжээ.

13 насандаа анхны төгөлдөр хуурын зохиолоо нийтэд сонсгосон. 15 настайдаа бүтэн оркестрт зориулсан анхны симфонио бичжээ. Түүнийг нь 1829 онд Лондонгийн Эзэн хааны филармонид анх тоглосон бөгөөд оркестрыг Феликс өөрөө удирдсан байна. 16 настайдаа чавхдаст хөгжмийн октет зохиолоо бичсэн нь түүний хөгжмийн агуу их авьяас билгийн хүч чадлыг бүрэн харуулсан бүтээл гэж үздэг.

1829-1830 онд тавдугаар симфонио бичсэн бол мөн 1829 онд гуравдугаар симфонио бичиж 1842 онд дахин засан сайжруулсан гэдэг бөгөөд энэ нь Шотланд симфони гэсэн нэрээр алдаршсан. Аялах хөгжим бичихийг нэгтгэж чадсан түүнд Италид хийсэн аялал нь дөрөвдүгээр симфонио бичих онгод хайрлажээ. Итали симфони гэж нэрлэгдэх энэ бүтээлээ 1833 онд мөн өөрөө удирдан тоглуулсан байдаг. 1840 онд хоёрдугаар симфонио Лейфцигт тоглуулсан бол 1843 онд алдарт “Зуны шөнийн зүүд” жүжгийн хөгжмөө бичиж тоглуулав. Арван тавтайдаа анхны дуурь болох “Ах дүү хоёр” нэртэй зингшпийл буюу оперетта бичиж байсан тэрбээр 1825 онд Сервантесийн Дон Кихот романаас сэдэвлэн “Комаччогийн хурим” нэртэй дуурь бичиж 1827 онд Берлинд тавьсан. Тэгээд дахиж дуурь бичээгүй.

Германы хөгжмийн зохиолч Феликс Мендельсоныг сонгодог хөгжмийн романтик эрин үеийн хамгийн алдартай төлөөлөгчийнх нь хувьд мэдэхгүй сонсогч үгүй. “Төгөлдөр хуурын трио”-г нь өнгөрсөн зун манайхан ДБЭТ-т нэг тоглосныг хүмүүс санаж байгаа болов уу. Чухамдаа романтик хөгжмийн хурц тод, баяр баясгалан төрүүлэм өнгө будаг, тийм гэхийн аргагүй сэтгэлийн их тэмүүлэл дүүрэн зохиол. Дөрвөн хэсэгтэй, гучин минутын турш үргэлжилдэг энэ зохиолоо Мендельсон 1839 онд бичсэн бөгөөд романтизмын шижир алт эрдэнэсийн нэг юм. У.Шекспирийн жүжигт зориулан бичсэн “Зуны шөнийн зүүд”-ийг манайхан дэлхий даяар “Хуримын марш” нэрээр алдаршсан хэсгээр нь сайн мэднэ. “Зуны шөнийн зүүд” эгшиглэдэггүй хурим, тийм кино ч гэж үгүй. Амьдралын үнэр нь үнэртэж, амт нь амтагдаж, өнгө нь улам доторч харагддаг Мендельсоны хөгжим баяр баясгалангаар багтаж ядам дүүрэн. Гэсэн атал тэрбээр амьдрал хэмээх урт замд удаан саатаагүй. Тэгээд л тэртээх нэгэн өдөр намтар түүхийг нь огт уншиж үзээгүй байж ийнхүү бичсэн минь:

Урт зам дээр чи

Уйтгар гунигаа тайлж хаяад

Гүйн оджээ.

Урагдаж ноорсон хуучин цамцаа би

Түүгээр сольж өмссөн.

Гүн их гунигаа юүлж

Гүц хумхыг дүүргэжээ, чи

Гоёмсог хумхыг би олсон

Түүнээс ууж даруй хөлчих минь

…Бороо орох нь байна, шүхрээ ав

Босоо захтай хүрмээ ч бас мартав…

Ингэж би чамдаа сануулан хэлээд

Урт зам дээр хөлчин сатаарч

Уяхан хумхын дотор

Гуниг уйтгараа юүлнэм.

Н.Пагма

“Энержи ресурс”-ийн хувь­цааны 60 гаруй хувийг Мон­голын компаниуд эзэмш­дэг. Бүх татвараа Монгол Улсад төлдөг, 2000 гаруй монголчууд ажилладаг, Монголын компани. Энд маргаан байхгүй.

Харин Тавантолгойн тен­дерт “Энержи ресурс” өөрөө төслийн компаниар, түүний толгой компани болох “ММС” нь хөрөнгө оруулагчаар шал­гараад буй. Чухам эндээс үүдэлтэйгээр Тавантолгойн тендерийг тойрсон талцал дунд гурван зүйл хамгийн их маргаан дэгдээж байгаа юм.

Нэг

“ММС” гэж үнэхээр Монго­лын компани мөн эсэх. УИХ, Засгийн газрын тогтоолоор бол Тавантолгойн ордын хөрөн­гө оруулагчийн 51 хувийн эзэмшилд Монголын үндэсний ком­пани орох ёстой. Одоо явж байгаа хэлэлцээрээр бол тэр нь Хонгконгт бүртгэлтэй “ММС” буюу “Mongolian mining corporation” юм. Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчийн 49 хувь дээр орж ирж байгаа Шиньхуа ч, борлуулалтын 30 хувийг хариуцах Сумитомо ч, мөн сайд М. Энхсайханы ахалсан Засгийн газрын ажлын хэсэг ч “ММС”-ийг Монголын компани гэж үзэж байгаа юм.

Учир нь, Хонконгийн хө­рөн­^­­гийн биржийн 2015 оны нэгдүгээр сард гаргасан мэ­дэгд­лээр бол “ММС” ком­панид Монголоос “MCS” 43.7, Худалдаа хөгжлийн банк 5.5, Шунхлай групп 4.9, Петровис 3.6 хувийн хувьцаа эзэмшдэг байна. Монголын эдгээр ком­­пани нийлээд “ММС”-гийн хувьцааны 57.7 хувийг эзэм­шиж байгаа юм. Гэхдээ “ММС” нь нээлттэй компани учраас үндэсний компаниудын гэх энэ хувь хэмжээ цаашид найдвартай хадгалагдаж ча­дах эсэх нь маргааны сэ­дэв болов. Хэрвээ гаднын ямар нэгэн том компани манай дээрх компаниудын хувь­цааг худалдаж авбал “ММС”-д эзлэх Монголын ком­па­ниудын өмчлөл 51 ху­виас буух магдалал бий. Хэр­вээ ингэвэл, Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчийн 51 хувь нь Монголын үндэсний ком­панийн мэдэлд байх Засгийн газрын тогтоол хэ­рэг­­жихгүй болох юм. Ийм эргэлзээ болгоомжлол бай­гааг УИХ-ын нэр бүхий 16 гишүүн тодруулахаар сайд М.Энхсайханаас асуулга тавь­сан. Сайд М.Энхсайхан ч энэ болгоомжлолын талаар толгойгоо өвтгөж яваагаа, бас ямар нэгэн хамгаалалт олж гэрээнд заавал тусгана гэдгээ манай агентлагт өгсөн ярилцлагадаа дурдсан юм.

УИХ-ын дарга З.Энхболд, түүний зөвлөх сайд асан А.Гансүх зэрэг зарим хүн “ММС”-ыг Монголын компани гэж үзэхгүй гэдгээ илэрхийлсэн бол Монголын санхүүгийн зах зээлийн холбооны ерөнхийлөгч Ө.Ганзориг, Монголын банкуудын холбооны ерөнхийлөгч О.Орхон, Монголын нүүрсний ассоциацын гүйцэтгэх захирал Т.Наран нар “ММС”-ыг Монголын компани мөн гэж мэдэгджээ. Тэд салбарын мэргэжилтнүүдийн хувьд тайлбар, тодотгол хийж байгаа нь энэ бололтой.

Математик утгаар нь харвал 57.7 хувь гэдэг хувьцааны олонхи. Ийм хэмжээний саналын эрхээ Монголын компаниуд цаашид ч багцалж чадвал, хадгалж явах шаардлагыг гэрээнд хатуу суулгаж чадвал компанийн өмчлөл дээр маргаад талцаад байх юм нэг их байхгүй л юм шиг. Тэгэхээр одоо байгаа 57.7 хувийг 51-ээс буулгахгүйгээр Монголын компаниудын мэдэлд байлгах гарцаа олж гэрээнд тусгах нь талцаж маргаахаас илүү чухалюм.

Хэрвээ энд, бизнесийн өрсөлдөөн, хувийн сонирхол байхгүй, зөвлөх А.Гансүхийн хэлээд байгаа шиг бодитой эрсдэл байгаа бол тойрч суугаад ярилцах л хэрэгтэй. Түүнээс бус, “Тавантолгой дээр алдвал миний амь нас юу ч биш” гэсэн М.Энхсайханы үг бол тайвшрал, бас алдахгүй байх баталгаа болж хараахан чадахгүй. Мэдээж, М.Энхсайханы амь нас өөрт нь хийгээд түүний гэр бүлийнхэнд Тавантолгойгоос илүү үнэтэй. Харин ард түмэн бол Тавантолгойгоо л гэнэ.

Үүнээс гадна “малгай нь солигдовч толгой нь солигдохгүй” гэж үг бас бий. Уг нь хамгийн гол нь л энэ. Өөрөөр хэлбэл, “ММС” дотор “Монголын” гэдэг толгой л солигдохгүй байх учиртай. Гэтэл одоо явж байгаа үйл явдлыг харвал заримдаа бид малгай тойрч маргаад байх юм. Баабарын хэлснээр “Эх орон гэж эхэлсэн их сүртэй яриа”-ны цаана ихэнхдээ хувийн жижигхэн эрх ашиг байдаг гэдэгтэй адил гэх юм уу даа. Жишээ нь, Тавантолгойн хэлэлцээр дээр асуудлын мөн чанараас өмнө “өнөө л MCS, АПУ, ХХБ, Петровис” гэх алергий заримдаа цухалзах жишээтэй. Гэтэл дэлхийн аль ч улс орон том компаниудаа дэмжиж, тэднийгээ дэлхийн зах зээл дээр гаргаж байж хаялган дор нь хөгждөг, хөлждөг. Түүнээс бус, Монголын 60 мянган аж ахуйн нэгж 60 мянгуулаа дэлхийд гарах нь битгий хэл, Монголдоо л “MCS”-ийн дайн очиход маш хэцүү, бараг бололцоогүй шүү дээ.

Багийн спортоор ярьвал бүх хүн нь лидер тоглогч байх боломжгүй. Тэглээ гээд бусад нь хойш суудаггүй. Харин ч лидер тоглогчоо дэмжиж хамтаараа хожлын төлөө явдаг. Гэхдээ бусад нь байхгүй бол лидер тоглогч ганцаараа юу ч хийж чадахгүй учир том компаниуд ч бусдыгаа хэт үгүйсгэж, бас хэтэрхий хүч түрж болохгүй.Ер нь Оюутолгой, Тавантолгой зэрэг том төслийн өмнө монголчууд бид өөрсдөө “нэг баг” болж чадахгүй, улстөрч, эдийн засагчид, ялангуяа шийдвэр гаргагчид нь гар нийлэн тоглож чадахгүй байгаад л хамаг учир, гацаа түгжээ байгаа шүү дээ.

Хоёр.

“ММС” гэж үнэхээр мөнгөгүй компани уу. Тавантолгойн тендерийг одоогийн хэлэлцээрийн төслөөр явуулах боломжгүй гэж байгаа улстөрчид “ММС”-ийг их хэмжээний өртэй компани гэж байгаа. Харин үүнийг нь ажлын хэсгийн ахлагч М.Энхсайхан “ Мега төсөл дээр дэлхийн ямар ч компани банкнаас зээл авсан байдаг. Тэгж байж том төслийг хөдөлгөдөг. Энэ утгаараа консорциумд орсон компаниуд бүгд банкны зээлтэй байгаа . Тэрхүү зээлийг нь бид монгол ухаанаараа өр гэж харвал алдаа болно. Тэдний үйл ажиллагааг өрөө үйлчилж чадаж байна уу, үгүй юү гэдгээр л үнэлдэг. Өрөө үйлчилж чадаж байгаа, эсэхийг юугаар хэмждэг вэ гэхээр тухайн компаниудын мөнгөн урсгалаар хэмждэг. Жишээ нь, Сумитомо өртэй, гэхдээ 10 тэрбумын мөнгөн урсгалтай. Шиньхуа өртэй, бас 10 тэрбум долларын мөнгөн урсгалтай. “ММС” банкны зээлтэй, хувьцаа босгосон, Ухаа худагт хөрөнгө оруулалт хийчихсэн зээлтэй. Харин өрөө үйлчилж чадаж байна уу, үгүй юү гэдгийг нь аваад үзэхээр 250 сая долларын бэлэн мөнгөтэй” гэж хариу өгсөн.

Тэгэхээр энд ойлголтын зөрүү их байна. Зээлтэй болгоныг өртэй гэх үү, үнэхээр гаднынхан зээл өгөхөөргүй болтлоо санхүүгийн эрсдэлд орсныг нь өртөй гэх үү. Тодорхой хүү төлж, тодорхой хугацаанд цувуулан буцааж төлж байгаа бизнесийн ердийн харилцааг өр гэх үү, зээл гэх үү. Авсан зээлээ төлж дийлэхгүй болсон, зээлжих зэрэглэл нь уначихсан, мөнгөн урсгалгүй болчихсоныг нь өр гэх үү. Жишээ нь, манай улс ДНБ-ийхээ 55 хувьтай тэнцэх зээлтэй, төлж чадна. Үүнийг өртэй гэх үү, зээлтэй гэх үү. Ер нь бол өр, зээлийн асуудал ганц “ММС” дээр ч яригдахгүй. Түүнээс ч том компани, Оюутолгойн хөрөнгө оруулагч “Рио Тинто” хүртэл 2013 оны санхүүгийн тайлангаар 250 сая долларын зээлтэй гэж гарч байсан санагдана. Үүнийг өртэй гэх үү. “Рио Тинто”-гийнхон одоо далд уурхайгаа ашиглалтад оруулахын тулд олон улсын 13 банкнаас зээл хүссэн байгаа. Үүнийг нь бид өр гэж харах уу, зээл гэж үзэх үү. Хэрвээ өр гэвэл “Рио Тинто”-г өртэй, мөнгөгүй, өрөө манай зэсээр дарах гэж байна гээд Оюутолгойгоосоо хөөх үү.

Сайд М.Энхсайхан “ММС”-ийг зээлтэй, тэгэхдээ 250 сая долларын бэлэн мөнгөн урсгалтай гэсэн. Харин зөвлөх А.Гансүх “ММС”-ийг 1.3 тэрбум долларын өртэй гэв. Магадгүй, “ММС”-гээс ч том компани түүнээс ч их зээлтэй л байх. “ММС”-гийн 1.3 тэрбумыг олон улсын банк санхүүгийн байгууллагууд бидэн шиг бас өр гэж харж байна уу, эсвэл бизнесийн харилцааны ердийн зээл гэж үзэж байна уу. “ММС”-гийн зээлийн өр нь бодвол Тавантолгойн тендерт орохоос өмнө л ийм хэмжээнд хүрсэн байх. Үүнийг логикоор, бизнесийн харилцаа талаас нь харвал олон улсын банк санхүүгийн байгууллагууд буцааж төлж чадна гэж үзээд л “ММС”-д 1.3 тэрбум доллар хүртэл зээл олгосон байж таарна. Төлж чадахааргүй бол тэд өгөхгүй шүү дээ. Гэхдээ төлж чадна гэж аваад одоо төлж чадахгүй хэмжээнд хүрчихсэн хэрэг үү, мэдэхгүй. Үүнийг санхүүгийн шинжээчид л мэдэх, хэлэх байх. Харин энэ маргаанаас үүдэлтэйгээр юуг өр гэж үзэх, ямар харилцааг зээл гэж үзэх тухай ойлголтоо цэгцлэх, Өрийн удирдлагын тухай хуультай болох шаардлагатай болсон нь харагдана.

Гурав.

Тавантолгой-Гашуунсухай­тын чиглэлийн төмөр замын суурь бүтцийн өмчлөл нь маргаан дагуулж байгаа. Хэлэлцээрийн төслөөр бол Тавантолгойн тендерийн төслийн компани Тавантолгой-Гашуунсухайтын чиглэлийн 267 км төмөр замыг өөрийн хөрөнгөөр барьж өмчилж ашиглаад 30 жилийн дараа 51 хувийг нь төрд үнэ төлбөргүй хүлээлгэж өгөх юм. Эндээс “өмчлөх” нь маргааны бас нэгэн том сэдэв болов.

Төмөр зам бол зам, дээгүүр нь явах хөдлөх бүрэлдэхүүн, тээврийн нийлбэр юм. Энэ цогц ойлголтоос зөвхөн төмөр замыг салгаж төмөр замын суурь бүтэц гэдэг. Замгүй бол тээвэр явахгүй, тээвэргүй бол тэр зам ашиггүй. Тэгэхдээ л тээвэргүй ч гэсэн хамгийн чухал нь суурь бүтэц буюу төмөр зам нь. Тэр тусмаа хил орчмын төмөр зам бол стратегийн ач холбогдолтой. Ийм төмөр зам буюу суурь бүтцийн өмчлөлийн 51-ээс дээш хувь нь төрийн мэдэлд байхыг хуульчилсан. Энэ тухай Төмөр замын тээврийн тухай хуульд бий. Тэгсэн атлаа энэ хуульд бас концессийн гэрээгээр барьж ашиглаад тодорхой хугацааны дараа өмчлөлөө шилжүүлж болох тухай заалт байдаг. Чухамдаа хуулийн энэ ац утга, хоёрдмол ойлголт л талцуулах далим болж байгаа юм. Төрөөс төмөр замын талаар баримтлах бодлого”-д болохоор шинээр барих төмөр замын суурь бүт­цийн өмчлөлийг Төмөр замын тээврийн тухай хуулийн дээрх заалтаар зохицуулна гэжээ

А.Гансүх нар суурь бүтцийн 51 хувь нь төрийн өмчид байх ёстой гэдэг. Тэд хуулийн байгаа заалт барьж ярьж байгаа бөгөөд энэ тухай Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөмж ч бий. Гэхдээ ҮАБЗ-ийн зөвлөмж бол зөвлөмж, яг мөрдөх учиртай хууль бас биш. Харин хууль тогтоох дээд байгууллагын баталсан Төмөр замын тээврийн тухай хуульд болохоор “Улсын эдийн за­саг, нийгэмд онцгой ач холбогдолтой суурь бүтцийг төрийн өмчийн буюу төрийн өмч давамгайлсан хуулийн этгээдийн өмчлөлд байхаар, эсхүл түүний өмчлөлд ашиг­лалтын тодорхой хугацааны дараа шилжүүлэх нөхцөлөөр шинээр байгуулж болох бөгөөд эдгээр суурь бүтэц, төмөр замын шу­гамын чигийг Засгийн га­зар тогтооно” гэж заасан. Өөрөөр хэлбэл, А.Гансүх нар энэ заалтын “эсхүл” гэдгээс өмнөх хэсгийг баримталж байхад М.Энхсайханы ажлын хэсгийнхэн “эсхүл” гэдгээс хойшхи өгүүлбэрийг боломжит гарц гэж үзэж байгаа юм. Тэгэхээр энэ маргааныг хагалах субьект нь УИХ юм. УИХ Тавантолгойн хэлэлцээрийг чуулганы танхимд оруулж ирье гэхээсээ илүүтэй зөрчилтэй хуулийн зөрчилтэй заалтаа нэгмөр болгож өгөх ёстой санагдана. Хуульд юу гэж заана, түүгээр л явах учиртай.

Энд төмөр замыг өөрийн хөрөнгөөр барих, мөнгөө гаргаад барьсан учраас тодорхой хуга­цаанд өмчлөх, өөрөө барь­сан, тэгээд өмчилж байгаа уч­раас ашиглах, ашиглаад тодор­хой хугацааны дараа 51 хувийг нь төрд үнэ төлбөргүй шилжүүлэх гэсэн дөрвөн янзын ойлголт байгаа юм. Болхи ми­ний бодлоор хэрвээ үнэхээр л “өмчлөх” гэдэг нь маргаан үүсгэж хэлэлцээрийг гацаагаад байгаа юм бол хөрөнгө оруулагчид өмчлөх эрхээсээ татгалзаж бас болмоор л юм. Өөрөөр хэлбэл, тэд мөнгөө гаргаж төмөр замаа бариад 30 жилийн турш ашиглана. Харин өмчлөх эрхийн 51 хувь нь төрийн эзэмшилд үлдэх нь байж болох л хувилбар. Энэ мэтээр маргалдагч хийгээд бодлогын зөрүүтэй байр суурьтай та­лууд үнэхээр л улс орынхоо төлөө, Тавантолгойн ашигтай хувилбарын төлөө явж байгаа нь үнэн л юм бол зөв гарцаа олохын тулд уулзаж ярилцах хэрэгтэй.Түүнээс бус, талцаж гүйгээд, энд тэнд очиж эсрэг тэсрэг мэдэгдэл хийж яваад зөв гарцаа олохгүй. Харин ч ойлголт холдож, нийгмийг улам л талцуулна. Магадгүй, энэ талцал Тавантолгойн энэ талцал улс төрийн хожоо, засагт баг­таагүйн гомдол тайлах тоглоом ч болж болзошгүй.

Гомбожав ОТГОНБАЯР

2015/02/12

“Гурван найз” киноны Цэрэндалай буюу Цэкүгийн дүрд тоглосон жүжигчин, найруулагч Г.Анхбаяртай ярилцлаа.

-Хөтлөгч, жүжигчин гээд салбар салбарт ажиллаж байгаа харагддаг Анхбаяр гэдэг залуу чухам ямар мэргэжилтэй хүн бэ?

-Би 2003 онд СУИС-д ардын жүжигчин Лхамхүү багшийн ангид ороод 2007 онд төгссөн юм. Манай ангиас “Эмоци” продакшны жүжигчин Тэмүүжин, Эзэнмөнх, “Х-түц”-ийн Туяа, “Маск”-ийн Алдар, Чука гээд урлагаараа явж байгаа хүмүүс олон. Хоёрдугаар күрст байхдаа найруулагч Бадамрагчаагийн хийсэн “Үнсэлт” кинонд тоглосон юм. Тэндээс “Лимон”-ы Шарга ах, Лхагвадорж гэдэг оператор хоёр анх намайг С1 телевизэд Р.Тулга ах дээр аваачаад “Шоубиз” хөтлөх санал тавьж байсан. Хоёрдугаар курстээ С1 телевизид хөтлөгчөөр ажиллаад тэндээ их олон нэвтрүүлэг хөтөлж байлаа. Оюутан байхдаа давхар сэтгүүлчээр сураад явсан гэх үү дээ. Үндсэн мэргэжил маань жүжигчин. Сургуулиа төгсөөд өөрийнхөө хамгийн дуртай зүйл болох кино урлаг руу ороод найруулагчаар ажиллаж эхэлсэн юм.

-Таны тоглосон дүрийг хараад байхад дандаа л алиа дүрд тоглосон байдаг. Амьдрал дээрээ ямар зантай вэ?

-Оюутны ширээнээс сулраад урлаг руу орох үед дандаа хөнгөн, алиа залуугийн дүр санал болгож тэр дүрд нь тоглож байлаа. Тиймээс л дараа дараагийн санал тавьж байгаа хүмүүс тэр дүрээр нь харчихсан юм уу даа. Дандаа л тиймэрхүү дүрийн санал тавиад байгаа. Найруулагчийн харж байгаа фактурт нь би тэгж таардаг юм шиг байна лээ. Амьдрал дээрээ мэдээж дүрээсээ шал өөр хүн. Илүү дотогшоогоо хүн. Хүмүүст л их нээлттэй юм шиг харагддаг байх. Гэхдээ баг зүүгээд яваад байх нь хаашаа юм. Би өөрөөрөө л байхыг хүсдэг. Мэдээж шоу нэвтрүүлэг, кино, жүжиг дээр би өөр хүн болох шаардлагатай.

-Жүжигчин мэргэжлийг яагаад сонгохоор болов?

-Миний өвөө циркийн алиалагч МУГЖ Б.Содном гэдэг хүн байлаа. “Зэрэг нэмэхийн өмнө” киноны Боролдойн дүрээрээ дэлгэцэнд мөнхөрсөн хүн. Олон ч сайхан кинонд тоглосон доо. Миний ээж бас циркийн жүжигчин. Гэр бүлийн урлагийн гинжин холбоог таслахгүй өвлөөд авч явж байгаа учраас их хичээдэг. Жаахан байхдаа өвөөгийнхөө тоглосон киног үзээд л өвөө шигээ жүжигчин болох юмсан гэж боддог байлаа. Тэр нь намайг жүжигчин болоход их нөлөөлсөн дөө. Ээж маань циркийн жүжигчин учраас тайзны ард л бага нас маань өнгөрсөн. Урлагтай ойрхон байдаг учраас багаасаа урлагт их хайртай. Багаасаа л жүжигчин болно гэж боддог байлаа.

-“Гурван найз” олон ангит кинонд яагаад тоглохоор болов?

-Гансэрээ ахын “Хайрын эрэлд” кинонд тоглоод олон ангит кино хүний амьдралын цаг зав, маш их зүйлийг авдаг юм байна дахиж тоглохгүй гэж бодож байсан. Тэрний оронд бизнесийн ажлаа хийгээд явж байя гэж бодож байлаа. Тэгсэн “Эмоци”-ийн” Тэмка, Төөтөө ах хоёр сууж байгаад гурвуулаа энэ кинонд тоглоё гэсэн санал тавьсан. Тэмка хоёулаа нэг ангийн хүүхдүүд юм чинь хамтраад тоглочихьё гэсэн. Би ч их бодсон л доо. Бодож байгаад шийдсэн. Одоо би харамсдаггүй. Харин ч надад үр өгөөжөө өгч байгаа буянтай кино гэж боддог.

-Одоо гарах гэж байгаа “Гурван найз” уран сайхны киноны хувьд…?

-40 анги гараад дууссаны дараа хүмүүс кино хийгээчээ гэсэн санал их ирүүлсэн. Энэ кино Солонгос франчайс кино шүү дээ. Тиймээс бид өөрсдөө дүрүүд дээрээ ажилласан юм. Энэ нөхцөл Монголд байвал ямар вэ гэж ажилласан. Уран сайхны кино маань олон ангит киногоо бодоход чанарын өндөр түвшинд бий болсон. Өмнөхөөсөө илүү их хариуцлагатай болсон. Олон ангит кино хийснээс нэг жилийн дараа цуглаж байгааучраас буцаад тэр дүрдээ орох хэцүү. Өмнө нь дөрвөн сар Цэкү гэдэг залуугийн дүрд орж өглөө наймаас очоод л орой 11 цагаас тардаг байсан. Мэдээж би өөр хүн учраас яг тэр үеийн Цэкү болох гэж удсан шүү.

-Та одоо “Эмоци” продакшнд харьяалагдаад байна уу?

-Би чөлөөт уран бүтээлч. Хүссэн үедээ шоу бизнесийн хувьд өөрийнхөө орон зайнд хийх зүйлээ хийгээд л явж байдаг. “Эмоци”-д харьяалагдахгүй, гэрээтэйгээр хамтарч ажилласан. Анх ганцаараа байсан одоо ч гэсэн ганцаараа л ажлаа хийгээд явна.

-Нөхөрлөлийг та юу гэж боддог вэ?

-Нөхөрлөл гэдэг амьдралын хамгийн чухал зүйл гэдгийг алхам тутамдаа ойлгодог. Тэр дундаа эрэгтэй хүмүүс. Надад эрэгтэй, эмэгтэй олон найз бий. Найзууд маань миний гэр бүлийн дараа орж чаддаг миний хамгийн эрхэм хүмүүс.

-Тоглохыг хүсдэг дүр бий юу?

-Парис Хилтонтой порно кинонд тогломоор байна. Жүжигчин хүмүүс түүхэн кинонд тоглохыг мөрөөддөг юм шиг байна лээ. Надад хэзээ ч гоё санагдаж байгаагүй юм бол тэр. Би баатар, түүхэн хүний дүр болон гэнэн хонгор дүрд тоглохгүй байх.

-Танд голдуу ямар киноны санал ирж байна?

-Инээдмийн киноны санал их ирдэг. Ганц инээдмийн биш кино нь “Хайрын эрэлд” олон ангит кино.

-Хувийн амьдралыг чинь жаахан сонирхъё. Жүжигчин Б.Мишээл та хоёр үлгэр жишээ хосууд байсан. Яагаад салчихав аа?

-Би хувийн амьдралаа дэлгэе гэж боддоггүй. Миний хувийн амьдрал хүмүүст хамаагүй шүү дээ. Хүмүүс угаасаа салж нийлж л байдаг. Б.Мишээл бид хоёр хоёулаа урлагийн хүмүүс байсан болохоор хүмүүсийн нүдэнд ил байсан байж магадгүй.

-Өөрийнхөө зорилгыг хуваалцвал?

-Зорилго байхгүй бол хүн холыг харахгүй. Би зорилгогүй бол өнөөдөр өдий зэрэгтэй байхгүй байх л даа. Хийж чаддаг юмандаа үргэлж тууштай амжилт гаргахын төлөө явах ёстой. Би зорьсон зорилгынхоо нэг хувь дээрээ явж байгаа гэж боддог. Өдөр болгон машинд явж байхдаа, кино үзэж байхдаа давхар жүжиглээд явж байдаг. Найруулагч талаасаа ч гэсэн энэ ийм байна гэж харж үргэлж шинийг эрэлхийлдэг. Би том шоунуудыг мөнгөө төлж үзэх дуртай. Аль болох их юм үзэж, их юм хийх юмсан гэж боддог. Хүн ер нь хийх ёстой юмаа хийгээд л явах ёстой. Энтертайнмент бизнес гэдэг бол 90 мянган үзэгчидтэй стадион доторх 22 хөлбөмбөгчинтэй адилхан. Би тоглогч учраас үзэгчдээ хүндэлж үргэлж шинэ зүйлийг хүргэхийг хичээдэг.

-Таныхаар олны танил хүн ямар байх ёстой вэ?

-Олны танил, од болсон хүмүүсийг хараад надад инээдтэй санагддаг. Олны танил урлагийн хүн бусдад нээлттэй гоё энерги өгөх ёстой гэж боддог. Жүжигчин хүний ялгаа нь бусад мэргэжлээс олны нүдэн дээр бүх хүмүүст бүтээлээ зориулж хийдгээрээ өөр шүү дээ.

-Нэг өдрийн амьдрал тань яаж өнгөрч байна. Чөлөөт цагаараа юу хийдэг вэ?

-Энэ миний дуртай мэргэжил, дуртай зүйл учраас надад чөлөөт цаг гэхээсээ илүүтэйгээр ажлаасаа кайф авдаг. Хийж байгаа зүйлээсээ урам зориг авч байна. Дуртай зүйлээ хийнэ гэдэг азтай зүйл юм уу даа. Надад чөлөөт цаг, амралтын өдөр гэж байдаггүй.

-Хобби?

-Хобби гэж болохгүй байх аа даа. Би гадагшаа явж аялж, юм үзэх дуртай.Төсөөлдөг байсан газраа бодитоор харах, шинэ зүйлийг мэдэх тэмүүлэлтэй байдаг. Сая АНУ явж ирэхдээ бидэнд гарц байна гэж харсан. Бид Америк буюу дэлхийтэй ойрхон байна. Заавал жижиг зах зээл дээр алалцаж байхаар дэлхий рүү гаръя л даа. Холливудын кино гэхээсээ илүү жүжиг, шоу нэвтрүүлэг, шоубиз гэдэг зөндөө олон боломж биднийг хүлээж байна гэж харсан.

-Гэр бүлийн хэн чинь танд юу гэж захидаг байв?

-Намайг эмээ маань өсгөж хүмүүжүүлсэн. Эмээ л надад их юм захидаг байлаа. Би тэр бүгдийг чин зүрхэндээ хадгалж, дагаж мөрдөх болно. Миний амьдралын хэмнэлд архи гэж байхгүй. Би тамхи татаж байгаагүй. Мөрийтэй тоглохгүй гэсэн гурван зарчимтай. Хулгай хийхгүй, худлаа хэлэхгүй. Гэхдээ зөв сайн хүн байна гэдэг харьцангуй ойлголт л доо.

-Таны үеийн залуус нийгэмд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Би өөрөө мундаг биш учраас тэр хүн ийм тийм гэж үнэлэлт дүгнэлт хийх дургүй. Намайг таван жилийн өмнө юм хийе гэсэн хүсэл тэмүүлэлтэй байхад хаана ч очоод юмаа хийе гэхэд хэцүү асуудлууд тулгардаг байлаа. Одоо харьцангуй гайгүй болсон байна. Миний үеийнхэн бүх салбарт гарч ирж байх шиг байна. Тиймээс бие биенээ дэмжиж байгаа.

-Одоогоор та юу хийж байна?

-Би өөрөө “42 размерийн гутал” гээд дэлхийг тойрон аялж нэвтрүүлэг бэлтгэдэг. Мөн “Амжилтаа ахиулья” төрийн бус байгууллагад Амархүү найзтайгаа хамтарч энтертэйнмент нэвтрүүлгүүд хийдэг. Сүүлхнээс “B” про­дакшны Болд ахтай хамтарч ажиллаж байгаа.

С.АРИУНЖАРГАЛ

УИХ-ын гишүүн, БОНХАЖ-ын сайд Д.Оюун­хоролтой ярилцлаа.

ТӨРИЙН АЖИЛД СААД ТЭЭГ БОЛДОГАЛБАН ТУШААЛТНУУДАД ХАРИУЦЛАГА ТООЦСОН НЬ ХАРИН Ч ХҮМҮҮСИЙН ТАЛАРХЛЫГ ХҮЛЭЭЖ БАЙГАА

-Шинэ Засгийн газар байгуулагдаад гурван сар өнгөрч байна. Таны хариуцсан БОНХАЖ-ын салбарын шинэ бүтцийн өөрчлөлтийн онцлог юу байв.Бүтцийн өөрчлөлтийг дагасан халаа, сэлгээний асуудалд ямар тайлбар өгөх вэ?

-Улс төрийн намууд зөв­шилцөж, ойлголцож хамтарсан Засгийн газар байгуулаад гурван сар илүүгийн нүүр үзэж байна. Миний хувьд БОНХАЖ-ын сайдаар томилогдоод салбарынхаа өнгөрсөн хуга­цааны бодлого, удирдлага, зохион байгуулалтын бүтэц, хууль тогтоомжийн хэрэгжилт, үр дүн, алдаа сургамжийг судалж, танилцаж, дүн шинжилгээ хийсэн. Эндээс нэн түрүүнд шийдвэрлэх шаардлагатай тулгамдсан асуудлуудаа тодорхойлсон. Байгаль орчны салбарт газрын бодлого зохицуулалтын асуудал шинээр орж ирсэн нь нэлээд онцлогтой. Мөн аялал жуулчлалын салбарын асуудал нэмэгдэж орж ирсэн. УИХ-аас өнгөрсөн жил бодлогыг нь баталсан Ногоон хөгжлийн бодлого гээд асар том, хоорондоо уялдаа холбоотойсалбаруудын бодлогыг бүхэлтгэн харах шаардлага энэ салбарын сайдад тулгардаг юм байна. Уул уурхайн ашиглалт, уур амьсгалын өөрчлөлт зэрэг олон хүчин зүйлийн улмаас байгаль орчны асуудал тэр чигээрээ тулгамдсан асуудал болоод байгааг бид мэдэж байгаа. Байгалийн нөөцийг зүй зохистой ашиглах, хамгаалах, байгаль дэлхийнхээ даацад тааруулж хөгжих гэсэн дэлхий нийтийн чиг хандлагаас төрийн бодлого, хууль эрх зүйн хүрээндээ бид хоцроогүй юм байна. Гагцхүү энэ бүхнээ амьдралд хэрэгжүүлэхэдучир дутагдалтай, удаашралтай явж ирсэн байна. Тухайлбал,Хог хаягдлын тухай хууль шинэчлэн батлагдаад гурванжил шахуу болж байхад хуульд нийцүүлж гаргах дүрэм журам, аргачлал жагсаалтыг боловсруулж гаргаагүйн улмаас зохицуулалт хийг­дэлгүй өнөөг хүрсэн байх жишээтэй.

Ажлаа аваад танилцаж үзэхэд салбар маань бүх аймаг, суманд нэгжтэй, нийт 2900гаруй ажиллагсадтай том хамт олон боловч улстөржсөн, гурваннамын харьяаллаар талцсан, хоорондоо үл ойлголцсон тийм л дүр төрхтэй угтсан. Энэ нь төрийн үйлчилгээг хагас дутуу хүргэх, үйл ажиллагаагаа хангалтгүй хэрэгжүүлэхэд нөлөөлжбайсан учраас зарим хүмүүсийг албан тушаал бууруулах, чөлөөлөх арга хэмжээ авсан. Таны асуусанчлан бүтэц, зохион байгуулалтын өөрчлөлтөөр хүмүүс халагдах, солигдох, өөрчлөгдөх, шилжих хөдөлгөөн хийгдсэн. Үүнийг зориуд улстөржүүлж, хөөрөгдөх үйл ажиллагаа явж байгаа учраас би нарийн тоо баримт ярья. Бүтэц, зохион байгуулалтын өөрчлөлтөөр салбарын хэмжээнд нийт 46 албан тушаалтныг чөлөөлснөөс 11 хүнийг тухайн байгууллагад нь албан тушаал бууруулж мэргэжилтнээр томилон ажиллуулж байна. Энэ дүнгээравч үзвэл нийт ажиллагсадын 1.2 хувьдөөрчлөлт орсон. Зарим нэг нь тухайн албан тушаал дээрээ хэт удсанаасажилд хойрго ханддаг, өргөдөл материалыг дарж төрийн ажилд саад тээг болдог үзэгдэл байсан. Тиймалбан тушаалтнуудад хариуцлага тооцож чөлөөлсөн нь харин ч хүмүүсийн талархлыг хүлээж байна. Ер нь БОНХАЖЯ-ны харьяа байгууллагууд үйл ажиллагаагаараа ч, боловсон хүчний чадавхийн хувьд ч хамгийн ил тод байж, үйлчилгээний чанар, хүртээмж нь иргэндээ хүрсэн салбар нэгж байх ёстой. Ялангуяа манай салбарын орон нутаг дахь нэгжүүдхүн бүр тэр бүр хүрч чадахгүй байгаа газар нутагт байгаль орчны төлөв байдал, ашиглалтад хяналт тавих, түүнийг хамгаалах, нөхөн сэргээх, чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг байх ёстой.Мэдээжтөрийн албаны ёс зүйтэй, өндөр ур чадвартай, мэргэшсэн хүмүүс олон ажиллаж байгаагийн ачаар салбарын маань ажил урагшаа явж байгаа.

-Таны хамгийн их санаа зовоож байгаа, анхаарал татахуйц асуудал юу байна вэ?

-Юуны түрүүнд хамгийн нэгдүгээрт,Монгол Улсын хүн амын 40 гаруй хувь амьдарч байгаа Улаанбаатар хотын орчны бохирдлын асуудал, тэр дундаа ус, хөрсийг бохирдуулж байгаа Төв цэвэрлэх байгууламж, гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийн асуудлыг хэлмээр байна.Төв цэвэрлэх байгууламж хуучирч хоцрогдон усны бохирдлын хамгийн том, хамгийн ноцтой эх үүсвэр болж, шинэчлэх асуудлыг олон жил ярьж байгаа ч хотын зүгээс хайхрамжгүй хандаж, хөрөнгө оруулалт татаж чадахгүй ажил удааширч байна. Улаанбаатар хотод хийсэн судалгаагаар гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийн 80 гаруй хувь нь доторлогоогүй, стандартын шаардлагад нийцэхгүй байгаагаас гадагшаа хальж асгаран орчныг бохирдуулж, эрүүл ахуйн наад захын шаардлагыг хангахгүй, халдварт өвчин дэгдэх суурь нөхцөл болж байна. Иймд эдгээр байгууламжийн асуудлыг анхааралдаа авч, гадаадын хандивлагч орон, төсөл хөтөлбөрүүдэд асуудлыг шийдэх, хамтарч ажиллах саналыг уйгагүй тавьж байна. Хоёрдугаарт, байгалийн нөөцийн хууль бус ашиглалт, тухайлбал хулгайн модны асуудал хурцаар тавигдаж байна. Иймд хууль бус зөрчлийг таслан зогсоохын тулд нутгийн иргэдэд түшиглэсэн байгалийн нөөцийн менежментийг төлөвшүүлэх, хууль бус мод бэлтгэлтэй тэмцэх хамтын оролцоотой хяналтыг бий болгон ажиллуулж байна.Гуравдугаарт, Хог хаягдлын тухай хууль шинэчлэн батлагдаад гурванжилболж байхад хуульд нийцүүлж гарах дүрэм журам, аргачлал жагсаалтыг боловсруулж гаргаагүйн улмаас амьдралд хэрэгжихгүй байна.Энэ онд бид холбогдох бүх журам, аргачлалыг боловсруулж батлах, мөрдүүлэх, хог хаягдлын тооллого явуулж мэдээллийн сан бүрдүүлж бүртгэлжүүлэх, хог хаягдлыг ашиглан байгальд халгүй аргаар дахин боловсруулж чанарын шаардлага хангасан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа хувийн хэвшлийн бүтээгдэхүүнийг нь борлуулахад дэмжлэг үзүүлэх, урамшуулах гээд олон ажлыг хийж гүйцэтгэхээр ажиллаж байна. Ер нь хог хаягдлыг нөөц баялаг, түүхий эд гэдэг үүднээс авч үзэж, дахин боловсруулж нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйл ажиллагааг яамны зүгээс дэмжиж ажиллана.

ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН АСУУДАЛ БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ САЛБАРТ ИРСЭНД АХМАДУУД, ЭРДЭМТЭД ТАЛАРХАЖ БАЙГАА

-Засгийн газрын шинэ бүтцээр газар зохион байгуулалтын асуудал таны эрхлэх асуудлын хүрээнд ирсэн. Газрын асуудал байгаль орчинтой уялдсанаар ямар ач холбогдолтой вэ?

-Ажлаа хүлээж аваад анх удаа салбарын эрдэмтэд, ахмадуудтайгаа уулзсан. Тэд газрын ашиглалт, хамгаалалт, нөхөн сэргээлтийн асуудал манай улсын газрын нэгдмэл сангийн газрын 0.5 орчим хувь болох хот суурингийн газрын удирдлагыг хэрэгжүүлдэг салбарын нэг яаманд хамаарч байгаа нь газрын асуудлыг цогцоор харж салбар дундын болон орон нутгийн газрын удирдлагыг зохион байгуулахад хангалтгүй байгаа тухай хэлсэн.Дараа нь тэдэнтэйгээ уулзахадМонгол Улсын Ерөнхий сайд оновчтой зөв шийдвэр гаргаж,газар зохион байгуулалтын асуудлыг БОНХАЖ-ынсайдын эрхлэх асуудлын хүрээнд оруулж байгалийн нөөц, үндэсний баялаг болсон газрын асуудлыг цогцоор нь шийдвэрлэх боломжийг нээлээ гэж талархаж байгаагаа илэрхийлсэн. Энэ нь газар зохион байгуулалтын асуудал байгаль орчны салбартаа ирсэн нь нүдээ олсон байна гэдгийн л илэрхийлэл байх.Манай 12 яам өөрсдийн чиглэлээр газрын нэгдмэл сангийн аль нэг ангиллын газарт явагдаж байгаа үйл ажиллагааг бодлогын болон технологийн түвшинд удирдан зохион байгуулж байгаа боловч манай яамнаасбусад нь зөвхөн ашиглах сэтгэлгээгээр газарт хандаж байна гэж хэлэхэд хилсдэхгүй. Газар зохион байгуулалтынудирдлагыг хэрэгжүүлэгч байгууллагын уялдаа хангалтгүй, газар ашиглалт, эдэлбэртэй холбогдсон хариуцлагын механизм нийгмийн хэрэгцээг хангах чадваргүй байна гэдгийг хүн бүр л хэлдэг.Газрын зөрчил, маргаан даамжирсан,газрыг хамгаалах, нөхөн сэргээх ажил орхигдсон зэрэг нь газар зохион байгуулалтын удирдлагын асуудал ойлгомжгүй явж ирсэнтэй шууд холбоотой.

-Улсын тусгай хамгаалалттай газарт Байгаль орчныяамнаас газар олгодог, дээр нь давхцуулаад нийслэл, сум,дүүргээсгазар олгож ирсэн. Үүний нэгтод жишээ Богдхан уулын газар тойрсон маргаан.Энэ асуудлыг ер нь шийдэх боломжтой юу?

-Өнөөдрийн байдлаар улсын хэмжээнд тусгай хамгаалалттай газарт нийт 1405 иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллага 3000 орчим га талбайг ашиглаж байна. Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хууль батлагдсан 1994 оноос хойш нийслэл, дүүргийн үе үеийн Засаг дарга нарын захирамжаар Богдхан уулын дархан цаазат газрын нийт 450 орчим га талбайг эзэмшил, ашиглалтын хэлбэрээр хууль зөрчин олгосон байна. Баянзүрх дүүрэгт “Улсын тусгай хэрэгцээнийхээс бусад газрыг зөвхөн Монгол Улсын иргэнд өмчлүүлж болно” гэсэн Үндсэн хуулийн заалтыг зөрчин 20 орчим га талбайг өмчлөл, эзэмшлийн хэлбэрээр иргэдэд олгосон ноцтой зөрчил гарсан байна. Саяхан Монгол Улсын Засгийн газрын хуралдаанаар олон жил шийдвэрлэгдэж чадахгүй явсаар өнөөдрийг хүрсэн энэ ужгирсан асуудалд онцгойлон анхаарч цэгцлэх үүргийг БОНХАЖ-ын сайд, Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч нарт өгсөн. Гэхдээ улсын тусгай хамгаалалтаас сөөм ч газар гаргахгүй байхаар тогтсон. Энэ дагуу бид нийслэлийн Засаг даргатай хамтран ажлын хэсэг байгуулж Богдхан уулын дархан цаазат газар дахь газар ашиглалттай холбогдон үүссэн олон асуудлыг судлан шийдвэрлэхээр ажлаа эхлээд байна. Ажлын хэсэг нийслэл, дүүргээс хууль зөрчин ол­гож давхцал үүсгэсэн газ­рын асуудлыг судалж шийд­вэрлэхээс гаднаүе үеийнБайгаль орчны асуудал эрхэл­сэн сайдуудынхуульд нийцээгүй, ашиг сонирхлын зөрчилтэй гаргасан зарим тушаал, шийдвэрийг ч эргэн харж зохих хууль, журамд нийцүүлнэ.

-Ерөнхий сайдын за­хирамжаар та Газрын багц хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг бо­ловсруулах салбар дундын ажлын хэсгийг ахалж байгаа юм байна. Шинэчлэн батлагдаххуулийн гол агуулга юу байх вэ?

– Монголын газар нутаг бол улс орны тусгаар тогтнолын үндэс, эдийн засаг нийгмийн хөгжлийн тулгуур асуудал юм. Дэлхийн бүх орнуудтай зэрэгцүүлэхэд Монголын Улс нэг хүнд ноогдох газрын хэмжээгээрээ хамгийн ихбуюу нэг хүнд 52.1 га газар ноогддог. Энэ үзүүлэлтээрдэлхийн хамгийн баян орон юм шиг харагдах мөртөө нэг хүнд ноогдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээгээрээ хамгийн баян орноос 27 дахин бага байгаа юм.

Энэ асар их нөөц, баялгийгэдийн засгийн эргэлтэд оруулах замаар бүтээгдэхүүн үйлчилгээнийхэмжээг нэмэгдүүлэх, хүмүүсээажлын байраар хангах, аж амьдралыг дээшлүүлэх, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх асуудал эдийн засгийн хямралаас гаргахнэг арга зам юм. Энэхүү эзэнгүй байгаа баялгаа яаж эзэнтэй болгох, яаж ашиглах талаар болонГазрын хуулийн талаар баримтлах бодлогын үндсэн чиглэлийн талаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Монголын эдийн засгийн чуулга уулзалтан дээр хэлсэн үгэндээ “ Газар нутгаар баялаг ард түмэн үнэхээр баян амьдарч болдоггүй юм уу? Үүнийгээ ард иргэддээ өгч болдоггүй юм уу? Тэр газрын хуулийнхаа эхэнд гурван зүйл биччих гэж хэлдэг. Юу гэвэл “Нэгд, зөвхөн Монгол Улсын иргэн л газар өмчилнө. Монгол Улсын иргэнд л газар өгнө. Хоёрт, Монгол Улсын иргэн авсан газраа гадаадын иргэнд зарсан, ямар нэг байдлаар өгсөн байвал буцааж авна. Гуравт, гадаадын иргэн гадаадын аж ахуйн нэгжтэй газрын харилцаатай холбоотой асуудлыг тусдаа өөр хуулиар шийднэ. Эхлээд Монгол Улсынхаа иргэний асуудлыг шийдье” гэж. Ийм хууль хийгээд хэрэгжүүлэхэд бид энэ асуудлыг шийдэж чадна. Төв суурин газарт заавал тэр 0.7 га гэж бутархай тооны хэмжээтэй газар өгөхгүйгээр нэг га ч юм уу хэмжээтэй, жаахан алсраад ирвэл хоёр га газар, цаашилбал гурван га газар өгдөг байя. Өөрийн гэсэн газартай байхад үүн дээрээ хийсэн жаахан зүйл, ганц гадас хүртэл өөрийн баялаг болоод явчихдаг шүү дээ. Дээр нь ургасан ногоо, мод хүртэл өөрийн баялаг болно шүү дээ” гэж тодорхойлжээ. Энэхүү чиглэлийг баримтлан хуулийн төслөө боловсруулж, батлуулахаар ажиллаж байна

-Монгол Улсын Засгийн газрын 2012-2016 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт иргэдэд газар өмчлүүлэх асуудлыг бүрэн шийдвэрлэж, өмчилсөн газраа санхүүгийн эргэлтэд оруулах бодит боломжийг бүрдүүлэх зорилтыг хэрэгжүүлэхээр заасан.Эдийн засгийн хүндрэлтэй үедэнэ зорилт хэрэгжих бололцоо бий юу?

-Яг энэ үед л энэ зорилтыг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Төр ард иргэдээсээ дандаа авах биш, дотоод нөөц бололцоогоо ашиглан хувь хүн, өрх гэрийн хөгжлийг дэмжиж хийж бүтээх нөхцөл боломжоор нь хангаж өгөх хэрэгтэй юм. Иргэдэд зөвхөн амьдрах орчны буюу хашаа байшингийн газрыг өмчлүүлж байгаа хязгаарлагдмал байдлыг хуулиар өөрчилнө. Жижиг үйлдвэрлэл, аж ахуй эрхлэх чиглэлээр иргэдэд өмчлүүлэх газрын зориулалт, хэмжээг нэмэгдүүлж,иргэн, өрх бүр үндсэн хөрөнгөтэй, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж зах зээлд оролцох боломжийг Газрын тухай хуулиарнээх шаардлага бий. Тухайлбал, одоо иргэдийн эзэмшин амьдралаа залгуулж байгаа хүнсний ногооны жижиг газрууд, өрхийн гар үйлдвэрлэл эрхэлж байгаагазрыг давуу эрхээр үнэ төлбөргүй хувьчлах асуудлыг шийдвэрлэх арга замыг эрх зүйн хүрээнд хайх болно. Тийм газрын нөөц ч бий. Манай судлаачид, мэргэжилтнүүдийн хийсэн тооцоо, судалгаагаар энэ арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд 80-90 мянган га газар шаардлагатай бөгөөд энэ нь нийт нутаг дэвсгэрийн 0.05 хувь юм.Ингэснээр иргэд хөрөнгөжиж,улсын дотоод хуримтлал нэмэгдсэнээр улс орны зээлжих чадвар, эдийн засгийн өсөлтөд бага ч гэсэн хувь нэмэр оруулах байх аа.

ДЭЛХИЙН ДУЛААРАЛМОНГОЛД ХАМГИЙН ИХ НӨЛӨӨЛЖ, ЦӨЛЖИЛТ ИДЭВХТЭЙ ЯВАГДАЖ БАЙГАА УЧИР МОД ТАРИХ АЖЛААС ХОЙШ СУУЖ БОЛОХГҮЙ

-Төрөөс ойн талаар баримтлах бодлого, Ойн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг ярьж байгаа. Зарчмын өөрчлөлтүүд юу вэ?

-Байгаль дэлхийн өөрөө өөрийгөө нөхөн төлжих бололцоог бий болгох ганц зүйл бол ерөөсөө л ой модоо хамгаалах, тарих, ургуулах ажил. Энэ чиглэлээр хууль эрх зүйн хувьд ч, бодит үйл ажиллагааны хувьд ч цогц байдлаар ажил эхлээд явж байна. Төрөөс ойн талаар баримтлах бодлогын баримт бичгийг УИХ-ын намрын чуулганаар хэлэлцэж эхэлсэн. Өнөөдрийг хүртэл хэрэгжүүлж ирсэн бодлогоорой модыг иргэдийнхэрэглээг хангахталаас нь түлхүү анхаарч ирсэн бол шинэ бодлогын гол ялгаа нь ойн хөрс, цэвдэгхамгаалах, усны горимыг зохицуулах, хүлэмжийн хийг шингээх, хүчилтөрөгч ялгаруулах зэрэг экологийн ач холбогдлыг чухалчлан авч үзэж байна.

Ойн тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг УИХ-д удахгүй өргөн барихаар ажиллаж байна. Хуульд шинээр тусгах хамгийн гол заалт бол хууль бус мод бэлтгэлтэй тэмцэх ажилд ард иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх талын заалтууд орно. Хууль бус мод бэлтгэлийн тухай мэдээлэл өгсөн хүнийгурамшуулах механизм бий болгож, эндээс орсон орлогын 70 хувийг урамшуулал болгож өгдөг байх заалтыг хуульчилж өгнө. Хууль бус мод бэлтгэл нь зөвхөн Монгол орны төдийгүй дэлхий нийтийн хэмжээнд ойн нөөцийг хомсдуулж хүлэмжийн хийн ялгаруулалтыг нэмэгдүүлж, тэр хэрээр дэлхийн дулаарлыг нэмэгдүүлэхэд нөлөө үзүүлдэг гээдасар хор уршигтай асуудал учраас энэ тулгамдсан асуудлыг шийдэхэд бодит үр дүн гаргахыг зорьж БОНХАЖ-ын сайдын албан даалгавар гаргаад ажиллаж байгаа.

Нэгэнт ой мод ярьсных хаврын хаварт дэгддэг ой, хээрийн түймрийн аюулаас урьдчилан сэргийлэх ажилд анхаарал хандуулж байгааг хэлэх хэрэгтэй байх.Өнгөрсөн өвөл нийт нутгаар цас бага орсны улмаас ерөнхийдөө хуурайшилт ихтэй байгаа нь ой, хээрийн түймэр гарах байгалийн урьдчилсан нөхцөлийг бүрдүүлж байна. Өнгөрсөн хоёрдугаар сарын эхээр Богд ууланд түймэр гарсан нь байгаль дэлхий ямар их хуурайшилттай байгааг илтгэсэн том дохио болсон. Азаар байгаль дэлхийхураа хайрлаж зохицуулж байгаа ч гэсэн ард иргэддээ хандаж, ялангуяа хуурайшилтын улиралд болгоомж, сэрэмжтэй байхыг хүсэж, уриалж байна.

-Саяхан танай яам “Нэг сая мод ургуулах хөдөлгөөн” эхлүүлж байгаагаа зарласан. “Ургуулах” гэдэг зорилгохүмүүсийн санаанд нийцэж байх шиг санагдсан шүү?

-Монголчууд уламжлалаасаа байгаль дэлхийтэйгээ харьцан, зохицолдон амьдарч ирсэн ард түмэн. Гэтэл бидний амьдрах орчинсүүлийн жилүүдэд эрсдоройтож, хүн амын 50 гаруй хувь ньамьдарч байгаа Улаанбаатар хотод л гэхэд агаар, хөрсний бохирдол, тоосжилтаюулын харанга дэлдсээрудаж байгаа. Энэ гамшгийн эсрэг мод тарьж, ногоон байгууламж бий болгож тэмцэх ажил бас л учир дутагдалтай явж ирсэн. Дэлхийн дулааралМонголд хамгийн их нөлөөлж, цөлжилт идэвхтэй явагдаж байгаа нь мод тарих ажлаас хойш сууж болохгүй гэдгийг л сануулаад байна. Судалгаанаас харахадхайлаас23 кг, бургас 38 кг, улиас 34 кг, шар хуайс 0.2 кг тоосыг жил бүр өөртөө шингээж авдаг. Үүнийг мөнгөөр үнэлж тооцвол 50 жил ургасан нэгмод амьдралынхаа туршид38 саятөгрөгөөр үнэлэгдэх хүчилтөрөгч ялгаруулж, 75 сая орчим төгрөгийн агаар цэвэршүүлэх экологийн үйлчилгээ үзүүлж, 197 саятөгрөгөөр үнэлэгдэх усыг эргэлтэд оруулдаг юм байна. Ой мод агаар чийгшүүлж, хур тунадас унах нөхцөлийг бүрдүүлдэг,хүчилтөрөгч ялгаруулдаг, газрын үндэс хөрсийг эвдрэлээс хамгаалдаг, агаарт байгаа хорт хийг шингээн авч дэлхийн уур амьсгалыг зөөлрүүлдэг гээд асар олон талын ач тустай юм.Ялангуяанийслэлд мод тариадл байх юм бол бид утаа, тоос, дуу чимээ зэрэг агаарын бохирдлын төрлүүдээсбага багаар ангижирна.Мөн энэхөдөлгөөнийг улс даяар өрнүүлснээр байгаль орчноо хайрлан хамгаалах, ард иргэдийн экологийн боловсролыг дээшлүүлэх, мод, сөөг тарьж, арчилж, ургуулах арга технологид сургах, амьдрах орчноо цэцэрлэгжүүлэх ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлэх, эрүүл, аюулгүй, таатай орчинг бүрдүүлэх зэрэг олон талын ач холбогдолтой. Байгаль, эх дэлхийдээ буян болох талаасаа ч мод тарих ажил бол үнэхээр сайхан үйл хэрэг. Бурхан багшийн сургаальд “Мод их амь, хүн бага амь”, “Нэг мод тарих нэг насны буян”, “Хоёр мод таривал хойд насны буян” хэмээх айлдварыг ч манай ард иргэд сайн ойлгож өөрийн итгэл үнэмшлээрээ хэрэгжүүлнэ гэдэгт итгэж байна.

УСНЫ МЕНЕЖМЭНТИЙН НЭГДСЭН БОДЛОГО УСНЫ САВ ГАЗРУУДААР ДАМЖИН ХЭРЭГЖИЖ БАЙНА

-Монгол орны усны салбарт бодлогын шинжтэй ямар ажлуудыг хийхээр төлөвлөж байна вэ?

-Чандмань эрдэнэ болсон усаа хайрлах, хамгаалах талаарх төрийн бодлого хууль эрх зүйн хүрээнд бас боломжийн гарсан байна. Гэхдээ баталсан хуулиудаа хэрэгжүүлэх, усны салбарын бодлого, зохицуулалтад өөрчлөлт оруулах, сайжруулах зайлшгүй шаардлагатай асуудлууд бий. Тухайлбал, аливаа үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэхэд зарцуулах ёстой усны норм нормативыгшинэчлэн тогтоох, Ус бохирдуулсны төлбөрийн хуулийг хэрэгжүүлэх, газрын доорх усны хэрэглээг бууруулж, гадаргын усаа хуримтлуулж хэрэглэх хэрэглээг нэмэгдүүлэхэд бодитой ажил хийхцаг болсон байна.Монгол орон усны нөөцөөр хомс орны тоонд ордог. Тийм учраас усны нөөцөд тулгуурласан менежмэнт, төлөвлөлт хийх шаардлагын үүднээс улсын хэмжээнд 29 усны сав газрын хилийн цэсийг баталж, энэ онд 26 сав газрын үйл ажиллагааг шинэчлэн зохион байгуулж үйл ажиллагааг эхлүүллээ. Бүс нутаг бүр усны нөөцийн хувьд харилцан адилгүй, гадаргын болон газрын гүний усны нөөц багатай бүс нутагт томоохон уул уурхайн төслүүд үйл ажиллагаа эхлүүлэх гэж байгаа зэрэг нөхцөл шалтгааны улмаас усны менежмэнтийн нэгдсэн бодлого зохицуулалт зайлшгүй шаардлагатай болсон. Энэ зохицуулалт Усны сав газруудаар дамжин хэрэгжиж байна.

Цаашидусыг боловсруулж дахин ашиглах саарал усны болон гадаргын усыг хуримтлуулаад шилжүүлэн ашиглах технологийг нэвтрүүлэх шаардлагатай. Хуурайшилт ихтэй, уур амьсгалын өөрчлөлтөд их өртөж байгаа газар нутагт гадаргын усыг хамгаалах асуудлыг бид онцгойлон авч үзэж байна. Ялангуяа тал хээр, говь, хангайн бүсэд булаг шанд, гол горхийг хамгаалах, хур тунадас, цас борооны усыг хуримтлуулах хөв цөөрөм, усан сангуудыг олноор байгуулах ажлыг яамны зүгээс бодлогоор дэмжиж байгаа. Байгалийн нөөц ашигласны бүх орлого орон нутгийн төсөвт орж байгаа. Энэ орлогын 35-аас доошгүй хувийг ус, усан орчныг хамгаалахад зарцуулахаар гаргасан Засгийн газрын журмыг ажил хэрэг болгох ёстой.Энэ тодорхой асуудлаар би салбарын сайдын хувиар орон нутгийн Засаг дарга нартай байгуулсан үр дүнгийн гэрээнд тусгайлан оруулж өгсөн. Ер нь Монгол орны хэмжээнд 2007-2014 оны хооронд улсын төсвийн хөрөнгөөр болон төсөл хөтөлбөр, орон нутгийн хөрөнгөөрбороо, цасны усыг хуримтлуулах нийт 108хөв, цөөрмийг барьж байгуулсан тоо байна. Мөн2006-2014 онд нийтдээ 900 булаг шандыг хашиж, хамгаалж тохижуулжээ. Цаашдаа эдгээр ажлыг орон нутаг хийгээд явна. Мөн Ус бохирдуулсны төлбөрийн тухай хуулийг хэрэгжүүлэх асуудал чухлаар тавигдаж байгаа. Бохирдуулагч нь төлбөр төлдөг байх зарчмын хүрээнд бид хоёрдугаар улиралд багтаан энэхуулийг хэрэгжүүлэх холбогдох дүрэм, журмыг өргөн барина.Энэ хуулийн хэрэгжилттэй холбоотойгоор бүх төрлийн цэвэрлэх байгууламж дээр хяналттавигдана.Мөн үйлдвэрлэл, үйлчилгээ явуулж байгаа аж ахуйн нэгжүүдөөрсдөдөө тохирсон хэмжээний цэвэрлэх байгууламж ажиллуулах сонирхлыг өдөөх, дэмжих ажлыг бодлогоор хийх шаардлагатай. Үүний тулдцэвэрлэх байгууламжийн тоног төхөөрөмжийг татвараас чөлөөлөх асуудлыгЗасгийн газарт тавихаар төлөвлөж байна.

-Монголын хүн амын 50 хувийн ундны усны эх үүсвэр болсон Туул голын бохирдол дэлхийд дээгүүрт тооцогдоод удаж байгаа. Энэ асуудалд таны ажиллах 1.6 жилд ямар нэг ахиц гарах болов уу?

-Үнэхээр Туул голын бохирдол, экологийн доройтол түгшүүр төрүүлэх хэмжээнд очоод удаж байгаа. Дэлхийн хамгийн их бохирдолттой голуудын тавдугаарт бичигдэж байгаа хатан Туул бол таны хэлдгээр Монголын хүн амын тал хувийнундны усны гол эх булаг.Юуны өмнөТуул голыг бохирдуулагч гол эх үүсвэр болсон Улаанбаатар хотын цэвэрлэх байгууламжийг шинэчлэх, Туул голын сав газарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа арьс ширний үйлдвэрүүдийг хотоос гаргах ажлыг хийхгүйгээр бохирдлыг бууруулах боломжгүй юм. Шинэ цэвэрлэх байгууламж барихад урьдчилсан байдлаар 400-500 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй гэсэн тооцоо гарсан. Эхний ээлжинд ямар ч байсан 2015 онд шинэ цэвэрлэх байгууламжийн нарийвчилсан зураг төсөл гаргаж батлуулах, болж өгвөл хөрөнгө оруулалтын асуудлыг шийдүүлэхээр ярьжбайна. Бидний төлөвлөснөөр ажил хэрэг бүтвэл 2016 оноос барьж байгуулж эхэлнэ. Туул голын усыг нөхөн сэргээх бас нэг том ажил бол голын эхэнд буюу Туул, Тэрэлжийн бэлчирт усаа цуглуулж хадгалаад хаврын хуурайшилтын үед сэлбэж байх зориулалт бүхий усан сан байгуулах шаардлагатай. Энэ хоёр мега төслөөс Туул голынхувь заяа шууд шалтгаална. Мэдээж бохирдол, экологид нөлөөлж байгаа олон зүйл бий. Манай харьяа байгууллагууд Туул голын эргийн тохижилт, хог цэвэрлэх асуудал, иргэдийг тав тухтай аялуулж, амраах нөхцөлийг бий болгох ажлуудыг шат дараатай хийгээд явж байгаа. Манай яам, харьяа газрын хамт олон уламжлал бэлгэдлийг бодож цагаан сарын өмнө Туул голоо цэвэрлэсэн. Одоо ингээд цас ханзарч байна, удахгүй оюутан залуусыг хамруулсан томоохон кампанит ажлыг өрнүүлж Туул голоо хог шорооноос нь салгана. Ер нь сүүлийн үед иргэдийн ухамсар, соёл бас ч гэж сайжирч байгаа. Тийм учраас их хэмжээний хөрөнгө мөнгө шаардахгүй, улирлын чанартай ажлуудыг нийслэлийн иргэд, аж ахуйн нэгжүүдтэй хамтраад хийгээд явна.

АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛЫН САЛБАРЫНХАН МААНЬ ҮНЭХЭЭР ИХ АЖИЛТАЙ, ӨӨДРӨГ ӨРНҮҮН БАЙНА

-Агаарын бохирдлыг бууруулах чиглэлээрямар ажил зохион байгуулж байна вэ?

-Нийслэлийн агаарын бохирдлыг бууруулахаар олон жил олон ч төсөл хөтөлбөр хэрэгжиж ирсэн байдаг. Нэг хэсэг нь үр дүнгээ өгсөн байх, үр дүн муутай нь ч бий байх. Үр ашгаа өгсөн бодлого, хөтөлбөрийн залгамж халааг үргэлжлүүлж ажиллаж байна. Сүүлийн гурванжилийн өвлийн оргил хүйтний үед хийсэн агаарын чанарын мэргэжлийн байгууллагуудын харьцуулсан судалгаагаар агаарын бохирдлын хувь хэмжээ 24 хүртэл хувиар буурсан дүн гарч байгаагаас харахад “утаатай дайн зарласан” төр, засгийн бодлого бас үр дүнгээ өгсөн гэж харж байна.Цаашид үргэлжлүүлж Дэлхийн банктай хамтарсан гэр хорооллын айл өрхийг сайжруулсан зуухаар хангах ажлыг дуусгахаар ажиллаж байна. Мөн Нийслэлийн 39 дүгээрсургууль, Баянгол дүүргийн 113 дугаар сургууль орчмын байгууллагуудыгтөвлөрсөн дулаан хангамжид холбох ажил үргэлжлэн хийгдэнэ. Ингэснээр тэдгээр байгууллагуудын халаалтыг шийдэж байсан түүхий нүүрс түлдэг бидний нэрлэж заншсанаар уурын зуухнуудыг татан буулгах юм. Энэ ажлыг хийснээрагаарын бохирдлыг бууруулахад тодорхой хувь нэмэр оруулна. Мөн энэ онд шинээрболомжит газруудыг төвлөрсөн дулаан хангамжид холбох ажлыг үргэлжлүүлэн хийнэ. Ер нь цаашдаабайгаль орчинд ээлтэй хийн түлшний хэрэглээг нэмэгдүүлэх, түүхий нүүрсний хэрэглээг хязгаарлахаар бодитой ажлууд хийхээр төлөвлөж байна. Түүнээс гадна гэр хорооллын айл өрх, байгууллагуудыг цахилгаанаар халаах боломжийг нэмэгдүүлэх үүднээс дэд станцыг өргөтгөх, шинээр шугам татах ажлыг санхүүжүүлэхээр нийслэлтэй хамтран ажиллана.Манай яамнаас санаачлан эхлүүлж байгаа “Нэг сая мод ургуулах хөдөлгөөн” агаарын бохирдлыг бууруулах, тоосонцрыг багасгах, хүчилтөрөгчийг нэмэгдүүлэхэд бодитой хувь нэмэр оруулна гэж бид үзэж байгаа.

-“Цэвэр агаарын сан”-гийн удирдлагууд багагүй хэл аманд өртөж байсан. Одоо үйл ажиллагаа нь хэвийн явж чадаж байна уу?

-“Цэвэр агаарын сан”-гийн Удирдах зөвлөлийн даргын хувьд өдөр тутмын үйл ажиллагаанд нь оролцдоггүй. 2014 оны санхүүгийн үйл ажиллагаанд Үндэсний аудитын газраас шалгалт хийсэн. Аудитын албан ёсны дүгнэлтээр сангийнсанхүүгийн үйл ажиллагаа хэвийн, зөрчилгүй гэж дүгнэгдсэн. Тиймээс үйл ажиллагаа хууль дүрмийнхээ дагуу хэвийн явагдаж байгаа гэж ойлгож байгаа.

-Таны хариуцдаг нэг чухал салбар бол аялал жуулчлалын салбар. Сүүлийн үед гадаад, дотоодгүй үзэсгэлэнд оролцоод сонин ихтэй байх шиг. Аялал жуулчлалын салбарыгэдийн засгийн тулгуур том бүтэц болгохын тулд ямар ажлууд хийж хэрэгжүүлэх вэ?

-Сүүлийн үед аялал жуулчлалын салбарынхан маань үнэхээр их ажилтай, өөдрөг өрнүүн байна. Жил бүрийн гуравдугаар сарын эхээр ХБНГУ-ын Берлинд болдог олон улсын аялал жуулчлалын “ITB Berlin-2015” үзэсгэлэнд Монгол Улс анх удаа түнш орноор амжилттай оролцсон. Берлиний үзэсгэлэнд Түншилж орно гэдэг улс орныхоо онцлогийг товойлгон гаргаж, урлаг соёл, түүх, өв уламжлал, онгон зэрлэг байгаль, хүн зон, хоолоороо хүртэл дамжуулж улсаа сурталчлах боломжийг олж авч байгаа юм. Анх удаа олдож байгаа энэ боломжийг бид чадлынхаа хэрээр ашигласан. “ITB Berlin-2015” үзэсгэлэнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч оролцож үг хэлсэн нь дэлхийн бусад улс орнуудад Монгол орныг сурталчлах, аялал жуулчлалын салбарт илүү анхаарч байгааг харууллаа. Энэ үзэсгэлэнд оролцох төсөв зардлыг баталж, зохион байгуулалтын талаар дэмжсэн УИХ-ын дарга, гишүүд, Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүддээ үзэсгэлэнд оролцсон нийт иргэд байгууллагуудын баярлаж талархсаныг дамжуулахад таатай байна. Үзэсгэлэнд оролцсоноор НҮБ-ын дэргэдэх аялал жуулчлалын байгууллага, бусад холбоод, улс орнуудтай хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх, шинээр хамтран ажиллахөргөн үүд хаалгыг нээсэндээ баяртай байна. Зөвхөн мал аж ахуй, уул уурхайгаас хамааралтай эдийн засгаа солонгоруулах нэг гарц бол яах аргагүй аялал жуулчлалаа хөгжүүлэх юм. Саяхан БОНХАЖЯ, Аялал жуулчлалын холбоо хамтраад “ITM” үзэсгэлэнг дотооддоо зохион байгууллаа.Тун саяхан салбарын сайдын хувьдэнэ салбарын хувийн хэвшлийнхэн, иргэний нийгмийнхэнтэй уулзаж салбарын хөгжлийн асуудлаар санал бодлоо солилцлоо. Тэд маш олон зүйлийг хийх сонирхолтой байгаагааилэрхийлсэн. Бид зөв зохистой санал, санаачилгыг дэмжин ажиллах болно. Монголд 2016 онд зохиогдох ACEM-ийн чуулга уулзалт ч Монгол орныг сурталчлах, аялал жуулчлалын дэд бүтцийг хөгжүүлэхэдтүлхэц болно гэж ойлгож байна. Монгол Улсын Засгийн газар хувийн хэвшилтэйгээ хамтраад 2016 онд буюу ирэх жил нэг сая жуулчин хүлээж авах зорилт тавьсан. Энэ тоог 2020 онд хоёр саяд хүргэхээр төлөвлөж байгаа. Мэдээж олон ажил нь түүхий байж том том тоо ярилаа гэсэн шүүмжлэл гарч магадгүй. Гэхдээ хийж эхэлсэн, хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байгаа ажлууд болон энэ салбарт ажиллагсдын сонирхол, идэвх санаачилга зэргээс харахад биелэх боломжтой гэж өөдрөгөөр төсөөлж байгаа юм.

-Таны хэлснээр жуулчдын тоо үнэхээр үсрэнгүй өсөх үү. Өслөө гэхэд хүлээж авах хүчин чадлаа нэмэгдүүлэх, дэд бүтцээ сайжруулах юу хийх вэ?

-Дэлхийн аялал жуулчлалын байгууллагын тооцоогоор түнш орноор оролцсон улсад ирэхжилд нь аялах жуулчдын тоо нь дунджаар 8-20 хувь өсдөгтаатай мэдээ байгаа. Гадаад сурталчилгаа сайн хийгдэж байгаа болохоор Монголыг зорин ирэх жуулчдын тоо өсөх магадлалтай. Иймд манай улс гадаадын зочид төлөөлөгчдийг хүлээн авах бэлтгэлийг хангах цогц арга хэмжээг хууль эрх зүйн хүрээнд болон дэд бүтэц, зочлохуйн үйлчилгээний чиглэлд авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Энэ хүрээнд бид Аялал жуулчлалын тухай хууль, Үндэсний хөтөлбөрөө батлуулна. Эрх зүйн зохицуулалтаас гадна гадаадын жуулчдад ээлтэй хандах, монгол хүний зочломтгой сайхан сэтгэлээр угтаж, үдэх хандлагыг ард иргэдийнхээ дунд хэвшүүлэх ажлыг хийх ёстой гэж ойлгож байгаа. Берлиний үзэсгэлэнгийн үеэр аль ч улсад аялахад жуулчдын аюулгүй байдлын асуудлыг дэлхий нийтээрээ онцгойлон авч үздэг нь харагдсан. Гэтэл Монголд “харийн хүн” гэж хэт үндсэрхэг үзлээр хандаад байгаа нь аялал жуулчлалын салбар хөгжихөд том саад тушаа болохоор байна. Мөнаялал жуулчлалын бизнес эрхлэгчдэдстандарт тогтоох, жуулчин тээвэрлэх хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, үндэсний болон олон улсын нислэгийн компаниудын тоо, нислэгийн тоо, давтамжийг нэмэгдүүлэх,хил орчмын болон дамжин өнгөрөх аяллын бүтээгдэхүүний хөгжлийг дэмжих ажлуудыг хийх шаардлагатай байгаа. Мөн Монгол Улсад нэвтрэх виз авах процессыг хялбарчлах, 42 орон руу визгүй зорчих журмыг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэх,e-visa үйлчилгээ, 72 цагийн түр виз олгох зэрэг визийн хөнгөлөлтийн эрх зүйн орчныг сайжруулах гэх мэтчилингийн олон ажлыг шат дараатай хийхээр төлөвлөж байна.

-Танай яамнаас Казиногийн тухай хуулийг өргөн барьсан.Хаврын чуулганаар батлах уу?

-Казиногийн тухай хуулийг батлан гаргахаар ажиллаж байгаа нь аялал жуулчлалын хөгжилдөө дэм тус болж, эдийн засгийн өсөлтөө хангах гэсэн гол зорилготой.Тухайн улс оронд казиногийн үйл ажиллагаа эрхлэх ньаялал жуулчлалынсалбарын хөгжлийг эрчимжүүлэх, валютынурсгалыг нэмэгдүүлэх нэг гол хүчин зүйл болдог. Тийм учраас олон улсынстандартад нийцсэн хоёрказиногийн үйл ажиллагаагмонгол хүн тоглуулахгүй байх нөхцөлтэйгээр зөвшөөрч ажиллуулахаар хуулийн төсөл боловсруулсныг Засгийн газар хэлэлцээд УИХ-д өргөн барьсан. УИХ-ын гишүүд олон талаас нь хэлэлцээд батлах болов уу гэсэн бодолтой байна.

ОРОН НУТГИЙН ҮҮСГЭЛ САНААЧИЛГАТАЙ БАЙГАЛЬ ХАМГААЛАХ НӨХӨРЛӨЛҮҮДИЙГ ИЛҮҮ ДЭМЖИЖ АЖИЛЛАНА

-Ойн сан, усны сав газарт ашигт малтмал олборлох харилцааг зохицуулж байсан “Урт нэртэй” хуулийг хэрэгжүүлэх журмын тухай хуульд өнгөрсөн намрын чуулганаар өөрчлөлт оруулж баталсан.Энэ хуулийн хэрэгжилттэй холбогдуулан байгаль орчноо хэрхэн хамгаалах вэ?

-Улс орны эдийн засгийн гол тулгуур нь уул уурхайн ашиглалт учраасус, голоо хамгаалж байна гээд баялгаа хэтэрхий хав дараад сууж болохгүй гэдэгтэй бид санал нэгдсэн учраас хуулиа өөрчилсөн. Шинэчлэгдэн батлагдсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр тухайн аж ахуйн нэгж нөхөн сэргээлтийн зардлаа төрд 100 хувь барьцаалсан тохиолдолд ашигт малтмалын болон нөхөн сэргээлтийгзөв зохистой уялдуулан хийх бололцоотой болсон. Мөн ойн сан бүхий газар ашигт малтмал олборлосон тохиолдолдойнэкологи, эдийн засгийн үнэлгээг тогтоон, хохирлыг гурав дахин нэмэгдүүлж төсөвт төлүүлэхээр боллоо. Түүнчлэнтухайн байршилд байсан нэг ширхэг модны оронд 10 мод тариулах гэхчилэн байгаль экологидоо илүү ээлтэй,өндөр шаардлагатай нөхцөлүүд хуульд тусгагдлаа. Монгол Улс газрын доорх төдийгүй дээрх баялгаар ч яндашгүй баян. Энэхүү нөөц, баялгаа зүй зохистой ашиглах болон байгаль орчноо хамгаалах асуудлыг цогц, тэнцвэртэйбайдлаар авч үзэх нь улс орны ирээдүйн хөгжлийн тулгуур асуудал, амин сүнс нь юм. Салбарын сайдын хувьд нөхөн сэргээлтийн шилдэг арга, технологийг Монголын хөрсөнд нутагшуулахын төлөө хамтран ажиллах саналыгзаримолон улсын байгууллага, төсөл, хөтөлбөрт тавьж байгаа. Ер нь цаашдаа уул уурхайн компаниуд нь нөхөн сэргээлтээ хийхгүй байгаа тохиолдолд төр нөхөн сэргээлтийнх нь зардлыг аваад энэ үйл ажиллагаагаар дагнаж мэргэшсэн мэргэжлийн байгууллагаар хийлгэх нь зохимжтой гэж үзэж байгаа. Манай уул уурхайн компаниуд дунд ч нөхөн сэргээлтийг сайн хийдэг, арвин туршлагатай, гаднын шилдэг технологийг нутагшуулсан аж ахуйн нэгжүүд бас бий. Тэдний арга туршлагыг түгээн дэлгэрүүлэх, дэмжих ажлыг бас хийх шаардлагатай.

-Улаанбаатар хотын хөрсний бохирдлыг багасгах, шийдвэрлэх ямар нэг төлөвлөгөө, зорилт байна уу?

-Энэ салбарын сайдаар томилогдож ирэхэд санаа зовоосон олон тулгамдсан асуудлын нэг бол Улаанбаатар хотын гэр хорооллын хөрсний бохирдол гэж харсан. Улаанбаатар хотын хөрсний бохирдлын судалгааорон нутагтай харьцуулахад харьцангуй сайн хийгдсэн байна. Харамсалтай нь судалгааны материалуудын үр дүнг үзэж ажил хэрэг болгосон зүйл бараг алга байна.Ямар ч байсан энд тэнд хийгдсэн судалгааны материалуудыг яаман дээрээ нэгтгэж мэдээллийн санг бүрдүүлээд дууссан. Өнөөдөр хөрсний бохирдлыг агаарын бохирдлын түвшинд анхаарч тэмцэх цаг нь болсон учраас манай яамнаастөслийн саналууд боловсруулж,олон улсын байгууллагууд, Элчин сайдын яаманд хүргүүлээд байна. Дээр нь хөрсний бохирдолтой тэмцэх хөтөлбөр батлуулж ажиллахаар төлөвлөөд явж байна. Нийслэлийн гэр хорооллынхны нэг хэсгийн ил задгай жорлон, муу усны нүхийг илүү боловсронгуй арга технологиор шийдэжзагвар болгон үзүүлэхийг оролдож байна. Одооноос энэ асуудалд онцгой анхаарахгүй бол Улаанбаатарчууд элдэв халдварт өвчин, харшил, хорт хавдрын өвчлөлөөс ангид байх боломжгүй юм.

-Танай салбарын гадаад хамтын ажиллагаа асар өргөн хүрээтэй. Гадаад хамтын ажиллагаанд ямар зарчим баримталж байна вэ?

-Өнгөрсөн 20 гаруй жилийн хугацаанд гадаад хамтын ажиллагаа хамгийн өргөн агуулгаар хөгжсөн салбаруудын нэг бол байгаль орчны салбар. Бид байгаль орчны салбарт хандивлагч орнууд, олон улсын байгууллагуудын буцалтгүй тусламжаар хэрэгжиж буй төслүүдийн судалгааг нэгтгэн, мэдээллийн сан бүрдүүлж, хэрэгжилтэд мониторинг хийж байна. Гадаад бодлогоо нэг цонхоор харах, үр өгөөжийг дээшлүүлэх, төсөл бүхнээсүр дүн гаргаж, бодит ажил болгох,төрийн ажлынуялдаа холбоог сайжруулахад энэ ажил үр дүнгээ өгөх байх аа.

-Байгаль орчныгхамгаалах чиглэлээр байгуулагдан үйл ажиллагаа явуулж байгаа иргэний хөдөлгөөн, ТББ, хөдөлгөөнүүдтэйхэрхэн хамтран ажиллаж байна вэ?

– Монголдуул уурхайн бизнесийн үйлажиллагааэрчимжсэнтэй зэрэгцээд байгаль орчны чиглэлийнТББ, хөдөлгөөн700гаруй байгуулагдан үйл ажиллагаа явуулж байна.Цаашид байгаль хамгаалахчиглэлийнТББ-ууд, хөдөлгөөн, нөхөрлөлүүдийн үйл ажиллагаанд мониторинг хийж, хүний нөөцийг чадавхжуулахад анхаарч, орон нутгийн иргэдийн үүсгэл санаачилгатай байгаль хамгаалах чиглэлийн нөхөрлөлүүдийн үйл ажиллагааг илүү дэмжиж, хамтран ажиллана. Ирэх тавдугаар сард бид орон нутгийн уугуул иргэдийн үүсгэл санаачилгаар байгуулагдан үйл ажиллагаа явуулж байгаа байгаль хамгаалахнөхөрлөлүүдийн үндэсний чуулганыг хийхээр бэлтгэл ажлаахангаж байна.

-Та УИХ-ын жирийн гишүүн байсан, одоо Засгийн газрын гишүүн, сайдаар ажиллахын хооронд ямар ялгаа байна вэ?

-Их ялгаатай, гол нь ажлын ачаалал эрс нэмэгдсэн. Би УИХ-ын гишүүнээр гурван удаа сонгогдон ажиллаж байна. Тодорхой хуулиудыг боловсруулах, хамтран оролцох, Их хурлаар орж батлагдах хууль, тогтоол, шийдвэрүүдтэй танилцах, санал бодлоо илэрхийлэх, сонгогчидтойгоо уулзах гээд цаг зав багатай л байдаг байсан. Сайдын хувьд үүнээс хоёр дахин их ачаалалтай байдаг юм байна. Нөгөө талаар хариуцлага ихтэй алба юм. Их хурлын гишүүн байхад нөгөө баталсан хууль, тогтоол шийдвэр яагаад хэрэгжиж болдоггүй юм бол, ингээд хийж болдоггүй юм болов уу гэж л бодож явдаг байлаа. Харин сайдын хувьд бодсон зүйлээ бүтээлчээр, бодит байдлаар хэрэгжүүлэх бололцоо илүү байна. Гагцхүүяаж энэ бололцоог бодит байдал болгох вэ гэдэг асуудал чухал юм. Их хуралд би голчлон хүний амьдралын баталгаа болсон нийгмийн хамгааллын чиглэлээр түлхүү ажиллаж байсан бол Байгаль орчин, ногоон хөгжил, аялал жуулчлалын сайд болсноор хүний эрүүл аюулгүй амьдралын гэр болсон байгаль дэлхий, түүнийг тэтгэгч газар, ус, хөрс, агаар зэргийг хамгаалахынтөлөө хариуцлагатай ажиллаж, зүтгэх боломж, цар хүрээ нэмэгдсэн. Монгол орны тогтвортой хөгжлийн үндэс болсон энэ том салбарт тулгамдсан бүх асуудлыг шийддэггүй юмаа гэхэд хөрс суурийг нь зөв тавих, бага ч болсон бодитой тодорхой зүйл хийж надад итгэж сайд болгосонхүмүүс, сонгогч олон түмнийхээ итгэл найдварыг алдахгүйн төлөө л зүтгэн ажиллаж байна. Аливаа асуудлыг мэргэжлийн хүмүүсийн үг, олон түмний санаа бодолд тулгуурлан зарчимтай шударгаар шийдвэрлэхийг эрхэмлэн ажиллаж байна. Цаашид гаргасан аливаа шийдвэрийн биелэлтийг хангуулахын төлөө анхаарлаа илүү хандуулж ажиллана.

Э.ЭНЭРЭЛ

МАН-ын НАМЗХ-ны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Б.Бат-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-НАМЗХ-ны Удирдах зөвлөл хуралдлаа. Яагаад бужигнаад эхлэв?

-Би хуралд оролцоогүй. Хурлын протокол одоо болтол миний гар дээр ирээгүй байна. Тэгэхээр яг ямар асуудлаар хуралдаж, юу шийдсэнийг мэдэхгүй. Зарим нэг сураг л сонссон.

-Яагаад хуралдаа оролцоогүй юм бэ?

-Болж байгаа процессийн тухайд гэвэл НАМЗХ-ны ерөнхийлөгч Л.Оюун-Эрдэнэ саяхан ирээд буцсан. Тэрээр сар хүрэхгүй хугацааны дараа сургуулиа төгсөнө. Тэгээд эх орондоо ирж НАМЗХ-ны Удирдах зөвлөл, Бага, Их хурлыг хийе гэсэн төлөвлөгөөтэй ажиллаж байгаа. Л.Оюун-Эрдэнийг ирэхээс өмнө НАМЗХ-г хөдөлгөе гэсэн бүлэглэл байна. БиЕрөнхий нарийн бичгийн даргын хувьд нэгдүгээрт дүрэм, хоёрдугаарт зарчим барихын зэрэгцээ нэгэнт холбооны дарга удахгүй ирэх учраас холбооны хурлыг хойшлуулъя гэсэн саналыг өнөөдрийг хүртэл баримталсаар ирсэн. Мөн тэр өдөр Н.Номтойбаяр, Ж.Мөнхбат даргын өрөөнд намайг гүтгэсэн. Тиймээс би Л.Оюун-Эрдэнэ ерөнхийлөгчийг иртэл нэг ч хуралд оролцохгүй гэдгээ хэлээд гараад явчихсан.

-Та тэгвэл сая болсон НАМЗХ-ны Удирдах зөвлөлийн хурлыг юу гэж тайлбарлах вэ?

-НАМЗХ дүрэмдээ Удирдах зөвлөлийн гишүүдийн олонх нь хүрэлцэн ирснээр, хуралд оролцсон гишүүдийн олонх нь аливаа асуудлыг дэмжиж тогтоол гаргаснаар тухайн асуудал баталгааждаг. Саяын хуралд нийт 19 хүн оролцож 20 гишүүн ирээгүй. Мөн хурлын ирцийг хүргэхийн тулд дөрвөн жил нэг ч удаа хуралдаа ирээгүй хүнийг хүртэл авчирч гар өргүүлсэн процесс ч өрнөлөө. Бас зарим нэг хүнийг маань албан тушаал өгье гэж дуудаж ирүүлээд гар өргүүлсэн тохиолдол ч гарсан. Ингэж л хэт улайрсан үйл явдал өрнөж байна. Ирээдүйд Монголын төрийг зөв хүмүүс авч явахаас бус аливаа бүлэглэл авч явна гэж байхгүй.

-Бүлэглэл гэж УИХ-ын гишүүн Н.Номтойбаяр, О.Содбилэг тэргүүтэй хүмүүсийг нэрлээд байна уу. НАМЗХ-ны тэргүүний суудлыг Л.Оюун-Эрдэнийг эзгүйд Н.Номтойбаяр авах гэснээс асуудал өрнөөд байгаа хэрэг үү?

-НАМЗХ-ны дүрмээр Их хурлаасаа холбооныхоо ерөнхийлөгчийг сонгодог. Шууд хэлбэл НАМЗХ-ны Их хуралд Намын даргын зүгээс ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчийг танилцуулж чөлөөт сонгууль явуулснаар сонгогддог. Үүний дагуу сонгогдсон ерөнхийлөгч нь Л.Оюун-Эрдэнэ. Ерөнхийлөгчийн үүргийг түр орлон гүйцэтгэгч нь Н.Номтойбаяр. Гэхдээ НАМЗХ-ны дүрэмд үүрэг гүйцэтгэгч гэсэн албан тушаал байдаггүй. Тодруулбал, ерөнхийлөгчийг эзгүйд ерөнхий нарийн бичгийн дарга үүрэг гүйцэтгэнэ гэсэн заалттай. Тэгэхээр бас л дүрмийн зөрчил явж байгаа гэсэн үг. О.Содбилэг гишүүн үүнд ямар ч хамаагүй ээ. Тэгээд ч өнөөдрийн энэ үйл явдлыг Н.Номтойбаяр, Л.Оюун-Эрдэнэ нарын хоорондын асуудал гэж харахгүй байгаа. Илүү том үйлдэл ард талд нь нуугдаад байна. Л.Оюун-Эрдэнийн хувьд НАМЗХ-ны ерөнхийлөгч хийж байхдаа давхар МАН-ын ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүргийг гүйцэтгэж байсан. Тэр үед МАН-ын удирдлагууд Харвардын улс төрийн удирдлагын сургуульд даалгавар өгч явуулсан. Түүнээс биш өөрийнхөө дураар явчихсан юм биш. Тиймдээ ч саяхан ирэхдээ намын удирдлагуудтай уулзаж “Намын даалгавраар явсан. Төгсөхөд ганцхан сар үлдлээ. Ирээд холбооныхоо хурлуудыг хийнэ” гэсэн. Сүүлийн шалгалтууд нь эхэлчихсэн байгаа. Ийм цаг үеийг тааруулж байгаа нь жудаггүй, увайгүй үйлдэл.

-Асуудал яригдаж эхэлснээс хойш Н.Номтойбаяртай уулзаж ярилцав уу. Юу гэж байх юм?

-“Н.Номтойбаярыг НАМЗХ-ны ерөнхийлөгч боллоо”, “Н.Номтойбаяр ерөнхийлөгчийн үүргийг гүйцэтгэж эхэллээ” гээд л мэдээ цацсан байсан. Энэ нь Н.Номтойбаяр НАМЗХ-г удирдаж авч ирлээ гэж хэлээд байх шиг байна. Өнгөрсөн хугацаанд Н.Номтойбаяр гишүүн УИХ дахь МАН-ын бүлэг дээр л ажиллаж байсан. Өнөөдөр манай залуучуудаас энэ тухай асуухад бүгд үнэнийг нь л хэлнэ. Яг үнэндээ ерөнхий нарийн бичгийн даргын удирдлага дор үйл ажиллагаа нь зохион байгуулагдаж байсан. Санхүү мөнгөний хувьд ч гэлээ асуудал бий. Олон нийт хөрөнгөтэй хүн энэ холбоог авлаа. Залуучуудын холбоо одоо л хүчирхэгжинэ гэж ярьж байсныг ч сонсож л байлаа. Үнэндээ Л.Оюун-Эрдэнэ даргын үеэс ч долоон дор санхүүтэй бид ажилласан шүү. Бидний үйл ажиллагааг илүү хүчтэй болгохын тулд хөрөнгө мөнгө зарсан уу гэвэл үгүй.

-НАМЗХ хоёр хуваагдсан нь нотлогдоод байх шиг?

-Нийгэм тэгж харж байх шиг байна. Би үүнийг хуваагдал гэхээсээ илүүтэй ялалт, ялагдал гэж байхгүй тоглолт гэдгийг л хэлнэ. У.Хүрэлсүх гэдэг хүн энэ холбоог анх үүсгэн байгуулж анхны ерөнхийлөгчөөр нь ажиллаж байлаа. Дараа нь талийгаач Уламбаяр ерөнхийлөгч удирдаж байсан нь бас нэг үе. Тэгээд Г.Занданшатар дарга өөрийнхөө үеийнхнийг толгойлж байсан бол Л.Оюун-Эрдэнэ өнөөдөр бас л нэг үеийг толгойлон гарч ирсэн. У.Хүрэлсүх, Г.Занданшатарын үеийн хүмүүс бүгдээрээ л хамт явж байна. Бидний хувьд Н.Номтойбаяр, Л.Оюун-Эрдэнэ, Б.Бат-Эрдэнэ бид нэг л үед цуг явна. Тэгэхээр энэ байдлыг бид их ухаалгаар харах ёстой. Миний хувьд Н.Номтойбаярын гэдэг юм уу Л.Оюун-Эрдэнийн тал гэж хуваагдчихлаа гэж залуусаа харахгүй байгаа. Дүрэм зөрчигдөж байна уу, үгүй юу гэдгийг харах ёстой хүн нь би.

НАМЗХ бол хувь хүний компани биш. Манай байгууллага 18 жил оршин тогтносон магадгүй ирээдүйд 100 жил явахдаа л дүрмээрээ явах ёстой. Үүний төлөө манай үе үеийн гишүүд, залуучууд бат зогсч чадна гэдэгт итгэж байна. Ер нь НАМЗХ өнгөрсөн 20 шахам жилийн хугацаанд дүрмээ л барьж ирсэн. Дүрмийн байгууллага. НАМЗХ-ны залуучуудын хувьд дүрэм гэдэг бол Үндсэн хууль. Үүнийг хэн нэгэн зөрчихийн эсрэг хатуу зогсоно.

-Л.Оюун-Эрдэнэ дарга бас дүрмийн бус юм биш үү. НАМЗХ-ны ээлжит Их хурал өнгөрсөн 2014 онд болох байсан гэдэг утгаараа?

-Манай холбооны Их хурал 2014 оны есдүгээр сард болох ёстой байсан. Үүнээс нэг сарын өмнө би Бага хурлыг зарлаж Их хурлаа зарлая гэсэн саналыг хэлж байсан. Тэгэхэд намаас үүрэг даалгавар аваад явсан холбооны ерөнхийлөгч гадаадад байгаа, ирэх хугацаа нь ойртсон учраас өөрөө ирээд Их хурлаа зарлаад яваг гэсэн зарчмын үндсэн дээр л өнөөдрийг хүртэл хүлээж байгаа. Тэр үед хүлээн зөвшөөрч байсан хүмүүс өнөөдөр Их хурлаа зарлах ёстой гээд чичирч, дайрч байгааг ойлгохгүй байгаа.

-НАМЗХ-г Н.Номтойбаяр удирдлаа гээд яах юм. Л.Оюун-Эрдэнэ улирч сонгогдоод юу болох юм?

-Улс төрийн бас нэг гишгүүрийн асуудал. Үндсэн хуульд олонх болсон нам нь засаглана гэсэн заалттай. Тэгэхээр энэ залуус яагаад заавал намд орох гээд, заавал залуучуудын байгууллага руу орж удирдлагыг нь гартаа авах гээд байгаа юм гэвэл ирээдүйн улс төрийн зураглалтай нь холбоотой. Өнөөдөр улс төрийн намуудын төлөвшил гэдгийг хүн бүр ярьж байгаа. Гэхдээ ямар хүмүүс улс төрд явах ёстой вэ гэдгийг ярихгүй байна. Бизнесийн бүлэглэлүүд орж ирж, бизнесээ хамгаалахын тулд хуульд хүртэл гар дүрдэг боллоо. Ийм байхад яаж улс төрийн төлөвшил ярих юм. Бизнесийнхэн нь бизнесээ хийж, урлагийнхан нь дуугаа дуулж, улстөрчид нь улстөржих цаг болсон. Мөн цаг хугацааны хувьд яагаад өнөөдөр ийм асуудал үүсч байна вэ гэвэл 2016 оны сонгуулиар их олон тойрог суларч байгаа. Спортынхон дотор үе шилжилт явчихлаа гэдэг шиг улс төр дотор үе солигдох том мөчлөг ирсэн. Үүнийг бүгд мэдэж байгаа. Энэ цаг хугацаан дээр цэвэр улстөрчид нь улс төрийг авч явах уу эсвэл тодорхой бүлэглэлүүд улс төрөөр дамжуулж төрийг барих нь уу гэдэг систем яригдаж байгаа. Үүний л эхлэл өнөөдөр эрчимжиж байна. Шууд хэлбэл 2016-2024 он хүртэлх тэр дундаа МАН доторх улс төрийг хэн барих вэ гэдэг тэмцлийн эхлэл бий боллоо гэж би харж байгаа. Түүнээс биш Н.Номтойбаяр, Б.Бат-Эрдэнэ, Л.Оюун-Эрдэнэ нар бол жижиг зүйл. Үүнийг ойлгож гаднаас шидсэн чулуунд бутрахааргүй зангидсан гар шиг л байх ёстой.

-Зангидсан гар шиг байх хөг ингээд өнгөрч байгаа юм биш үү?

-Асуудал дөнгөж эхэлж байна. Мэдээж хэвлэл мэдээллээр, АН бусад намын зүгээс НАМЗХ-г эвдрэлцүүлснээр 2016 онд МАН-ыг унагах, нам доторх хагарлыг үүсгэх гэх мэт улс төрийн олон өнцгийг харж байгаа байх. Яагаад би сая хуралд ороогүй хэрнээ Хяналтын хороондоо хандаж саяын хурал дүрмийн бус гэж зарлаагүй вэ гэвэл эцэс төгсгөлгүй үл ойлголцсон байдалд нэг удаа ч болов цэг тавиад олонхиороо шийдэх хэрэгтэй гэж үзсэн. Бид хэрэлдлээ гээд НАМЗХ хохирохгүй. Яагаад гэвэл НАМЗХ бус МАН сонгуульд ордог учраас нам л хохирно. Тиймээс ч би жил гаруйн өмнөөс МАН-ын удирдлагуудад “Ийм асуудал үүсч байгаа. Өрнөөд явж байна” гэдгийг хэлж байсан. Энэ нь өнөөдөр туйлдаа хүрнэ гэдэг шиг эцсийнхээ цэг рүү явж байх шиг байна. Бид олонхиороо шийдээд цаашаа алхах л ёстой.

-Н.Номтойбаярынхан та бүхний яриад байгааг хүлээн зөвшөөрөх юм уу. Ер нь НАМЗХ-ны удирдлагыг тэд гартаа авчихаж байгаа нь энэ юм биш үү?

-Удирдлагыг гартаа авсан гэсэн ойлголт байхгүй. Яагаад гэвэл Н.Номтойбаяр дүрэм зөрчиж өөрийгөө ерөнхийлөгчийн үүрэг гүйцэтгэгчээр томилуулсан хүн. Тэгээд ч бид өнөөдөр энэ үеийнхнийхээ асуудлыг яриагүй. Өнгөрсөн дөрөв таван үе, ирээдүйд бий болох олон үеийн асуудлыг ярьж байгаа. Тиймээс үе үеийн удирдагчид болох У.Хүрэлсүх, Г.Занданшатар, Л.Оюун-Эрдэнэ нар залуучуудын байгууллагыг өнгө мөнгөөр худалдаж авч болдоггүй юм гэдгийг харуулна байх гэж бодож байгаа. “Та бол хууль бус” гэдгийг нь Н.Номтойбаярт өөрт нь олон удаа хэлж байсан. Намайг гурван ч удаа “НАМЗХ-ны ерөнхий нарийн бичгийн даргын албан тушаалыг өгчих” гэж шахаж байсан. Би өнөөдрийг болтол энэ тухай хэнд ч ам нээгээгүй ирсэн. Уг нь Н.Номтойбаярын маань хувьд улс төр хийх талбар нь их л том байгаа юм даа. УИХ-ын бүлгийн дэд дарга Дорнод аймгаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүн. Харин бидний хувьд НАМЗХ гэдэг байгууллагадаа л ажиллаж байгаа.

-Өнгөрсөн хугацаанд НАМЗХ-г Н.Номтойбаяраар тэжээлгэчихээд одоо мурьж байгаа юм биш үү?

-Гадуур тийм ойлголт төрүүлсэн юм шиг байна лээ. “Би Оюун-Эрдэнийг байхгүй хойгуур НАМЗХ-г бүрэн дүүрэн санхүүжүүлсэн. Гэтэл одоо Оюун-Эрдэнэ ирээд намайг явуулах гэж байна” гэж. Ялангуяа намын удирдлагуудад энэ ойлголтыг өгсөн байна. Буруу ойлголт яваад байна. Санхүүгийн хувьд л гэхэд ажлын албаны бүтэн жил гарангийн нийгмийн даатгал төлөөгүй, ажилчдын гурван сарын цалин төлөгдөөгүй байна. Гэхдээ НАМЗХ бол дүрмээр явдаг байгууллага болохоос хэн нэгний халаасаар хөдөлдөг, хэн нэгний компани юм шиг дур зоргоор авирладаг газар биш.

-МАН-ын удирдлагууд юу гэж байх юм. Намын удирдлагууд чинь бас талцаад байгаа юм биш үү гэсэн яриа сонсдсон…

-Л.Оюун-Эрдэнэ ерөнхийлөгч ирэхдээ бидэнтэй, Н.Номтойбаяр, намын удирдлагуудтай ч уулзсан. “Тавдугаар сарын дундуур Бага хурлаа, зургадугаар сарын дундуур Их хурлаа хийе. Нэгэнт төгсөөд ирж байгаа учраас залуучуудын байгууллагын дараа дараагийн үйл ажиллагааг удирдаад сонгууль руу орох” тухай бүх асуудлыг ярьж тохироод л явсан. Намын удирдлагууд “за” гээд хүлээж авсан гэж ойлгосон. Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Ж.Мөнхбат, бусад нарийн бичгийн даргатай уулзахад ч хэлж байсан. Ийм байхад хүч түрж асуудал үүсгээд байгааг би сайн ойлгохгүй байна. Нийгэм үүнийг МАН-ын хагарал гээд яриад эхэлчихэж. Асуудлыг тийм түвшинд аваачихыг хүсэж буйхүмүүс ч байх шиг байна. Яагаад гэхээр албан тушаал аваагүй гомдогсод намаар дүүрэн байгаа. Сонгуулийн дараа зугтсан хэрнээ сая хамтрахад “Би энэ намын гишүүн тэнд ажилладаг юм. Ажилтайгаа үлдмээр байна” гээд ирсэн хүмүүсийн тоо ч маш их байна. Олон хүн намд байдал хэрхэн өрнөж байгааг ажиглан харж байна. Үүнээс шалтгаалаад намын хагарал эхэлнэ гэж юу байх билээ. Гэхдээ дүрмийн бус тоглолтыг, өнгө мөнгөөр хүч түрсэн байдлыг хараад суух, хүлцэнгүй аялдагч шударга бус хүмүүс манайд олон гэдэгт би итгэхгүй байна.

Л.МӨНХТӨР

Яруу найрагч, зохиолч Р.Эмүжинтэй ярилцлаа. Тэрбээр энэ өдрүүдэд хүүхдийн үлгэрийн зургаан номоо уншигч багачууддаа хүргэсэн юм.

–Хамгийн ихээр үгүйлэгдэж байгаа хүүхдийн уран зохиолд, ялангуяа үлгэрийн төрлөөр хэд хэдэн ном гаргасанд баяр хүргэе. Эмүжин Монголынхоо бяцхан үрсэд зориулж үлгэр бичиж байгаа нь их сонихон сайхан санагдаж байна?

-Би ээж болсноосоо хойш хүүхдийн үлгэрийн ном бичих юм сан, гэхдээ бүр хэн хүнд хүртээмжтэй олон сайхан ном гаргах юм сан гэж мөрөөдөх болсон. Гэтэл Мадонна надаас өрсчихсөн л дөө. Тэр үед Мадоннагийн номууд орчуулагдаад Монголд орж ирж, тийм нэг гэмгүй цагаахан шар хөдөлж байлаа. Тэр хүний ард дөч тавин хүнтэй мэргэжлийн баг ажилладаг болманай нөхцөлд бид өөрсдийн бор зүрхээр, сайхан юм хийе дээ гэж шатаж явдаг хүсэл мөрөөдлөөрөө л хийцгээж байна даа. Бодсоор явтал мөрөөдөл маань ч бараг замхрах тийшээ хандаж,арван жилийн дараа бага хүүгээ төрүүлсэн. Бага хүүгээ төрсний дараа хүүхдийн үлгэрийн ном бичих юм сан гэдэг нөгөө л эрт цагийн мөрөөдөл маань буцаад ирсэн л дээ. Хөвгүүдээ багад нь өвөртлөөд унтахдаа үргэлж үлгэр ярьж өгнө.Бидэнд мэддэг үлгэр бас цөөн, тогтоосон нь ч ховор юм. Тэгээд голдуу л өөрөө зохиогоод ярьж өгдөг байлаа. Жаахан том болоод ирэхээрээ хүүхдүүд маань өөрсдөө захиалга өгнө. Ээж ээ, өнөөдөр бартай үлгэр сонсъё, өнөөдөр дурласан могойны тухай сонсъё гэхчлэн. Цааш нь бүр хөгжөөд “Ээж ээ, өнөөдөр галт уул дэлбэрээд үлэг гүрвэлийн сүрэг тэндээсээ зугтаад амьд гарч байгаа тухай үлгэр сонсъё” гэхчлэн өөрсдөө үйл явдал руугаа ороод эхэлсэн л дээ. Ер нь хүүхдийн ертөнц нь өөрөө үлгэр юм. Гэртээ харандаа цаас барьдаггүй, усан будаг, будгийн харандаа тажигнуулдаггүй хүүхэд байдаггүй шүү дээ. Хүүхдийн хазгай муруй ч гэсэн татаж байгаа зураас нь өөрөө хүүхдийн бүтээл юм, хүүхдийн ертөнц юм. Нөгөөтэйгүүр, хүүхдийн зохиолд яах аргагүй үгүйлэгдэж байгаа орон зайд уран зохиолд давалгаалж орж ирсэн нэгэн хүчтэй, өөр цаг үеийн өөр төлөөллүүдийн хувьд ерээд оныхон бид өөрсдийн орон зайгаа бүтээх ёстой гэсэн бодол байдаг. Энэ бол бидний цаг үе.

–Үлгэрийнхээ номын бүтцэд хэрхэн хандав?

-Зургаан номын маань тав нь бие даасан нэг нэг үлгэр, тус тусын өөр ертөнц. Жишээ нь, “Үзэсгэлэнт оюун ухаан” гэдэг үлгэр байна. Яг орчин цагийн хүүхдүүдийн сургууль дээр нь өрнөдөг өрсөлдөөн, хувцас, гоёл, хүргүүлдэг машин гэхчлэн энэ өрсөлдөөн дотроос хүүхэд оюун ухаанаараа гоёсон нь хамгийн үзэсгэлэнтэй юм байна гэдгийг ухаарч байгаа тухай үлгэр юм. Үлгэр болгондоо ухаарал шингээж, номынхоо чимэглэл, дизайнаар нь хүртэл дамжуулж сургаалийн чанартай ухаарал хайрлахаар санаануудыг шигтгэж өгсөн байх жишээтэй. Энэ үлгэрүүдийг би зөвхөн хүүхдүүдэд төдийгүй томчуудад зориулж бичсэн л дээ. “Хэрэв өөрөө хүсвэл чи ч бас солонгын өнгөөр гэрэлтэж чадна” гэх мэтчилэн үлгэр болгоноор дамжуулаад ухаарал ямар нэгэн сургамж, хэлэхийг хүссэн. Магадгүй бидэнд өчнөөн олон жилийн дараа, гуч дөч хүрсэн хойноо амьдралын энэ их нугачаанд бүдрэхдээ мартчихсан, эргээд санахаа байчихсан тийм сургамжуудыг сэргээж шигтгэж өгсөн байх жишээтэй.

–Том хүмүүс явж явж том болсон хүүхэд л байдаг гэдэг шүү дээ. Тэр үүднээсээ таны үлгэрүүдэд магадгүй том болчихсон Эмүжин хэмээх бяцхан охины ертөнц буусан болов уу?

-Мэдээж. Ер нь зохиолч хүн бол өөрийнхөө араншинг ч юм уу хүсэл,төсөөллийгзохиолынхоо аль нэгэн дүрд заавал шингээдэг шүү дээ. Энэ шижмээр миний зохиосон үлгэрүүдэд Эмүжингийн хаялга, өнгө, танил юм шиг араншингууд байгаа. Би бага хүүгээ зургаан нас хүртэл нь орой болгон үлгэр ярьж өгсөн гэхээр хэдэн үлгэр зохиосон байж таарах вэ. Хүү минь надад хэдэн амьтны амьдрал, үр зулзага, хайр дурлалыг захиалсан байж таарах вэ, тийм үү. Тэр болгоныг хүүхдийн ном болгож гаргана гэдэг бас бэрхшээлтэй.Учир нь хүмүүс түүнийг хачирхаж сонирхож, дурлаж харахаасаа гадна ухаарал авч үлдэх ёстой. Тэр талаас нь нэлээн бодож бичсэн.

–Анхны шүлгийн номоосоо хойш яруу найргийн ном гаргах ямархуу байсан бэ?

-1998 онд анх гаргасан шүлгийн номоосоо хойш яруу найргийн дөрвөн ном гаргасан. Дараа нь тэднээсээ эмхэтгээд хоёр боть маягийн ном гаргасан л даа. Өгүүллэгийн хувьд, угаасаа яах аргагүй бичмээр санагддаг юм байна. Бичмээр санагдахдаа өөрийн эрхгүй зүрх сэтгэлээс бүр түрж орж ирдэг юм байна. Жишээ нь, нийтлэл бичээд сууж байхад хажуугаар нь өгүүллэгийн үг хэллэг, санаа ороод ирдэг. Бидний өдөр тутмын сонины хүнд эргүүлэгт амьдарч байгаа хүмүүст тэр болгоноо бичээд байх боломж гардаггүй. Өгүүллэгийн анхны “Улбар хөлт” гэдэг номоо бага хүүгээ тэгээд гэртээ хэвтэж байхдаа бичсэн. Надад гэртээ хэвтэх нэг боломж олдсон нь бага хүүгээ төрүүлэх гэж гэртээ хэдэн сар суусан үе юм. “Улбар хөлт”-ийн дараа хоёр жилийн турш бодож явж байгаад дараагийн номоо гаргасан. Энэ бүхэн хэлбэрдээд ч юм уу эсвэл би шүлэг ч бичнэ, өгүүллэг ч бичиж чадна гэж онгироод ч юм уу хийж байгаа биш юм шүү дээ. Аяндаа дотроос өөрөө түрээд урсаад гараад ирж байгаа хэрэг. Урсаад ороод ирж байгаа усыг, сүргээрээ давхиад ороод ирж байгаа адууг хорьж буцаахгүйтэй адил юм даа.

–Яруу найрагч Эмүжин ерээд оны сүүлчийг эргэн харвал өнөөдөр орон зайгаа хэр их тэлж чадсан бэ?

-Мэдээж өөр. Жишээ нь, үр хүүхэд, эх орон гэдэг ч юм уу монголчуудын хайртай сэдвүүд байна. Тиймэрхүү сэдвүүд рүү өөрийн эрхгүй ухаан түшиж ордог юм байна. Би хоёр хүүтэй. Би энэ амьдралыг туулж, хоёр хүүгээ өдий зэрэгт хүргээгүй байсан бол өнөөдөр энэ шүлгүүдээ бичихгүй шүү дээ. Бид өнөөдөр дөч гарчихлаа. Нэгэн үеийн, дурласан дурлаагүй, салсан нийлсэн өчнөөн амьдрал, амжилт ололт тэр бүхний хэрээр надаас гарч байгаа уран бүтээл ч гэсэн орон зайгаа тэлж өөрчлөгдөж байна. Тэгсэн хэрнээ нөгөө л арван найм, арван естэйдөө, хорин хэдтэй үеийн бичдэг хөнгөн, мэдрэмжид хөглөгдсөн сэдвүүд бас адилхан гараад л байна. Жишээ нь, Намайг шүлэг бичдэг болохоор чи дурласан юм уу

Надад хавар мэт ирдэг болохоор хайрласан юм уу.. гэх жишээтэй тийм нэг зоргоороо, мэдрэмжийн, гэнэн томоогүй ч юм шиг ертөнцийг ямар ч сэтгүүл зүйн салбар, ямар ч амьдрал, ямар ч зовлон жаргал хайрцаглаж чөдөрлөж чадахгүй. Нэг их ухаан суучихлаа гээд барих гээд ч яах юм, өөрөөр нь зөнгөөр нь гаргаад бичээд сууж байх нь надад жаргал юм даа. Хүн гэдэг угаасаа л байгалийн амьтан юм байна л даа. Байгалийн амьтан гэдгээ саяхны нэг их бороо ороод цас нэвсийсэн өдөр их олон хүн мэдрэх шиг боллоо л доо. Цас орсон чинь адуу шиг үүрсээд бороо орсон чинь бараг л хулан тахь шиг баярлаж гүйгээд л. Байгалийн үзэгдлээс сэтгэл хөдлөлөө хязгаарлаж хааж хашиж чаддаггүй, тийм их байгалиас хамааралтай амьтан юм байна.

–Энэ мөчид яруу найрагч зохиолчоос гадна сайхан бүсгүйтэй ярилцаж байна. Таныөөрийгөө илэрхийлэх нь, Эмүжин хэмээх ертөнц нь өөрөө их содон. Томоогүй ч юм шиг. Адармаатай ертөнц. Эрчүүд танд ер нь хэрхэн хандах юм?

-Ухаалаг хэрнээ бас юм бичдэг, тэгээд бас сайхан эмэгтэйд эрчүүд дургүй юм биш үү. Эсвэл хүлээн зөвшөөрч чаддаггүй байх.

–Атаархал нь юм болов уу?

-Энэ атаархал биш ээ. Би гэхдээ эрчүүдийг ойлгодог. Тэд нарт өөртөө итгэх итгэл нь хэрэгтэй шүү дээ. 1998 онд анхны шүлгийн номоо гаргаснаас хойш яалт ч үгүй олны анхааралд ороод ирсэн. Тэрнийхээ хэрээр би маш их хүмүүжсээн. Олон хүний хараа, хүлээлт, бас зарим талаар үзэн ядалт, атаа жөтөөн дунд амьдарна гэдэг бол хүнийг тодорхой хэмжээгээр хүмүүжүүлдэг. Бас намайг хамгийн их хүмүүжүүлсэн нь ерөөсөө л миний хоёр хүү л дээ. Хөвгүүд маань ер нь аав нараасаа илүү намайг хүмүүжүүлсэн. Жишээ нь, энэ хүүхдийн номууд дээр хоёр хүү маань бас ажиллалаа л даа. Бага хүү маань луу зурчихаад энэ лууны хумс заавал ийм их матигар байх ёстой гээд бүр зүтгэчихнэ. Бяцхан хүүгийн минь тэр зүтгээд байгаа, надтай зөрчилдөөд байгаа өөртөө итгэлтэй байдал нь намайг өөрийн эрхгүй нугалаад, би тэрнийг нь хүлээн зөвшөөрч байгаа юм. За ойлголоо миний хүү, матигар байх ёстой юм байна, чи матигараар нь л зур гэх жишээтэй. Гэхдээ хүний зоргоороо, чөлөөтэй зан араншин алга болдоггүй юм байна. Тавь гарсан ч жар хүрсэн ч тэр хэвээрээ л үлдэх байх аа. Ээж хүн жигүүрээ хэдийд хумихаа бас хэдийд дэлгэхээ ухаарч амьдардаг юм байна. Миний дэргэд амьдарч байгаа хүн заримдаа намайг ойлгоход хэцүү санагддаг байж магадгүй. Өглөө босоод хэрэгтэй юмаа ачиж аваад бараг тэр чигээрээ машиныхаа бензинийг ч хийлгүй мартаад нутаг руугаа гараад давхичих ч тохиолдол байдаг л юм. Тийм зоргоороо зан маань ер нь хэд хүрсэн ч арилахгүй байх аа.

–Үлгэрийн зургаан ном ээж хүү гурвын хамтын бүтээл үү?

-Бас тэгж хэлж болохгүй. Зарим номын зургийг Канадад сурдаг 19 настай охин зурсан. Италид сурдаг Цэвэлмаа гэдэг охин, Америкт сурдаг хүү маань, бас зураач Орхон гуайн охин Дашмаа гээд хэд хэдэн хүний бүтээл юм.Дашмаа бол маш чадварлаг, үнэхээр өөр сэтгэлгээтэй охин. Тэр охин “Үзэсгэлэнт оюун ухаан” гэдэг номын зургийг зурсан. Үлгэрээ өгөөд явууллаа. Хэдэн охины тухай өгүүлдэг үлгэр л дээ. Тэгсэн чинь баахан муур зурчихаж. Өөр өөр өнгөтэй, өөр өөр хувцастай муурнууд. Тэндээс би залуу үеийнхний хийж бүтээж сэтгэж байгаа, харж байгаа өнгө, юманд зоримог хандаж байгаа хандлага гээд их олон юмыг хараад хичнээн баярласан гэж санана.

–Зохиолчид түүхэн сэдэв рүү хошуурч байхад та үлгэр бичиж байдаг. Өөр уран бүтээлийн сонин сайхан юутай вэ?

-Хүмүүс түүх рүү хошуурах олон шалтгаан байдаг байх л даа. Үнэхээр цаанаасаа ундарч бичээд байна уу, түүхийн сэдэвт үнэхээр дурлаж бичээд байна уу, нэг талаасаа түүх гэдэг бэлэн сэдэв юм, тэр үүднээсээ хандаж байна уу гэдэг нь тухайн зохиолыг нь уншаад үзэхээр харагдана л даа. Миний хувьд бол сэтгэл зүрхнийхээ л дуудлагаар, надад цаанаасаа юу түрж орж ирж байна тэрийгээ л бичиж байна. Энэ үлгэрийн номуудаас гадна “Хөх сарны явдал” гээд эротик роман бичсэн. Намайг одоо эротик роман бичлээ гээд бас бөөн юм болцгоох байх л даа. Би бичмээр санагдаад л бичсэн. Хувь хүнд нь нааж ойлгоно уу, тухайн романы гол дүр нь өөрийнхөө характераар өрнөсөн зохиол байна гэдгийг олж харна уу гэдэг бол миний асуудал биш. Уншигчдын өөрсдийнх нь түвшин. “Согооны хэвтэр” нэртэй өгүүллэгийн ном маань бас бэлэн болчихоод байгаа.

–Одоо хүмүүс “өрсөлдөөн” гэж их ярьдаг, бичдэг болж. “Том, жижиг өрсөлдөөн”, “өрсөлдөөн дундаас цойлж гарч ирэх” гэх мэтээр. Амьдралыг өрсөлдөөн гэж харах нь нэг л гаж санагдах юм. Хүн хоорондоо байтугай амьтны аймагтайгаа зэрэгцэн оршдог байтал энэ хандлага нь залуучууд хүүхдүүдийн итгэл үнэмшилд их сөрөг орчин болж тогтох гээд байх шиг. Та энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Намайг аравдугаар анги төгссөний дараахан “Бяцхан мисс” гэдэг тэмцээн Монгол даяар нийслэл, аймаг, суманд зохиогдож эхлэв ээ. Айлууд чинь дөрөв тав зургаатай жаахан охидоо байдгаар нь будаад гоёод нийтийн тайзан дээр алхуулж эхлэв ээ. Тэр жаахан хүүхдүүдийн өмнөөс би харамсч байсан. Тэр охин насан туршдаа уралдааны замд амьдрах уу. Насан туршдаа чиний хэлж байгаа өрсөлдөөний тайзан дээр амьдрах уу. Тэр өрсөлдөөн гэдэг ухамсрыг багаас нь тархинд нь суулгаж байгаа байхгүй юу. Одоо ч гэсэн би хөвгүүддээ хэлдэг юм. Тулалдаж, өрсөлдөж, зөрчилдөж амьдардаггүй гэж. Нөгөө талаар, бид нар нийгмийн амьдралыг тольдож байдаг сэтгүүлчид өрсөлдөөн гэдгийг бичээд л байна. Бараг эхнэр нөхөр хоёр хоорондоо өрсөлдөгч юм шиг амьдраад байна шүү дээ. Бид гурван саяулаа. Бүгдээрээ өрсөлдөөд уралдъя. Уралдсаар байгаад нэг нь үлдье. Бүр өрсөлдсөөр, нусаа хацартаа наасаар байгаад би гурван сая дээр л орно биз дээ. Өөр яах юм бэ. Их сайндаа л бүдэрч унаад нэг өдөр өвдгөө шалбална биз дээ. Өөр яах гэж. Бид энийг л олж харах хэрэгтэй санагддаг.

–Хамгийн аюултай нь амьдралыг өрсөлдөөн гэх итгэл үнэмшил суучихсан, амьдралыг жамаар нь хүлээж авахаа больчихсон хойч үе бий болж эхлээд байх шиг?

-Монгол хүний уужуу сэтгэл, алив юманд ханддаг тэр уужуу талбиу хандлага, Алтайн нуруу шиг тийм оргил сүмбэр оюун тэр бүхэн рүүгээ тэртэй тэргүй явах байх аа. Бид нар өөрсдөө байтугай дэлхий ертөнц даяараа учраа олохгүй хямарчихаад байгаа их урсгал дунд өнөөдөр бид чадан ядан явж байна. Адаглаад, “жендерийн тэгш эрх” гэдэг үгийг монголчууд анх хүлээж авахдаа “эмэгтэйчүүдийн тэгш эрх” гэж орчуулаад хүлээгээд авчихсан шүү дээ. Тэгэхээр энэ мэтчилэн одоо хэр нь шалгарч амжаагүй байгаа нийгэм, улс төрийн том том технологиуд орж ирээд, түүнд нь монгол хүний уужуу ухаан энүүхэндээ нэг жаахан бүдэрсхийгээд яваа юм болов уу даа. Ялангуяа хүүхэд өсвөр үеийнхний оюун санаа руу ямар ч хаалтгүйгээр цацаад соёолуулаад байгаа сөрөг мэдээллүүд, үзэгдлүүд ирээдүйн Монголыг хэн болгох юм бэ гэдэг яах аргагүй эмзэглэл төрүүлдэг. Гэхдээ цагийн урсгалд эргээд Монгол Монголоороо үлдэнэ дээ.

Н.ПАГМА

Монголдоо анхных гэж дөвийлгөж болох балетын мэргэжлийн “UB ballet school” сургуулийг үндэслэгч гавьяат жүжигчин Х.Гэрэлчимэг багш шинэ элсэлтийнхэнтэйгээ хичээллэж эхлээд хэдэн сарыг ардаа үджээ. Хүүхдүүд одоохондоо “баримлын шавар”ын хэмжээнд байгаа мэт. Энэ шавраар урлагийн бүтээл хийж, “Хунт нуур”-ын хар, цагаан хун, ханхүүг амилуулна гэдэг бүтэшгүй санагдана. Цөхрөлтгүйгээр арваад жил энэхүү “түүхий эд”-тэй зууралдаж баймааж сая балетын жүжигчнийг бий болгоно гэхээр амаргүй алба. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Х.Гэрэлчимэгтэй ярилцсанаа хүргэе.

–Хүссэн хүн бүр эзэмшиж чаддаггүй цөөхөн мэргэжлийн нэг бол бүжгийн жүжигчин. Бие хаанаас эхлээд авьяас чадвар нарийн шалгаж шаарддаг мэргэжил байх шүү?

-Балетыг чи сонгодоггүй, сонирхдог. Харин балет чамайг сонгоно гэдэг үг бий. Хүссэн хүн бүр физикч, химич, академич болохгүйтэй адил хүссэн бүхэн нь балетчин болж чаддаггүй нь үнэн. Эцсийн эцэст төгс төгөлдөр бүжигчин ч гэж байх боломжгүй. Олон жилийн тасралтгүй хөдөлмөр, бэлтгэл сургуулилт, хүчин чармайлтын явц дунд л сайн бүжиглэх үе тухайн балетчинд тохиодог. Тиймүе тохиож иртэл уйгагүй хичээх, өөртэйгөө байнга ажиллах, хамаг бүхнээ дайчлах шаардлагыг балетын урлаг тулгадаг гэх үү дээ. Тийм болохоор “балет чамайг сонгох “хүртэл хөдөлмөрлөн, тэвч гэсэн үг.

–Танай сургууль мэргэжлийн бүжигчин бэлтгэж байгаа гэдэг утгаараа тодорхой хэмжээнд байгалийн өгөгдөлтэй, авьяастай хүүхдүүдийг сонгож авдаг байх. Энэ шалгуурыг давсан байхад л балетчин болоход хангалттай гэж бодож болохгүй нь ээ?

-Байгалийн өгөгдөл байж болох ч түүнийг тасралтгүй хөдөлмөр, дасгалжуулалт дор хөгжүүлж байж л амжилтад хүрнэ шүү дээ. Хэчнээн авьяастай байгаад ч анхнаасаа бүжигчин болоод төрчихнө гэж үгүй. Би сонгодог урлагийн театрт олон жил багшиллаа, өнөө үеийн шилдэг бүжигчид, гоцлоочид бүгд л намайг багшаа гэдэг. Бас мэргэжлийн балетын ангийг 2007 оноос хойш театрын дэргэд хичээллүүлж эхэлснээс хойш найман жил өнгөрч, анхны төгсөгчдөө үдэх гэж байна. Энэ бүх хугацааны туршлагаас харахад зөвхөн бие махбодийн өгөгдөл, авьяасаас гадна сайн бүжигчин болоход асар их ухаан хэрэгтэй. Ер нь маш олон юм хэрэгтэй. Тэр бүхний тэнцвэр, зохистой нийцлийн дүнд л сайн бүжигчин төрдөг. Заримдаа илүү авьяастай нь биш илүү ухаантай нь амжилтад хүрдэг. Ийм л хатуу шүүлтүүртэй урлаг юм.

–Таны хэлсэнчлэн хатуу шүүлтүүртэй энэ урлагаар дагнасан мэргэжлийн сургууль байгуулахаар шийдсэн тань их сонин байна. Таны хувьд энэ урлагт амьдралаа зориулсан, сайн багш, сайн бүжигчин гэдгийг мэдэж байгаа ч зөвхөн ийм шалтгаанаар хувийн сургууль байгуулна гэдэг эрсдэлтэй бишүү. Шулуухан хэлэхэд зах зээл багатай ийм салбарт бизнес хийхээр шийдсэнийг чинь гайхаад байна л даа…

-Тийм ээ, энэ бол нийтийн урлаг биш. Тийм болохоор зах зээлгүй. Таны бодож байгаа нэг талаасаа үнэн. Гэхдээ улс орон маань хөгжиж байгаа юм бол бид дараагийн мэргэжлийн сургууль, дараагийн сонгодог урлагийн театрын талаар бодох цаг болсон. Монголын балетын урлаг Азидаа дээгүүрт ордог. Бид хүрсэн төвшнөөсөө ухарч болохгүй. Үүний төлөө хэн эхэлж үүрэг хариуцлага хүлээх ёстой вэ. Мэдээж энэ урлагт амьдралаа зориулж ирсэн бидний үеийнхэн түрүүлж сэтгэл гаргах ёстой. Би 1981 онд сургуулиа төгсчирээд 15 жил гоцлол бүжигчнээр ажиллаж, тэрнээс хойш туслах найруулагч, дасгалжуулагч, багш, ерөнхий балетмэйстрээр нийт 34 жил ажиллажээ. Энэ урлагт ингэж зүтгэж ирсэн хүний хувьд би нэг зүйл бодохгүй бол болохгүй еэ дээ.

Монголын балет Азидаа үнэлэгдэх, цаашлаад дэлхийн төвшинд хүрэхийн тулд хэн нэг сайн бүжигчинтэй байх асуудал биш нийтээрээ сайн байх асуудал яригдана. Тийм ч учраас балетын сургалт аль болох хүртээмжтэй, системтэй, бодлоготой явахаас бүх зүйл эхэлнэ. Өнөөдөр дэлхийн чиг хандлага ямар байна вэ гэхээр мэргэжлийн урлаг, эсвэл мэргэжлийн спортыг тухайн улс орон өндөр төвшинд хөгжүүлэхийн тулд эхлээд нийтийн биеийн тамир, нийтийг хамарсан сургалт, хөтөлбөрийг дэмждэг. заал, талбай, цэнгэлдэх хүрээлэнг нь эхлээд төр барьж байгуулж өгдөг. Тэгж байж тэр дундаас мэргэжлийнхэн нь төрдөг юм байна. Хэчнээн мундаг хөлбөмбөгчин, эсвэл балетчин болох авьяас чадвартай хүүхэд байгаад ч орчин нөхцөл нь бүрдэхгүй бол насаараа бөмбөг өшиглөж үзэхгүй, насаараа театрт орж үзэхгүй дуусч болно. Ийм учраас мэргэжлийн балетын урлагийг хөгжүүлэхийн тулд бид юуны өмнө өнөөдрийг хүртэл баримталж ирсэн сургалтын систем, орчноо өөрчлөх ёстой юм. Өнөөдөр нийслэл хотод сая гаруй хүн амьдарч байна, тэр тусмаа харьцангуй потенциаллаг хэсэг нь төвлөрч байна. Талаас илүү хувь нь хүүхэд, залуучууд. Ийм том зах зээл байхад яагаад балетын сургууль амжилтгүй байна гэж. Бид энэ урлагийн сургуулийг тэдэнд нээж өгөх ёстой. Авьяастай эсэх нь хамаагүй, хүүхдүүд эхлээд ирэг, хичээллэг. Тэгж байж ирээдүйн мэргэжлийнхэн төрж гарах ёстой юм. Ийм л итгэл найдвараар “UB ballet school” сургуулиа энэ жилээс өргөтгөөд байгаа нь энэ.

–Балетын урлагийн хөгжлийг зөвхөн боловсон хүчин бэлтгэхээр төсөөлж болохгүй байх?

-Балет бол тайзны урлаг. Театр, тайз, хувцас хэрэгсэл, гэрэл чимэглэл, хөгжим гээд бусад олон зүйлээс шалтгаалсан, тэр бүгд нь өртөг зардлаар бүтэж байж тухайн бүжгэн жүжиг үзэгчдэд цогц болж хүрдэг урлаг юм. Тэгэхээр зөвхөн боловсон хүчнээ бэлтгэх, зөвхөн бүжигчид сайн байх гэдгээр балетын урлагийн хөгжлийг хэмжих боломжгүй. Өнөөдөр дэлхийн алдартай балетын компаниуд, бидний мэддэгээс Д.Алтанхуягийн харьяалагддаг “Бостон балет”, Б.Болдын бүжиглэж байгаа Сиэтлийн “Pacific Nortwest Ballet” зэрэг компаниудаар жишээлэхэд л ТУЗ-д нь алдартай бизнесмэнүүд, хөрөнгөтнүүд багтдаг. Яагаад гэхээр балетын урлаг өндөр өртөг зардалтай, хоёрдугаарт, тэр бүхэнд хөрөнгө хүч зарж байж сайхан тайз, сайн хувцас, шинэ текник технологийг бий болгосны үр дүнд сайн уран бүтээлийг үзэгчдэд санал болгоно.

Бид өнөөдөр дэлхийн том театруудад тавигддаг сонгодог балетуудыг яг л адилхан тоглодог. Хөгжимчид, бүжигчдийн ур чадвараараа ч гойд ялгагдахгүй. Гэхдээ тэндхийн үзэгчид, манай үзэгчдийн хүртэх таашаалын хооронд нэлээн зөрүү бий. Яагаад гэхээр тайз, хувцас хэрэгслээс эхлээд бид хямдхан зүйл хэрэглэдэг. Жишээлэхэд, сваровски чулуун чимэглэлтэй, 5000 ам.долларын үнэтэй хувцас, бидний хамгийн үнэтэй гэж сонгосон 1000 ам.долларын хувцасны хооронд ялгаа байгаа учраас үзэгчдийнхүртэх таашаал өөр өөр төвшинд байгаа юм.

–Оны заагт гавьяат жүжигчин Д.Алтанхуяг “Цөмөөхэй” бүжгэн жүжгийг “Бостон балет”-ын жишгээр тавилаа. Бүх зүйлийг Америкаас асар өндөр өртгөөр авчирч дэглэсэн. Өмнө манай театрт тоглодог байсан “Цөмөөхэй”-гээс илүү таашаалыг үзэгчид авч чадсан гэсэн үг үү?

-Тийм ээ, Д.Алтанхуягийн тавьсан “Цөмөөхэй”-гээс үзэгчид гэлгүй уран бүтээлчид, бүжигчид маань маш сайхан таашаал, урам авсан. Сайн бүжиглэх нэг хэрэг. Сайхан хувцас хэрэгсэлтэй, сайхан тайзан дээр гарна гэдэг үзэгчдэд хүрэх байдлаасаа эхлээд бас их өөр. Энэ удаагийн “Цөмөөхэй” балет үзэгчдийн маань ч, жүжигчдийн маань ч нүд, сэтгэлийг сэргээсэн сайхан тоглолт болсон. Үүнийг дэмжиж ажилласан олон хүмүүс, тэр дундаа Нийслэлийн Засаг дарга Э.Бат-Үүлд тун талархаж байгаа. Өнөөдөр Улаанбаатар маань сая хол давсан хүн амтай том хот болчихлоо. Энэ хэрээрээ олон сөрөг асуудлуудыг дагуулж байна. Шилжин ирэгсдээс голчлон бүрдсэн нийслэлийнхний соёл боловсролоос эхлээд ёс суртахуун, зан үйлийг хүртэл засах, өөд нь татах зайлшгүй шаардлагатай болж байна. Бид сургуулиар дамжуулан боловсрол мэдлэгийг хүүхдэд зааж сургаж болно. Харин ёс зүй, сэтгэлийн гоо сайхныг зөвхөн урлагаар л дамжуулж олгоно шүү дээ.

–Та тун чухал зүйлийг хөндлөө. Монгол Улсын хөгжлийг өөрчлөх хөшүүрэг гэхээр бид уул уурхай, газрын баялгаа нэн түрүүнд бодох болсон. Гэтэл хүнээ яаж хөгжүүлэх гээд байгаадаа төдийлөн анхаарахгүй яваа…

-Бидэнд хөгжихийн тулд мөнгө хэрэгтэй, тэр Оюутолгой, Тавантолгой чухал байгааг би ойлгож байна. Гэхдээ хүн нь хөгжихгүй, өсч дэвжихгүй бол ямар ч өсөлт, хөгжлийн тухай ярих боломжгүй. Баялгаа ашиглаад мөнгө босгож болно. Энэ бол цаг хугацааны л асуудал. Харин үр хүүхдийнхээ сэтгэлийг хөгжүүлж, ёс суртахууныг боловсруулахгүйгээр хэчнээн их мөнгөтэй байгаад ч түүнийг идэж уугаад л дуусахаас баялаг болгож чадахгүй. Хэрвээ хөгжлийн эцсийн зорилго нь ард иргэд нь аз жаргалтай болох явдал гэж үзэх юм бол иргэд нь өндөр ёс зүйтэй, бусдыг энэрэх сэтгэлтэй, аливааг эргэцүүлэх чадвартай болж байж аз жаргалд хүрдэг. Хүнийг, тэр дундаа хүүхэд залууст яаж тэр ёс суртахууныг суулгах вэ. Үүнд урлаг асар их үүрэг гүйцэтгэдгийг хүн төрөлхтний түүх бэлээхэн харуулдаг шүү дээ.

–Урлаг, тэр дундаа сонгодог урлагийн хөгжил өнөөдөр зөв голдрилоор явж чадаж байна уу?

-Энэ том асуултад би ганцаараа бүрэн төгс хариулт өгч чадахгүй л дээ. Өнөөдөр соёл, урлагийн яамгүй болчихлоо. Олон жил дайвар явж ирсэн урлагийн салбар толгойтой боллоо гээд баярлаж байтал яамыг нь татан буулгачихсан. Ийм байхад би зөв, сайн явж байна гэж хэлж чадахгүй. Ямар ч байсан спортоос, хөдөлмөр, хөдөө аж ахуйн салбараас хойш хэддүгээрт ч юм тавигдаж байгаа асуудал. Мэргэжлийн урлагийг хөгжүүлье гэвэл төрийн дэмжлэг хэрэгтэй гэж би түрүүн цухас дурдаад өнгөрсөн. Энэ нь наад зах нь юуг хэлж байгааг би жишээгээр тайлбарлая л даа. Энүүхэн Хөх хотод жирийн нэг ерөнхий боловсролын сургууль гэхэд дэргэдээ манай улсын хэмжээнд ч байхгүй соёлын төвтэй байна. Тэнд мэргэжлийн төвшний шаардлагад нийцсэн театр, заал, бэлтгэлийн танхим бүгд байна. Тэнд хүүхдүүд чөлөө цагаараа хичээллээд, тэр дундаас мэргэжлийн болох хүүхэд нь шигшигдэж гардаг. Тэрбум хүн амтай улс ийм системээр жинхэнэ мэргэжлийн урлагийнхан, мэргэжлийн тамирчдаа олж авдаг юм байна. Гэтэл би сая сургуулиа нээх гээд Улаанбаатар хотын хэмжээнд балетын бэлтгэлд тохирох заал хайгаад ганцыг ч олоогүй. Бэлтгэл хийхэд дор хаяж эргэлт хийхэд саадгүй 100 м.кв талбай, өргөлт хийхэд тулаад байхааргүй өндөр тааз хэрэгтэй байдаг юм. Байг гэхэд биеийн тамирын заал ч нэг ширхэг таараагүй. Бид ямар ирээдүй бэлтгэж байна вэ гээд бодохоор харамсмаар. Зүгээр зах зээлийг нь дагуулаад л заал талбай, бассейн, цэнгэлдэх хүрээлэнг нь төрийн хөрөнгө оруулалтаар бариад өгчихвөл хүүхэд, залуус аяндаа очоод дүүргэчихнэ шүү дээ. Бүх юманд төр гээд яахав ээ, томоохон бизнесмэнүүд маань анхаарал хандуулаад эхэлбэл улс орон, ирээдүйдээ оруулах маш том хөрөнгө оруулалт болно доо.

–Та орчин үеийн хүүхдүүд бүгд хөдөлгөөний хомсдолд орж байна гэж хэллээ. Балетаар хичээллэхээр ирж байгаа хүүхдүүдэд ч энэ байдал ажиглагдаж байна уу?

-Үнэхээр тод ажиглагдаж байна. Эрүүл, аюулгүй орчны хомсдол, агаарын бохирдол, нөгөө талаас техник технологийн хөгжил хүүхдүүдийг маань зүгээр л буйдангийн булан руу шахаж байна. Гараад гүйх газар алга, эрүүл агаар алга. Хүүхдүүд хөдөлгөөний хомсдлоосоо болоод харьцангуй эрт үе мөчний хөгжил нь саараад хатуураад эхэлсэн байна. Бидний үед балетын мэргэжлийн ангид 8-10 насанд нь шалгаруулж авдаг байсан бол одоо тэгэх аргагүй болоод байна. 8 настай хүүхэд аль хэдийнэ хатуураад уян хатан чанараа алдчихсан тохиолдол их ажиглагдаж байна. Тийм болохоор мэргэжлийн балетаар хичээллэх хүүхдүүдийг 6-8 наснаас нь сонгож авах хэрэгтэй болж байгааг нь анзаарагдаж байна.

–Танай сургууль мэргэжлийн гэж явцуурахгүйгээр нас, насны хүүхдүүдийг сургаж байгаа нь их сайхан санагдлаа.

-Тийм ээ, мэргэжлийн ангиас гадна сонирхогчийн ангид хүүхдүүд авч байгаа. Хөдөлгөөний хомсдлоос аврах, хамгийн гол нь гоо зүйн боловсрол олгох, сахилга бат, эмх цэгцэд сургах гээд өв тэгш хүмүүжлийн суурийг бид балетаар дамжуулан олгох зорилготой. Тэрчлэн насанд хүрэгчдийн балетын анги, модерн жааз бүжгийн анги хүртэл нээсэн. ДБЭТ-ын гоцлооч, гавьяат жүжигчин Ч.Ганчимэг, гавьяат жүжигчин Х.Батманлай, соёлын тэргүүний ажилтан Ш.Оюунтуяа, А.Ганбат нарын үе, үеийн шилдэг бүжигчид багшилж байгаа. Энэ жил сургуулийн маань анхны хүүхдүүд найман жил суралцаад төгсөлтөө хийх гэж байна. Тэд маань хэдийгээр сургуулиа төгсөөгүй ч ДБЭТ-ийн тоглолтод хэдийнэ оролцоод эхэлсэн. Тэр дундаа мэргэжлийн бүжигчдийн ур чадварыг сорьдог П.И.Чайковскийн “Хунт нуур”-ын хоёр, дөрөвдүгээр үзэгдэл, “Щелкунчик” балетын цасны бүжигт манай шавь нар бүжиглэдэг. Багш хүний хувьд сургуулийнхаа ирээдүйг, Монголын балетын ирээдүйг тун өөдрөгөөр харж байна даа.

Э.ЭНЭРЭЛ

-ХОЁР БАРИЛГЫН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААГ ЗОГСООЖ ЛАЦАДСАН БАЙНА-

Хууль зөрчин баригдаж байгаа барилгуудыг Мэргэж­лийн хяналтын ерөнхий газар болон Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газар хамтран хяналт шалгалт хийж эхэлжээ. Шалгалтын эхний байдлаар хоёр барилгад акт үйлдэж, лацадсан байна. Хан-Уул дүүргийн XIхороо Зайсан дахь бурхантай хөшөөний зүүн талд байрлах Л.Баяндалай гэх хүний нэрдээр байдаг аж. Тус барилгаямар чзөвшөөрөлгүй баригдаж эхэлсэн байна.Хууль бусаар баригдаж байгааг мэргэжлийн хяналт, Нийслэлийн ерөнхий төлөвлөгөөний газраас мэдэгдэж, барилгын эздийгудаа дараа дуудаж,уулзахыг хүссэнболовч огтирээгүй гэнэ. Дээрх барилга нь анх нэг давхар хүнсний дэлгүүр барина гэж байсан чшөнийн цагаар барилгын ажлыг үргэлжлүүлсээргурван давхар болчихоод байгаа аж.

Олимпийн гудамжинд байрлах IX байр

Мэргэжлийн хяналтын байцаагч нарын хэлж буйгаар иргэн Л.Баяндалай гэх хүнийбарилга нь батлагдсан зураг төсөвгүй, ажил эхлэх зөвшөөрөлгүйгээс гадна газрын зөвшөөрөл нь тодорхойгүйгэнэ.Өнгөр­сөн оны аравдугаарсард мэргэжлийн хяналтын байцаагчид шалгалтхийж, үйл ажиллагааг нь зогсоож байжээ. Гэвч хууль хяналтын байгууллагын гаргасан шийдвэрийг үл тоонбарилгын ажлыг үргэлжлүүлсэн байна.

Иймд дахин шалгалт хийнүйл ажиллагааг нь зогсоох акт үйлдэн, лацаджээ. Хэрэвлацыг ямар нэгэн байдлаархөдөлгөсөн, авсан тохиолдолд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг гэнэ.Мөн Сүхбаатар дүүргийн нутаг дэвсгэр Монголын Хүүхдийн ордны хойно баригдаж буй“Глобал хурд”ХХК-ийн эзэмшилд байдаг гэнэ. Гэвчхолбогдох газруудаас огт барилга барих зөвшөөрөл аваагүй мөртлөө барилга барих болжээ.

Тус барилгын зураг төсөл нь 12 давхраар хийгдсэн ч батлагдаагүй гэнэ. Батлагдаагүй зураг төслөөр дур мэдэн барилга барьж буйг Мэргэжлийн хяналтын газраас анхааруулж, барилгын ажил явуулахыг хориглосон боловч үл тоосон гэнэ. Мөн тус барилгын эзэд Мэргэжлийн хяналтын газраас дуудаж уулзах гэхээр огт уулзахгүй өдий хүрчээ.

Иргэн Л.Баяндалайн барилга

Энэ мэт хууль бусаар баригдаж байгаа газруудад хяналт шалгалт хийж эхэлсэн байна. МХЕГ-т иргэд, аж ахуйн нэгжээс хууль бусаар барилга барьж байгаа талаар өргөдөл гомдол олон иржээ. Мөн хууль бусаар барилга барьдаг, хууль хяналтын байгууллагатай уулзахгүй зугтдаг барилга эзэмшигч нарыг цагдаагийн байгууллагатай хамтран албадан ирүүлэх ажлыг эхлүүлжээ. Мэргэжлийн хяналтын байгууллага доорх хууль бус барилгуудыг шалгаж байгаа гэнэ. Тухайлбал, Баянзүрх дүүргийн IV хороо, Хилчний гудамж, 27, 27А байрыг “Монгол угсаа” гэх компани барьж ашиглалтад оруулсан байна. Улсын комисс хүлээж аваагүй бай­хад амжилтад уг орон сууцныхалаалт нь доголдож, цонх нь цантаж, хөлддөг болжээ. Мөн байнгын чийгтэй байдгаас орон сууцны булан тохой мөөгөнцөрдөж, паркетан шал нь хөндийрөн хөвсийсөн байдалтай байгаа гэнэ. Сүхбаатар дүүргийн I хороо Олимпийн гудамжинд байрлах есдүгээр байрандцууралт үүсчээ. Барилгын суурийн цууралт өдрөөс өдөрт нэмэгдсээр байгаа аж. Тус байрны оршин суугчид МХЕГ-т“Монгол Улсын анхны ерөнхийлөгч П.Очирбатын амины орон сууц байсан газартMCS групп үйлчилгээний зориулалттай 25 давхар барил­гын ажлаа эхлүүлсэн. 25 давхар барилгаас болоод есдүгээр байрны сууринд цууралт өгөөд байна. Цууралт юунаас болж үүссэн гэдгийг тогтоож өгнө үү” гэхөргөдөл өгчээ.

Баянгол дүүрэгт“Субару” компанийн оффисын барилга нь “Дако” констракшны 274 айлын орон сууцны хажууд баригдаж байгаа. Дээрх байрны наран талдаа цонхтой айлууд нар үзэхээргүй болжээ. “Субару” компанийноффисын барилга нь “Дако” констракшны орон сууцны барилга баригдаж дуусаад ашиглалтад орсны дараабарилга угсралтын ажлаа эхлүүлсэн байна.

“Глобал хурд”ХХК-ийн барилгыг лацдав

Сүхбаатар дүүрэгт “Өдрийн сонин”-ы байрны хойно бүх цонхуудыг нь халхлан “Астра интернэшнл” компани Барилгын тухай хуулийг зөрчин 13 давхар оффис, орон сууцны барилга барьж байгаа. Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газрын дэд дарга П.Бат-Эрдэнэ “Өдрийн сонин”-д албан бичиг хүргүүлж, “Астра интернэшнл” компанийн барьж байгаа барилга “Хот тосгоны төлөв­лөлт барилгажилтын норм ба дүрмийн 2.11-д заасныг зөрчжээ” гэдгийг мэдэгдсэн. Тус заалтад “2-3 давхар орон сууцны барилгын хоорондох зай 15 метрээс багагүй байна. Дөрвөн давхар бол 20 метрээс багагүй. Харин ийм барилгын тууш болон хөндлөн талуудад байрлалтай өрөөний цонхнуудын хоорондох зай 10 метрээс багагүй байх ёстой” гэх мэтээр дурдсан байдаг аж. Гэтэл “Астра буйлдинг” нь “Өдрийн сонин”-оос 8.4 метрийн зайд байгаа нь дээрх заалтыг зөрчжээ.

Мөн Нийслэлийн ерөнхий төлөвлөгөөний газрын орлогч дарга Ш.Уртнасан“Өдрийн сонин”-ы хажууд баригдаж байгаа орон сууцны барилгын захиалагч Л.Зундуй болон “Астра интернэшнл”, барилгын ажил гүйцэтгэгч “Тэлмэн констракшн” ХХК нь дур мэдэн барилгын байршлыг батлагдсан эх загвараас урагш шилжүүлэн барилга угсралтын ажлыг эхлүүлсэн. Иймд дээр дурдсан зөрчилд холбогдох арга хэмжээг авч ажиллана уу” хэмээн мэдэгдсэн байна.Тиймээс энэ барилгад дахин хяналт шалгалт хийхээр бол­сон байна. Энэ мэт асуудал дагуулсан, хууль журам, дүрэм зөрчсөн барилгуудыг мэргэжлийн хяналтын бай­гууллага эрчимтэйгээр хяналт шалгалт хийхээр болжээ.

Э.БААТАР