Category: цаг-үе

Categories
мэдээ цаг-үе

Хил зөрчсөн Монголын зэвсэгт хүчний 18 алба хаагчийг ОХУ-ын хилчид буудах шахжээ

Монголын зэвсэгт хүчний 18 албан хаагч хууль зөрчин хойд хөршийн хил даваад ОХУ-ын хилчдэд баригдсан байна. Энэ талаар албаны эх сурвалжийн хэлж буйгаар Зэвсэгт хүчний 084 дүгээр ангийн алба хаагчид Баян-Өлгий аймгийн Улаанхус сумын нутагт бэлтгэл сургуулилт хийсэн байна. Цэргийн тусгай ангийн хоёр машин, зэр зэвсэг, шүхэр гээд бэлэн байдлын тусгай хэрэглэл бүхий хувцастайгаар бэлтгэл сургуулилт хийсэн гэнэ. Тухайн өдөр хийсэн бэлтгэл сургуулилтаа цагийн хуваарийн дагуу хийж гүйцэтгээд Баян-Өлгий аймгийн төв рүү явахаар болсон аж. Гэвч алба хаагчид хоорондоо ярилцаж байгаадМонгол Улсын хамгийн өндөр оргил цэг болох Алтай Таванбогдын Хүйтэн, Малчны оргилыг үзэхээр тохиролцоод явсан байна. Тэд цэргийн тусгайлсан унаа болох цуваа зургаа буюу УАЗ 66 маркийн машинтай явжээ. Зэвсэгт хүчний алба хаагчидХүйтэн, Малчны оргилыг үзэж Патоны мөсөн голын эрэг хүртэл явсан аж.Тэд их үдийн алдад гарсан ч замын бартаа сааднаас болж зорьсон газартаа оройтож хүрчээ. Ингээд нар шингэхийн алдад Алтай таван богд уулын хормойгоос аймгийн төв рүү хөдөлсөн байна. Баян-Өлгий аймаг руу буцаж явахдаа ирсэн замаасаа хазайж хойшоо гараад давхичихжээ. Ингэхдээ хоёр улсын хилийн шугамыг нэвт гарч ОХУ-ын Тувагийн газар нутаг руу орчихсон байна.ОХУ-ын хилийн алба хаагчид цэргийн тусгай зориулалт бүхий цуваа зургаа буюу УАЗ 66 маркийн десант өнгөтэй бүхээгтэй хоёр машин хил зөрчин ороод ирснийг мэдээд дээд газар луугаа холбогдож шуурхай мэдээлэл өгсөн гэнэ. Заставынхаа бүх цэргийн хамт отолт хийн хоёр машиныг саатуулсан байна. Монгол Улсын хилээр улсынх нь хил рүү цэргийн тусгай автомашиншууд нэвтэрч орсонд гайхаж, балмагдсан бололтой. Мөн цэргийн тусгай ажиллагаа хийж,өөдөөс ямар нэгэн сэжиг бүхий үйлдэл үзүүлэх юм бол шууд гал нээх чиглэл үүрэгтэй байсан гэх мэдээлэл байна. Зэвсэгт хүчний алба хаагч нарыг хоёр машинтайгаа цувраад явж байтал гэнэт хойд хөршийн цэргүүд гараад ирсэн гэнэ. Хэдэн талаас нь бүсэлж аван, буу тулган машинаас нь буулгаж, газар хэвтүүлсэн аж. Мөн машинд байгаа бүхзүйлсийг шалгаж үзсэн байна. Монголын цэргүүдийг газар хэвтүүлэн хүлээд машинд суулган застав руугаа авч явсан гэх. Буу зэвсэг, шүхэр, хувцас хэрэглэлтэймашиныг ньОХУ-ын цэргүүд унаад явжээ. Хойд хөршийн хилчдэд баригдсан цэргүүд “Бид нар ОХУ-ын цэргийнхний өөдөөс нэг ч эвгүй үйлдэл үзүүлээгүй. Буу гэхээр нь бууж, газар хэвт гэхээр нь шууд хэвтэж, гар, хөлөө хүлүүлсэн. Хэрэв эвгүйхэн хөдөлгөөн хийвэл орос цэргүүд өчиггүй буудахад бэлэн байсан. Эвгүйхэн ч хөдөлж болохгүй байсан шүү” гэх утга бүхий зүйл ярьсан гэлээ.

ОХУ-ын хилийн цэргийнхэнхил зөрчөөд баригдсан 18 алба хаагчаас юуны учир зэр зэвсэг, унаа тэрэгтэйгээ хил зөрчиж ирэх болсон талаар асууж тодруулсан гэнэ. Бүгдийг нь тусгайлсан өрөөнд нэг нэгээр нь оруулж байцаалт авсан гэнэ. Зэвсэгт хүчний албан хаагч нар ч“Алта таван богд орж үзчихээд төөрсөн”гэдгээ учирлаж, хэлсэн аж. Мөн ОХУ-аас манай хилийн цэргийнхэнд “Бүрэн зэвсэглэсэн цэргийн хувцастай 18 хүн хил зөрчиж орж ирснийг саатуулсан талаар мэдээлэл өгсөн байна. Манай улсын хилийн цэргийнхэн хурдан шуурхай ажиллагаа явуулж, Зэвсэгт хүчний 084 дүгээр ангийн алба хаагчид хил зөрчсөн болохыг тогтоож, шөнө төөрч, хилийн шугам давсан гэдгийг мэджээ. Ингээдхоёр улсынхилийн цэргийнхэн маргааш нь уулзаж, тохиролцоонд хүрч18 алба хаагч, машин, зэвсэг, шүхэр зэргийг бүрэн хүлээн авсан байна. Хоёр улсын уулзалт хэлэлцээрийн үеэр ОХУ-ын хилийн албаныхан “Бид танай улсын 18 иргэн рүү буудах бүрэн боломж байсан. Яагаад гэвэл цэргийн хувцастай, зэвсэг хэрэглэлтэй, дайны үеийн машинтай байсан. Гэхдээ бид буун дуу гаргаагүй. Буу зэвсэгтэй тусгай албаны цэргүүд юуны учир хоёр улсын хилийг нэвт гарсан талаар албан ёсны тайлбар бичиг бидэнд өгөх хэрэгтэй” гэсэн утга бүхий шаардлагыг хүргүүлжээ.

Тагнуулын ерөнхий газар хэргийг шалгаж байна

Зэвсэгт хүчний алба хаагчид хил зөрчсөн хэргийг Тагнуулын ерөнхий газраас шалгаж байгаа гэсэн мэдээллийг ЗХЖШ-ын Хэвлэл мэдээлэл олон нийттэй харилцах албаны мэргэжилтэн Д.Оюунгэрэл өглөө. Мөн Хил Хамгаалах Ерөнхий газрын Олон нийттэй харилцах албаны дарга дэд хурандаа Д.Энхтайван “Баян-Өлгий аймагт тавдугаар сарын 12-нд хил давсан хэрэг гарсан. Арван найман иргэн хил давсан нь үнэн. Одоогийн байдлаар тагнуулын шугамаар шалгаж байна. Баян-Өлгийд сургалт зохион байгуулчихаад Алтай Таван Богдод газар үзэх гэж явсан Зэвсэгт хүчний 18 хүн замдаа төөрснөөс энэ хэрэг гарсан” гэв.

Хээрийн сургуулилт хийлгэхээр алба хаагч нарыг хариуцан ахалж явсанхурандаадЗХЖШ-аас арга хэмжээ авч, ажлаас нь чөлөөлөх гэж байгаа талаарх мэдээлэл ирэв. Гэхдээ хууль хяналтын байгууллагаас арга хэмжээ авсны дараа халах бололтой. Мөн Баян-Өлгий аймгийн Хилийн цэргийн ангийн захирагчид арга хэмжээ авахаар болжээ. Улсынх ньхилээр хоёр машинтай цэргүүд ОХУ руу нэвтэрч байхад ямар нэгэн арга хэмжээ аваагүй хэмээн отръяд, заставын дарга нарыг буруутгаж байгаа гэсэн. ОХУ-ын хил рүү нэвтэрсэн алба хаагчид “Алтай таван богдын хажууханд ирчихсэн болохоор очиж үзэхээр болсон юм. Тэгээд л тийшээ зам хазайсан хэрэг. Гэхдээ ямар нэгэн санаа агуулж хил зөрчөөгүй. Шөнө байсан болохоор хил зөрчиж байгаагаа огт мэдээгүй” гэх утга бүхий зүйлсийг ярьж байгаа гэнэ.

Монголын зэсвэгт хүчний алба хаагчид ОХУ-ын хилийн цэргийнхэнд буудуулахшахсан үйл явдалингэж өрнөсөн байна. Зарим эх сурвалжийн өгч буй мэдээллээр “Зэвсэгт хүчний алба хаагчид Алтай таван богд руу явж байхдаа машинаа хий эргүүлж, шаварт сууснаас болж шатахуун нь дууссан байна лээ. Тэгээд Сагсай, Улаанхус сум руу явах гэхээр машиных нь шатахуун хүрэлцэхгүй. Улмаар хилийн ойролцоох тосгон орж шатахуун авахаар явахдаа баригдсан юм байна лээ” гэх мэдээлэл өгч байсан юм.

Э.Баатар

Categories
мэдээ цаг-үе

Домбон, Зээрэнгийн говиор үргэлжлэх Сантын тал

Өвөрхангай аймгийн Сант сумын өнгөрсөн болоод өнөөдрийн талаар энэ удаа өгүүлье. Олон түмний анхааралд тэр бүр өртөөд байдаггүй ч тийм унж дорой газар биш л дээ, Сант нутаг. Түүхийн зузаан хуудсаас, төв Халхын өнгөрснөөс шүүн харахад Түшээт хан аймагт ч, Сайн ноён хан аймагт ч харьяалагдаж явжээ. Анх 1580-аад онд Халхын Автай сайн хан Илдэн бэйлийн хошууг байгуулж байсан бөгөөд түүний үр удам нь цаашид үе залгамжилсаар ирсэн нутаг юм. Товчхондоо Түшээт хан аймагт Сант хуучнаар Илдэн бэйлийн хошуу харьяалагддаг байж. Харин 1725 онд Халхын гурван аймгийг 75 хошуу бүхий дөрвөн аймаг болгоход, Түшээт хан аймгаас 19 хошуу тасдаж Сайн ноён хан аймагт шилжүүлсний нэг нь Илдэн бэйлийн хошуу гэдгийг эрдэмтэд өнөөдөр гэрчилдэг. Ингээд хүн бүрийн мэдэхээр нутаг дэвсгэр, засаг захиргааны шинэ хуваарь гарахад 1931 онд Сант сум байгуулагдсан товч түүх ийм. Илдэн бэйлийн хошуу нь Сант сумын Домбон, Зээрэнгийн говиос Орхоны хөндий, Өндөрсант уул хүртэлх тал хээр, хангайн бүсийг хамардаг байсан нь тухайн үеийн газрын зурагт Монгол гутлын дүрс хэлбэр шигээр тэмдэглэгддэг байжээ. Харин Монгол орон шинэ зохион байгуулалтад орсноор тус хошууны хангайн бүс нь Хархорин, Хужирт, хээрийн бүс нь, Өлзийт, говийн бүс нь Сант сум болон байгуулагдан хөгжиж ирсэн нь энэ.

Домбон, Зээрэнгийн говь, Зодохын нурууны энгэр бэл, өвөр жалгаар нь амьдран буй сантчуудын үе үеийн түүхийг таанын айраггүйгээр төсөөлөхийн аргагүй. Гурван сар гарч, цас ханзрахтай зэрэг­­цээд үндэслэсэн таана зуны турш гүн ногоон өнгө­тэй байх ч алсаас ажихад цэв цэнхэр өнгийг шингээн харагддаг. Намар, наймдугаар сарын дундуур нэг л өглөө сэрэхэд Сантын тал цас орсон мэт цавцайсан цагаан болж хувирдаг юм. Таана цэцэглэсэн нь тэр. Гэвч долоо­хон хоног үргэлжилнэ. Яг энэ мөчөөс эхлэн зуны турш хуйх салгам гашуурсан айрагнаас ёстой л бал бурам амтагдаж шимийн охь лугаа үнэр сэнгэнэж эхэлнэ дээ. Ямар сайндаа төр нийгмийн зүтгэлтэн Ц.Лоохууз гуай сүүлд нутаг заагдаж Сантад очихдоо таанын айраг хэтрүүлэн хэрэглэж мансуураад хонь хариулж явахдаа унтаж ажил цалгардуулж, нийгмийн өмч хайрлаагүй хэрэгт унаж байхав. Мань хүн өглөө өлөн дээрээ хоёр хул айраг уугаад хониндоо гарсан гэдэг. Хээр очоод говийн намрын наранд цохиулж унтаад нэгдлийн хонийг заазлах сүрэгтэй нийлүүлж хэрэг тарьсан нь тэр.

Тэрээр нутаг заагдаж нэгдлээс тавьж өгсөн нормын гэрт тун зутруухан Сантад өнгөрүүлсэн амьдралаа эхэлсэн гэдэг. Аварга малчин Ёндон гуайн туршлага сэхээ­тэн Ц.Лоохуузын ажлын шинэ­лэг арга хоёрыг нэгтгэсэн Мандах нэгдэл ч тэр жилүүдэд мал мах, ноос, ноолуурын бүтээгдэхүүний өндөр ашигтай үдсэн байдаг юм. Лоохууз гуай зах зээлийн нийгмээс ч өмнө сантчуудыг зах зээлд хөтөлсөн хүн. Нэгдлийн өмчийн хаягдал төмрийг зуух яндан болгохоос эхлээд тэмээний ноосон хантааз, Сантын цагаан эсгий гутал (одоогийнхоор памбагар цагаан) гэдгийг 1980-аад оны дундуур аймагтаа брэнд болж байсны ард цөллөгөөр очсон эл эрхэм байсныг нутгийнхан одоо ч ам уралдан ярьдаг юм. Энэ брэнд бүтээгдэхүүнүүдээр ойролцоох сумдаа хангаж аймагтаа аваргалж байсан түүхтэй. Ер нь ширхэг хадаасыг ч бү­тээгдэхүүн болгож болд­гийг нутгийн ардууд тэр үед ухаарч үйлдвэрлэлээрээ аймаг­таа хошуучилж байсан нь тэр. Түүнийг явснаас хойш ч, зах зээлийн хүнд үед ч нутгийн иргэд нэг их туйлдаагүй. Тэмээний ноосон оймс, майк, эсгий малгай хийхээс эхлээд нутгийн уран оёдолч, нэхмэлчид нутгийнхаа иргэдийн мөрөнд хятад хувцас хүргэлгүй хүнд үеийг давсан байдаг даа.

Сант сум нь түүхийн үнэт олдвор болоод уул уурхайн баялаг жаахан багатай. Занарын жижиг ордууд, зосон будгаас өөр гавьтай баялаг одоохондоо илрээгүй байна. Түүхийн дурсгалт газар гэвэл Зээрэнгийн хийд, Олон хөшөө, Цагаан дэлийн дөрвөлжин булш, Хөшөөний энгэрийн Түрэгийн бичээс гэх мэтээр түүх соёлын цөөн хэдэн дурсгалт газар бий. Зээрэнгийн хийд нь Улаан-Овоо багийн нутагт орших ард түмний шүтээн болж байсан томоохон хийд байжээ. Зарим эх сурвалжид “Цахирын хийд” хэмээн тэмдэглэгдсэн нь бий. 1767-1780 оны орчим байгуулагдсан. Голдоо хурал номын том сүмтэй, хоёр талдаа жижиг дугантай 300 гаруй лам нар ном хурдаг, ардууд эд хогшлоо хадгалдаг жижиг байшингуудтай хэдэн зууны тэртээд нэг ёсны суурин болж байсан гэдгийг малтлагаар тодорхойлсон. Тус хийдийн гол шүтээн нь Лхам бурхан, Арван хангал байсан гэдэг бүдэг бадагхан яриа нутгийн зоны дунд үлджээ. Хийд нь 1937-1938 оны үед нураагдсан байна. Мөн уг хийдийг Бээжингээс Ховдын хязгаар хүртэл өртөө улаа нэхэж байсан харчин овгийн хүмүүсийн шүтэж дээдэлж ирсэн газар гэж үзэх нь ч бий. Мөн Эрдэнэ-Овооны чулуун суварга гэж бий. Тус чулуун суварга нь хуучны намхан хиргисүүр булшин дээр хавтгай чулуугаар өрж босгосон байдаг бөгөөд 1600-аад оны үед хамааралтай болохыг түүхчид арваад жилийн өмнөөс тогтоогоод байгаа. Ерөнхийдөө өндөр Гэгээн Занабазар сүм хийд босгож эхлэхтэй зэрэгцэн уг хийдийг нутгийн лам хуврагууд босгосон гэж үздэг.

Сант нутгийнхан 1900-гаад оноос хойш Монгол Улсын түүхэнд нэр, мөрөө үлдээсэн сэхээтэн, хүчтэнүүдээ сайн мэднэ. Одоогоос 90-ээд жилийн тэртээд 1920 оны сүүлчээр Монгол орон даяар их үймээнтэй байсан үе гэдэг. Улсдаа нэртэй баяд ноёд Өвөр халх руу дүрвэхээр сэм үгсч, сахил санваар хүртсэн хэсэг нь шамбалын дайн руу хошуурч байсан үе. Илдэн бэйлийн хошууны урд зах өнөөгийн Сант сумыг ч энэ аюул тойроогүй. Хэдий тийм ч нутгийн буурьтай өвгөд хонхортоо сайн барилддаг гэсэн 20-30 орчим насны арав гаруй залууг улсын баярт барилдуулахаар Зодохын нуруунаас туувар дагуулан хөдөлгөжээ. Хүмүүсийн ярианаас сонсоход 1928 оны хавьцаа бололтой. Наадамд явсан бөхчүүд ч бараг хоёр сар сураггүй болж хүмүүс намрын ажил, хадлан тариа, өвөлжилтийн бэлтгэлээ базааж эхлээд байсан үед 20 гаруйхан настай О.Аюур улсын наадамд үзүүрлэжээ гэсэн яриа, бараг наймдугаар сард таржээ. Нутгийн иргэд ёстой л цаг төрийн хүндийг умартан баярлалдсан гэдэг. Хүрээ хүрэхэд 400 орчим километр хол учраас ийнхүү аян замдаа уддаг байж. Дээхнэ үеийн хүмүүс ч хэт хэнэггүй байсан юм уу замдаа айраг цагаа эргүүлсэн шигээ, хошуу наадам хэссээр намартаа л гэрийн бараа хардаг байсан бололтой. О.Аюур арслан дараа жил нь улсад 10 даван түрүүлэхэд ч нутагт нэг их урт зун, намар болсон шиг санагддаг хэмээн хөгшид санаа алдан хуучилдаг байж билээ. Энэ үеэр улсын начин О.Сосор гэх бөхийн нэр халх даяар мөн л дуулдаж эхэлсэн нь О.Аюур арслангийн дүү одоогийн аймгийн арслан Ж.Наранбаатарын өвөг юм. Сантын толгодоос төрсөн улсын хэмжээнд нэр нь түгсэн эдгээр бөхчүүд хожим 1949 оны өвөл хэдхэн хоногийн зайтай бурхны оронд одсон нь харамсмаар ч мөн л нутгийн ардуудын дунд гайхам яриа болон үлдсэн байдаг. Цаг төр тайван ч цас зуд ихтэй хүнд өвөл байж. Одоогийнх шиг машин тэрэг элбэг, харилцаа холбоо сайн байсангүй. Зудтай өвлийн араншин юм хойно нутгийн иргэд олноороо цуглаж чадалгүй айл саахалтын хэдэн өрх салах ёс гүйцэтгэжээ. Ах дүү бөхийн шарилыг бие гүйцсэн атан тэмээнд тэнчээлэн ачаад Зодохын нурууг давахад тэн ачаа ихэдсэн жингийн тэмээ лугаа шээс алдаад урагш хөдөлж явж өгөхгүй байсан гэдэг. Тэнхээт бөхчүүдийг үе залгамжлан Сант нутгаас Дашзэвэгийн Эрдэнэбат, Нэргүйн Түмэннаст нар ардын хувьсгалын ойн барилдаануудад улсын заан, начин цолонд хүрч барилдаж явсан.

Энэ нутгийн сэхээтнүүдийг эрт цагийн лам хуврагууд, ноёд тайж тэргүүлэх нь мэдээж. Монголын тухайн үеийн нийгмийн жишгээр Өнөцаг хайрханаас олон ч эрдэмтэй лам нар төрж нутгийнхандаа гэгээнтэн хэмээн хүндлэгдэж явсан байдаг. Тэд хүрээ орон ном хаялцаж Богдын таалалд ивгээгдэж байсан баримтыг сумын архив хадгалж үлджээ. Сайн ноён хан Намнансүрэнтэй хамтран 1911 оны эрх чөлөөний хувьс­галд ч Дугар тайж тэргүүтэй нутгийн ноёд албат цэргүүдээ дагуулан оролцож явсныг нутгийн өвгөд ярилцдаг байлаа. Одоогийн Баянгол, Төгрөг, Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумаас 1930 оны эхээр олон ч баячууд, ноёд, тайж нар албат ардаа дагуулан дүрвэж Өвөрхалхын нутагт хүрсэн байдаг. Тэгэхэд Сант сумын тухайн үеийн сэхээтнүүд болох Дугар тайж тэргүүтэн “Галдангийн үе шиг гараасаа хөтлөх үргүй л болчихгүй бол хонхортоо ясаа тавина, Хар хятадууд холдож шар хятадууд (Орос хүмүүсийг тухайн үед тэгж нэрлэдэг байсан) тусалж эхэл­сэн байна. Энэ үйл хэргийн эцсийг үзнэ” хэмээн үлдээд 1930 оны сүүлчээр яг энэ хэргээр ял асуулгаж хилсээр хороогдсон түүхийг ч олонтаа хөндөж ярилцсаар байдаг юм.Харин шинэ эрин эхэлс­нээр доктор Н.Хавх, Гэгээрлийн сайд, ЮНЕСКО-ийн нарийн бичгийн дарга асан, док­тор Н.Уртнасан, Болор цомын эзэн яруу найрагч Л.Моломжамц, аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан Д.Дашзэвэг, Багануурын уурхайг анх бай­гуулалцаж явсан, дэд сайд асан Д.Дондов, Уртын дууч Сумъяа, генерал Ц.Тогоо нарын олон ч хүн хойч үеэ хошуучлан явна.

Categories
булангууд мэдээ цаг-үе

Цэнд-Очирын Цолмон: Аав минь их Нацагдоржид шавилж, Дандар баатартай хоригдож явсан ардын эрхэм уран зохиолч байлаа

Ардын эрхэм уран зохиолч, Монгол Улсын Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Л.Цэнд-Очирын охин соёлын тэргүүний ажилтан, ОХУ-ын Буриадын гавьяат жүжигчин Ц.Цолмонтой уулзаж хөөрөлдлөө. “Нарны унага”, “Мөнгөн буйл”, “Хэцүү даалгавар”, “Бурхан мартсан заяа” зэрэг олон кинонд дүр бүтээсэн жүжигчин Ц.Цолмонг нэрт найруулагч, жүжигчин Г.Доржсамбуу агсны гэргий гэдгээр хүмүүс сайн таних буй заа.

-Таны аав Л.Цэнд-Очир Монголын уран зохиолын түүхэнд их Нацагдоржийн үед уран бүтээлээ туурвиж явсан гэж бичсэн байдаг. Аавынхаа талаар хууч хөөрөөч?

-Миний аав ардын эрхэм уран зохиолч Л.Цэнд-Очир Богд хан уулын аймгийн Ахай гүний хошуу, одоогийн Сэлэнгэ аймгийн Орхонтуул сумын нутаг Цагаан тохой гэдэг газар 1915 онд мэндэлсэн хүн. Аавын аав Данхаан Шагдаржав гэдэг хар бор амьдралтай, малчин удмын хүн байсан бөгөөд ганц охин, дөрвөн хүүтэй хүн байж. Энэ айлын дөрөвдүгээр хүү болон төрсөн. Өвөөг “Данхаан” хэмээх болсны учир нь хэвийн хэмжээнээс хэтэрсэн толгойтой, ширүүн салхинд явж чаддаггүй, хурдан алхаж гүйхэд тэнцвэрээ олохгүй ойччихдог хүн байсан гэдэг. Тиймээс дөрвөн хүү нь ч бас том толгойтой. Угаас мал хуй цөөтэй ядуу даржин амьдралтай болохоор Орхон голыг гатлах хүмүүсийг гуя модон онгоцоор өдөр шөнөгүй зөөж, тав гурван янчаан олж хэдэн хүүхдээ тэжээдэг байсан юм билээ. Аав багадаа аав, ээжээсээ өнчирч охин дүүгийн хамт хамаатны Лувсандэндэв хэмээх айлд үрчлэгдсэн байдаг.

-Аав чинь ямар боловс­рол эзэмшсэн хүн байв?

-Шинэ засаг төр үүсч тогтоод удаагүй 1920-иод онд өвөө Шагдаржавынд нэг өдөр багийн дарга нь иржээ. Хошуу тамгын газрын сонин ярилцах зуур тэнд сургууль байгуулагдсаныг хэлж нэг хүүхэд чинь сургуульд явах ёстой хэмээн дуулгажээ. Гэтэл Шагдаржавын эхнэр “Гавж багш хүүг минь сайн лам болно гэсэн” гэж тас зөрж, харин өвгөн хэсэг бодоод бид хоёр шиг насаараа мод хэмлэхээс цаашгvй хүн болбол яана гэснээр аав 1927 он буюу XVI жарны босгыг алхуут хошуу тамгын сургуульд орж дөрвөн жил сурсан байдаг. Энэ үеэр аав ээж нь нас барж, дөрвөн хүүхэд өнчрөн, хагацлын бэрхийг амсчээ. Энэ үед охин дүүгээ нутгийн өвгөн Лувсандэндэвт өргүүлжээ. Лувсандэндэв өнчин хүүх­дүүдийг асарч байснаас хожим овоглох болсон байдаг. Түүнээс хойш Хиагт дахь аж ахуйн сургуульд үргэлжлүүлж суралцжээ. Тэнд газар тариалангийн төрөл бүрийн техник багаж төхөөрөмжийг эзэмшиж, засч сэлбэх арга ухааныг олсон гэдэг. 1932 онд Багшийн сургуульд хуваарилагдсан. Тэр үед Багшийн сургууль бараг л дээд сургуулийн зиндаанд тооцогдож голдуу гадаадад сургууль төгссөн герман, орос, хятад хэлтэй хамгийн сайн багш нар багшилдаг байж. Ангидаа 21-үүл байсны дотор кино найруулагч Ц.Зандраа, зохиолч М.Чимэд, Л.Лхамжав, Лувсандамдин нар байсан байгаа юм.

-Утга зохиолын алтан үеийнхэнтэй хэдийд их дотноссон юм бол?

-Багшийн сургуульд суралцагчид сургуулийнхаа уран зохиолын бүлгэмд явж, бие биеийнхээ шүлэг зохиолыг сонсч, маргаан мэтгэлцээн өрнүүлдэг байсан гэдэг. Тэдний нэг нь миний аав. Тэр үед С.Буяннэмэх, Их, Бага Нацагдорж, М.Ядамсvрэн, Ц.Дамдинсvрэн, Б.Содном нарын цуутай зохиолчид байсны дээр бүлгэмийн урилгаар ирж, сурагчдад хичээл ном зааж, уран бүтээ­лийн урам өгдөг байж. Энэ бүлгэмд аав маань Д.Сэнгээ, М.Чимэд, Ц.Зандраа нартай хамт сурч байж. Анхны шүл­гүүд нь магтаалын болоод шүүмжлэх аястай байж. Сүүлд арга хэлбэрээ багагvй өөрчилсөн гэдэг. Ийнхvv явсаар 1936 оны хавар сур­гуулиа төгсч Хэвлэх үйлдвэрт хуучны монгол үсгийн хянагчаар ажилласан юм билээ.

-Цэргийн албыг хаана хаасан юм бол?

-Багшийн сургуулиа төгсөөд Улаан хуарангийн морьт дивизэд алба хааж байтал штабын даргын тушаал гарч цэргийн клубт шилжсэн гэдэг. Олон аавын хүүтэй танилцах сайхан байсан хэдий ч тушаалыг биелүүлэх нь цэрэг хүний тангараг юм болохоор дуртай дургүй ч очжээ. 1936 онд цэргийн клуб одоогийн Кино vйлдвэрийн байранд байв. Тэнд клубийн дарга Вотрон хэмээх буриад найруулагч Ц.Санжид, зураач зохиолч Л.Намсрай, хуурч хөнхөр Лувсан, жүжигчин Чимэддорж, Цэрэндулам, Александр нартай хамт ажил­ласан байдаг. Тэнд зохиолч Ш.Аюуштай танилцаж, “Партизан Бат хүүгийн зам дээр” дуулалт жүжиг, хэд хэдэн жүжгийг хөгжмийн зохиолч Л.Мөрдоржтой хоршин “Хилчин”, “Хилийн цэрэг”, “Их буучин”, “Нисгэгч”, “Байлдагч”, “Залуу жанжин” зэрэг хэд хэдэн дууны үг бичжээ. Энд байхад нь цэргийн дээд команд тушаал гарган Нэгдүгээр морьт дивизэд намын багшаар томилсон ч үлдэх хүсэлдээ хөтлөгдөн зориглож, Бүх цэргийн өрлөг жанжин маршал Дэмид дээр очиж хүсэлтээ хэлжээ. Ингэж 1940 он хүртэл Цэргийн клубт дөрвөн жил шахам ажилласан юм билээ.

-Дэлхийн хоёрдугаар дайнд ЗХУ-д бэлэг хүргэж өгч явсан гэл үү?

-Аав маань 1940 оны хавар цэргийн албанаас халагдаад уран сайхны хүрээлэнд утга зохиолын хэлтсийн эрхлэгчийн албан тушаалд томилогджээ. Хүрээлэнгийн дарга Дармаа, зөвлөх нь Шараф гэж орос хүн байж. Энэ үед уран сайхны хүрээлэн байгуулагдаад удаагүй байсан бөгөөд арав гаруйхан орон тоотой байв. 1940-1950 он гэхэд Улсын цирк, Дүрслэх урлагийн газар, Хүүхэлдэйн театр, Кино үйлдвэр зэрэг газрууд байгуулагдсан гэдэг. Чухам энэ vед эх орны дайн эхэлж, Зөвлөлтийн улаан армид манай ард түмэн агт морь, хоол хүнс, дулаан хувцас зэрэг бэлэг цуглуулах хөдөлгөөн өрнөжээ. Ард түмний бэлгийг дайны талбарт дайчдын гарт хүргэж гардуулах Засгийн газрын шийдвэр гарч янз бүрийн анги давхаргын бүрэлдэхүүнтэй цуваа гарсан. Аав энэхүү Бэлгийн цуваа гардуулах хоёрдугаар цувааны төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд багтаж НТХ-ны нарийн бичгийн дарга Н.Янжмаа, БНМАУ-аас ЗХУ-д суух Онц бөгөөд бүрэн эрхэт элчин сайд Ж.Самбуу, Х.Чойбалсангийн нарийн бичгийн дарга Шагдарсүрэн нартай хамт явсан. Хожим 1985 онд түүнд ЗХУ-ын Дээд зөвлөлөөс дурсгалын хүндэт медаль өгөхдөө энэ тухай дурссан байдаг юм. Бэлгийн цуваанд оролцож явахдаа ЗХУ-ын маршал Г.К.Жуков нартай авахуулсан зураг нь үлдсэн байдаг.

-Аав чинь ер нь ямар зохиол бүтээл туурвисан хүн билээ?

-“Шинэ эмчийн ширмэн тулга”, “Эмээлтэй морины эзэн эргэж ирлээ”, Жамьян хуурчтай хамтарч “Залуучуудын анхны марш”, “Жимсэн дээр” зэрэг олон дуу, яруу найраг бичсэн Ардын эрхэм уран зохиолч цолтой хүн байлаа.

-Аавыг чинь зохиол бүтээлээсээ болж хэлмэгдэн шоронд хоригдож явсан гэж сонссон юм байна?

-Аав хэлмэгдсэн тухайгаа ярих дургүй хүн байсан. Гэвч энэ тухай хувийн архивт нь цөөн зүйлс бичигдэн үлдсэн. 1942 оны зургадугаар сарын 4-5-нд шилжих шөнө Дотоод яамны дарга, зэвсэглэсэн хоёр цэргийн хамт орж ирээд баривчлах тухай хуудас гардуулсан байдаг. Дараа нь ном дэвтэр гар бичмэл зэргийг бүртгэж, орных нь бүтээлгэнд боон авч гарсан байдаг. Ингээд “Монхор-8” гэж алдаршсан машинд ачигдаж, энэ өдрөөс эхэлсэн байцаалт Гэндэн, Дэмидээс ямар даалгавар авч, яаж хорлон сүйтгэсэн хэргээ хэл хэмээн тулгах болжээ. Энэ үед Дотоод яамны мөрдөн байцаах хэлтсийн дарга Бат-Очир гэж хүн байж. “Чиний хэргийн материал бидэнд байна” хэмээн үг сүггүй тулгагч Бат-Очир залуу байхдаа сайн дурын уран сайханчаар хамт ажиллаж байсан нөхөр нь боловч тун ч хуншгvй загнаж байсан гэдэг.

-Шоронд ямар улстай хамт хоригдож байсан бол?

-Хэрэг таслуулаад Батцагаанд Шинжлэх ухааны хүрээ­лэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга Б.Банзрагч, зохиолч Н.Наваан-Юндэн, Д.Намдаг, дуучин М.Дугаржав нартай хамт хоригдож байж. Банзрагч хорин таван жил, Наваан-Юндэн гуай арван таван жилийн ялтай. Намдаг гуай болохоор “Би арван жилээр шагнагдсан юм шүү дээ” хэмээн инээмсэглэн ярьдаг хүн байсан гэдэг. Дайны гал ид дүрэлзэж байсан үе болохоор зөөлөн оёдлын, гутлын, мод, төмрийн гээд янз бүрийн жижиг үйлдвэрт хоригдлууд өдөр шөнөгүй ээлжлэн ажилладаг байж. Аав маань энд амьдрахад хэрэг болж магадгvй гэсний үүднээс оёдлын үйлдвэрт нь орж, ойр зуурын юмыг яггүй оёж сурсан гэдэг. Шоронд нойр хоолгүй гаслаж гангинаж байгаа хоригдлууд “бөөсөн тип” гэдэг хурц аюултай өвчинд нэрвэгдэж. Тэд нэгэнт эрлэгийн дансанд бичигдсэн хүмүүс болохоор хэн ч тусалж үл чадна. Хоригдолд хоригдол нь л туслахаас өөр гарц үгүй. Азаар тэдний дунд сайн эмч домч байснаас олон хvний амийг аварсан гэдэг. Аав ч бөөсөн типд өртөж дөчөөд хоног ухаангүй байсан гэдэг. Батцагаанд хэсэг хорьсны дараа аавыг Зүүнхараагийн хориход шилжүүлж. Энд хорихын клубт ажиллаж, “Цэнд комиссар” гэдэг дуулалт жүжиг тоглуулсан юм билээ. Гэвч дарга нарын гэр бүлийнхний хов жив, атаа жөтөө дэгдсэнээс Ноён ууланд цөлсөн ч ууланд авирч, мод татах ажилд өдөр шөнөгүй зүтгэж. Хаврын эхээр аавыг Батцагаанд аваачиж хорьсон гэдэг. Ноён ууланд номхруулахаар цөлсний дараа Батцагаанд авчрахдаа хөлдөөх өрөө буюу касчирт нүцгэлэн хийж тамлаж байсан юм билээ. Аавынхаа энэ л гунигт үеийн тухай сонсохдоо ямар азаар бидэндээ амьд үлдээ вэ, яасан ч их зовлон туулсан агуу хүн байж вэ гэж зүрх сэтгэл өөрийн эрхгүй шимширдэг юм.

-Таны аав Монгол Улсын гарамгай баатар Л.Дандартай хамт хоригдож байсан гэл үү?

-Хоригдлуудаар мод татуулахын тулд Туул гол руу аваачин сал урсгах ажилд дайчилдаг байсан гэсэн. Нэг салны урт нь 20-25 метр, өргөн нь 5-8 метр машинаар бодвол нэг сал нь бараг дөрвөн машин мод болдог байсан гэж байгаа. Нэг салыг хоёр хүн авч Туулаар урсгаж явсаар хотод авч ирэхийг тушаадаг байжээ. Нэг удаа хэн нь ч салыг яаж залж хөтөлж явах тухайд мэдлэггүй тул усны ширүүн урсгалд сал эрэг мөргөн задарч зарим нь саландаа дарагдаж усанд живж. Олон хүн байсны дотроос хоёр хүн амьд үлдсэн нь миний аав, нөгөөх нь улсын гарамгай баатар Дандар нар байсан юм билээ. Ингэж тэд үхэл зовлонгийн дунд танилцаж сайхан нөхөрлөсөн түүхтэй. Энэ тухай аав өдрийн тэмдэглэлдээ “Дандар их нөхөрсөг, уурлахаараа инээ­дэг, зодолдохоороо ч инээдэг маш зоригтой, сэтгэлийн тэнхээтэй хүн байлаа” хэмээн бичсэн байдаг. Аавын анхны авааль эхнэр нь улс төрийн хэрэгтэнтэй сайхан амьдрал үзэхгүй ч гэсэн үү салж, До яамны нэг том даргатай суучихсан байсан юм билээ. Ингээд үйлээ үзсэний эцэст 1947 оны намар Улсын бага хурлын зарлигаар суллагдсан. Шоронгоос гараад Урлагийн хороо руу алхсан гэдэг. Олон жил хамт ажилласан нөхдөө түшихээр зорьсон нь тэр байж л дээ. Ингээд хөгжмийн тасгийн эрхлэгчээр ажиллаж 375 төгрөгийн цалин авдаг болж. Энэ үеэс Туулын шугуйд сал урсгаж явахдаа олж харсан охинтой эргэж уулзан амьдрал зохиож таван хүүхэдтэй болсон нь үр хүүхдүүд бид нар нь юм.

-Таны ээж хаанахын ямар хүн байна?

-Миний ээж Лхамсүрэн гэж радиогийн нэвтрүүлэгч хүн. Ээжийг танилцаж байх үед “Эсэргүүн Цэнд-Очирын номуудыг шатааж байна” гэж бөөн юм болж байсан гэдэг. Аав ээж хоёрын ууган охин Ц.Ичинхорлоо 1939 онд төрсөн, бүжигчин хүн байлаа. Одоо бурхан болсон. Би 1949 онд төрсөн. Ц.Булган маань 1951 онд төрсөн. Хэвлэлийн зураач мэргэжилтэй, соёлын тэргүүний ажилтан хүн байна. Дүү Ц.Орхонтуул маань 1953 оных. Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын соёлын төвийн эрхлэгч, соёлын тэр­гүү­ний ажилтан. Отгон дүү Ц.Сэлэнгэ 1957 онд төрсөн, циркийн жүжигчин, соёлын тэргүүний ажилтан, Буриадын төрийн шагналтай, гавьяат жүжигчин. Манай хүү Д.Амар кино найруулагч, бага хүү Д.Цогт телевизийн найруулагч, аавын зээ хүү Н.Эрдэнэ “Мон­гол цирк” хөгжлийн төвийн захирал, Орхонтуулын маань хүү соёлын тэргүүний ажилтан Цогбат Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын соёлын төвийн захирлаар тус тус ажиллаж байгаа. Таван хүүхдийнх нь тавь жаран ач зээ нар аж төрж байна. Аав маань Соёлын яаманд дөч гаруй жил ажилласан маш нямбай хүн байлаа. Баянхуур, хуучир их дарна.

-Аав чинь хүүхдүүддээ голдуу гол усны нэр өгчээ дээ?

-Аав өөрийнхөө төрсөн нутгийн нэрийг хүү, охин хоёртоо, ээж Булган аймгийн гаралтай болохоор нэг хүүхдээ Булган гэсэн байдаг. “Та яагаад намайг Цолмон гэсэн юм” гэхээр “Үүрээр төрсөн учраас охиндоо ийм нэр өгсөн” гэж байсан. Гэхдээ энд нэг түүх ярихад аав шоронд байхдаа “Хүү ч гарсан, охин ч төрсөн Цолмон гэж нэрлэнэ” гэж шийдээд байж л дээ. Бүр “Цолмон хүү мэрийхээрээ мэрийнэ. Цоохор даага жирийхээрээ жирийнэ…” гэдэг алдарт шүлгээ бичсэн ч дээрээс баталж өгөхгүй байсан учраас Дашзэгвийн Сэнгээ гуайд өгч, нэр дээр нь гаргасан байдаг. Наян насныхаа ойн нэвтрүүлэгт энэ тухайгаа Амбасэлмаа гуайд ярьсан шүү.

-Соёлын яаманд олон жил ажилласан болохоор урлагийн томчуул их ирнэ биз?

-Ардын жүжигчин Л.Цогзолмаа, төрийн шагналт Л.Мөрдорж, Б.Дамдинсүрэн, хөгжмийн зохиолч Д.Мааяа нар их ирдэг байсан.

-Аавынхаа 100 жилийн ойг тэмдэглэх гэж байгаа гэсэн үү?

-Аав маань наян гурав хүрээд бурхан болсон. Бид 100 жилийнх нь ойг энэ сарын 17-нд Сэлэнгэ аймгийн Орхонтуул суманд тэмдэглэхээр бэлт­гээд л байж байна даа. Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдын дунд уран бичлэгийн уралдаан, нутгийнхны дунд урлаг-спортын тэмцээн зохион байгуулна.

Categories
булангууд мэдээ томилолт цаг-үе

Гангачуулын гудамж хийгээд зуун зууны түүх хүүрнэх Будапешт дахь хааны ордон

Энэ хавар “Өдрийн сонин”-ы томилолт, мөн хувийн ажлын далимаар Европоор аялах завшаан тохиосон юм. Эртний түүхт буурал Европын хотууд, тэнд амьдрах хүн зон бас монголчуудынхаа тухай цуврал тэмдэглэлээ хүргэж байна.

Будапешт хотын нисэх онгоцны буудал дээрээс тосож авсан найз маань “Шөнийн Будапештийг л үзэхгүй бол Унгарт ирсний хэрэг байдаггүй юм” гэсээр хотын төв рүү дагуулан явлаа. Гэвч цаг нэлээн орой болсон тул хоттой дараагийн өдөр танилцахаар болж зочид буудалдаа очиж амрав. Хол зам туулж ирсэн болохоор эргэн тойрноо ч анзаарах сэхээгүй толгой тавиад л нам унтжээ. Нэг мэдэхэд үй түмэн шувуутай цэцэрлэгт хүрээлэнд унтаж байна уу гэлтэй олон янзын шувуудын жиргээгээр сэрлээ. “Томоо гээчийн цэцэрлэгт хүрээлэнгийн хажууханд л байрласан юм байна даа” гэж багцаалан бодоод цонхоор хартал нэг ч мод харагдсангүй. Шалнаасаа таазандаа хүрч байгаа болов уу гэмээр өндөр цонхтой цагаан саарал байшингууд тулах ажээ. Тэнгэрт бүртийх ч үүл алга. Нэрийг нь үл мэдэх жижигхэн шувууд цонхны наагуур цаагуур сүлжилдэн жиргэх нь сэтгэлд таатай. Аажуухан хувцаслаад гадаа гарвал хотын хөдөлгөөн аль хэдийнэ эхэлжээ. Ялангуяа сургуулийн насныхан ийш тийш хөлхөх юм. Цагаа харвал 06 цаг өнгөрч байв. Будапешттэй танилцуулах найзыгаа ирж автал орчин тойронтойгоо танилцахаар явлаа. Хоолны газар, дэлгүүр, үзвэр үйлчилгээний төвүүдийн хаяг нь дандаа Унгар буюу мажор хэл дээр юм. Хаа нэгхэн “Japanese restaurant”, “Change” гэх хаяг таарна. Ингэж яваад хүнсний дэлгүүрт орлоо. Манай дэлгүүрүүдэд байдаг Европын ихэнх бараа лангууны ард өрөөстэй харагдана. Чихэр, шоколадны тасагт аль хэдийнэ танил болсон “Merci”,“Raffaelo”,“Kinder” тэргүүтэй амттан өрөөстэй. Үнэ нь харин тийм ч хямдхан байсангүй. Улаанбаатарын дурын дэлгүүрээс “Merci” шоколадыг 8000 төгрөгөөр авч идэх бол эндээс 6000 төгрөгөөр авах ажээ. Гоо сайхан, ахуйн хэрэглээний тасагт ч гэсэн дандаа манайд зардаг бүтээгдэхүүнүүд. Бүр манайд байдаггүй бүтээгдэхүүн юу байна вэ гэж хайж үзмээр санагдаж байв. Харин жимс, ногоо нь харьцангуй хямд. Хачин гоё үнэр, амттай бэлцийсэн том гүзээлзгэнэ нэг кг нь 10 мянган төгрөг орчим болж байв. Бас Оросоос хуучин цагт оруулж ирдэг шиг гоё үнэр, амттай алим нэг кг нь 2000 төгрөг орчим ажээ.

Эндхийн байшин барилга бүрийн орой дээр уран баримал сийлсэн нь нүд булааж байв. Хотод хөшөө, уран барималтай хаа сайгүй таарна. Эхэндээ таарсан хөшөө болгоны нэрийг бичиж аваад, уран баримал бүрийнх нь дэргэд зургаа авахуулж байсан бол сүүлдээ залхаж гүйцэв. Хот тэр чигтээ л уран баримал, хөшөөгөөр дүүрчээ. Байшингийн ханан дээр эртний түүхийг харуулсан сийлбэрүүд ярайж байв. Барилгуудын өндөр, өндөр цонхнуудыг анзаарахгүй өнгөрөөж боломгүй. Шалнаасаа таазаа шүргэв үү гэлтэй өндөр цонхоо элдэв хээ хуар багатай бараан өнгийн хөшгөөр халхалжээ. Ер нь эндээс хөшөөгүй, сийлбэргүй барилга олж харна гэдэг байж боломгүй зүйл мэт санагдах ажээ. Сүүлд баригдсан орчин үеийн загвартай ганц нэг зочид буудлын барилгууд хүртэл үүд хавьдаа заавал нэг хөшөө байрлуулсан байдаг юм байна.

Будапешт хоттой танилцах аяллаа тэндхийн залуусын очих дуртай “Гангачуулын гудамж”-аас эхэллээ. Хотын төвд байрлах энэхүү гудамжинд дэлхийн олон брэндийн дэлгүүр бий. Бас олон үндэстний хоолны газар ихтэй. Ерөнхийдөө жуулчдад зориулсан гудамж болохоор хотын бусад хэсгийг бодвол харьцангуй үнэтэй гэсэн. Гэхдээ л Европын бусад хоттой харьцуулахад тун боломжийн үнэтэй болохоор сонирхож байгаа зүйлээ авахыг зөвлөж байлаа. Замд таарсан ганц, нэг дэлгүүрээр орвол Унгарт үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний үнэ тэнгэрт хадаж байхад гадны брэндүүдээс сонголт хийж болмоор санагдав. Унгар бүтээгдэхүүн гэснээс эднийх ноосон цамцаараа алдартай юм байна. Хориод жилийн өмнө Унгар ноосон цамц өмссөн европ хүүхэн тэр үеийнхээ л хамгийн ганганд тооцогддог байж.Тэр яриа одоо хүртэл хэвээрээ гэсэн. Юугаараа алдартай вэ гэхээр хэдэн ч удаа яаж ч угаасан сунадаггүй, агшдаггүй гэнэ. Ерөнхийдөө оёдлын үйлдвэр ихтэй болохоор ноосон эдлэлийн нэхээс, сүлжээсэнд мэргэшсэн байдаг ажээ. Гудмаар яваа залуус биед аль болох эвтэйхэн байдлаар хувцасласан байв. Эрчүүд нь голдуу өвдөгний дээгүүр татсан урттай богино өмд, даавуун цамц өмсчээ. Бүсгүйчүүд харин урт хормойтой даашинз, эсхүл жинсэн шоортон дээр дал мөрөө гаргасан сул майк өмссөн харагдана. Залуусын гол гангараа нь янз бүрийн бугуйвч, хүзүүний зүүлт, ээмэг, бугуйвч, алчуур, малгай шиг анзаарагдав. Хувцаслалт нь энгийн хэрнээ маш гоё зохицсон гоёл чимэглэлийн зүйлс их хэрэглэдэг юм байна. Энгийн нэг малгайн дээр өд хатгаад л дэгжин харагдах жишээтэй. Хүүхнүүд нь даашинзныхаа өнгө дагуу хэд хэдэн зүүлт давхарлан зүүжээ. Ер нь чамин тансаг гэхээсээ илүүтэй энгийн, гар аргаар хийсэн зүйлс сонирхдог нь анзаарагдаж байлаа. Мөн энэ гудмын төгсгөл хэсэгт хоолны газрууд бий. Шарсан махны үнэр хэдэн метрийн зайнаас үнэртэж цатгалан хэдий ч идэх хүсэл төрүүлэх ажээ. Тогооч нар нь мухлагийнхаа үүдэнд гараад ирчихсэн хоолоо танилцуулна. Голдуу янз бүрээр амталж шарсан мах амсаж үзэхийг санал болгох ажээ. Хамт яваа найз маань “Унгарчууд манайханд их элэгтэй” гэж хэлээд шорлог хийж буй тогоочид хэдэн зүйл хэлэв. Тэгсэн өнөөх нь мухлагийнхаа цаанаас гарч ирж тэврээд сүйд болоод явчихлаа. Яасан гэтэл “Бид монголчууд. Найз маань Улаанбаатараас ирсэн” гэж хэлжээ. Унгарчууд манайхантай гарал угсаа нэгтэй, ахан дүүсээ гэдэг юм байна. Тиймээс монгол хүнд элэгтэй хандаж, дайлах дуртай байдаг ажээ. Ингээд өнөөх маань Монголоос ирсэн дүү минь гэсээр хонины махтай шорлогоор дайлав. Бас тусгай аргаар дардаг, хүндтэй зочдоо дайлдаг ногоо гаргаж ирээд махтайгаа идэхийг хүслээ. Цагаан лууван, улаан чинжүү тэргүүтэй ногоонуудыг бага зэргийн халуун чанартайгаар даршилжээ. Анх удаа идэж байгаа надад амт нь гойд сайхан санагдсангүй. Гэсэн хэдий ч талархсан сэтгэлээ илэрхийлээд босов.

“Гангачуулын гудамж”-нд хол газраас аялж яваа жуулчид их цуглах юм. Үүргэвч цүнхээ газар тавиад орчныг ажиглангаа шар айраг шимэн суух ажээ. Тэдний ингэж суудаг хэсэгт өөрсдийгөө олонд таниулах хүсэлтэй шинэ залуу хамтлаг, дуучид тоглолтоо хийж байв. Зарим жуулчид тэднийг дуулах үеэр ширээнийхээ хажууд зогсож бүжиглэсэн шигээ цагийг зугаатай өнгөрүүлж байлаа. Тэднийг дуурайж хоол эргүүлж, гудманд зарж буй бэлэг дурсгалын зүйлийг сонирхсоны дараа Дунай мөрнөөр усан онгоцоор аялахаар болов. Усан онгоцонд суухын тулд метрогоор явсан. Эндхийн метро дэлхийд хоёрдугаарт ордог эртний метротой. Хамгийн эртний метро Англи улсад ашиглалтад орж байсан бол хоёр дахийг нь унгарчууд барьж байжээ. Метро нь газар доороо нэлээн гүн гэсэн. Уртаа гээчийн цахилгаан шатаар доош буух бөгөөд шат нь хурдан гэж жигтэйхэн. Эхэндээ цахилгаан шатны эхний гишгүүр дээр зогсоод арагшаа савангаа алдаж байна лээ. Метрогоор явсаар хот дундуур урсдаг Дуна мөрөн дээр ирэв. Мөрний баруун хэсгийг Буда, зүүн талыг Пешт гэж нэрлэдэг юм байна. 1873 онд Буда, Пешт, Обуда гэх газруудыг нэгтгэн нийслэл Будапешт үүссэн түүхтэй. Өдгөө Дуна мөрнөөр аялахад хотын ерөнхий төлөв харагдах ажээ. Усан онгоц нь 3000 форинт гэнэ. Нэг форинт долоон төгрөгтэй тэнцэж байв. Аялж явахад Парламентын ордон, Буда цайз, Хааны ордны дэргэдүүр өнгөрч байлаа. Бас Европт алдартай гинжин гүүрэн доогуур өнгөрсөн. Энэхүү гүүрний хоёр талд томоо гээчийн хоёр арслангийн баримал бий. Энэхүү арслангийн баримлыг хийсэн уран бүтээлч бүтээлээ дөнгөж дуусгаад байхдаа амиа хорложээ. Учир нь гүүрний хоёр талд бүтээсэн дөрвөн арслангийн хэлийг хийхээ мартсанаа хүлээлгэж өгөх үеэрээ анзаарсан байна. Ингээд хотын захиргааны дарга нараас айхдаа тэр оройдоо амиа хорлосон тухай түүхийг усан онгоцоор аялуулж буй хөтөч ярьж өгөв. Усан онгоцны аялал хагас цаг хэртэй хугацаанд үргэлжлээд Хааны ордны гадаа буулгалаа. Хааны ордныг унгарчууд өөрсдөө Буда цайз гэж нэрлэх юм. Хааны ордон орчмыг шөнөөр харвал үзэсгэлэнтэй гэж зөвлөсөн учраас нар жаргахыг хүлээнгээ “Арена” гэх худалдааны төвөөр орлоо. Энд бүхий л брэндийн дэлгүүрүүд бий. Гэхдээ байнгын 30-70 хувийн хямдралтай байдаг болохоор сайн хэсвэл хүссэн бараагаа боломжийн үнээр авч чадахаар ажээ. Хоёр давхар тус дэлгүүрийн үүдний хэсгээр л яваад хөл цуцчихлаа. Цаад зах нь хаана байгаа нь мэдэгдэхгүй болохоор гурван цаг хэсээд гарав. Ингээд бүрэнхий болсон учраас хааны ордон руу явсан юм.

ЮНЕСКО-гийн дэлхийн өвд 1987 онд бүртгэгдсэн хааны ордныг 1243 онд барьж эхэлжээ. Ордон барих явцад маш олон удаагийн халдлага дайралт гарч барилгын явцыг удаашруулж байсан гэнэ. Улмаар 1410-1430 онд тухайн үеийн эзэн хаан ордны барилгыг түргэвчлэх шийдвэр гаргажээ. Гэсэн хэдий ч барилгын ажил мөн л дорвитой урагшлахгүй байсаар 1700 онд бүрэн зогсчээ. Түүнээс хойш ордонд хэн ч гар хүрэхгүй байсаар 1867 онд Австрийн хаан Франц Иосеф Унгар улсыг захирах болоход эзэн хаандаа зориулан ордны ажлыг бүрэн дуусгаж тохижуулсан түүхийг хөтөч маань сонирхуулав. Гэвч Европтоо хамгийн эртнийхэд тооцогдох уг ордонд эзэн хаан хэзээ ч амьдарч байгаагүй ажээ. Франц Иосеф Унгарын хаан болсноосоо хойш анх удаа ордонд ирж ёслолын дараа хонох гэж байхад нь Австриас яаралтай захиа ирэн нутаг буцаж байжээ. Түүнээс хойш ордонд нэг ч эзэн хаан ирээгүй бөгөөд дэлхийн хоёрдугаар дайны үеэр асар их хохирол амсаж сүйдэж байсан байна. Улмаар 1946 оноос дахин сэргээж 1960 оноос хойш өнөөгийн дүр төрхөө хадгалж байгаа гэсэн.

Хааны ордон Дуна мөрний баруун эрэг дээр байрлах ажээ. Уулын энгэрт байрлах ордон олон давхар хэсгээс бүтсэн байв. Шөнө болж ордны гэрэлтүүлэг асахад ер бусын үзэсгэлэнтэй харагдаж байлаа. Бас гинжин гүүр, Парламентын ордон зэрэг түүхэн дурсгалт газрууд гэрэлтүүлгээ асаасан байхыг хараад яагаад заавал шөнийн Будапештыг үзээрэй гэснийг ойлгов. Учир нь байшин барилгуудаас цацарсан үй түмэн гэрэл шөнийн харанхуйтай хоршиж Будапешт хотыг чимжээ. “Европоор аялж байгаа хүмүүст заавал үзэх ёстой хоёр хот байдаг. Нэг нь Парис, нөгөөх нь Будапешт” гэж хамт яваа хүн маань хэлэв. Ингээд ордны гол хэсэгт гарахаар чулуун шатаар дээш өгслөө. Булан тохой бүрт эртний баатрууд, гоо бүсгүйчүүдийг дүрсэлсэн уран баримал байх юм. Бас давхар бүрт сүрлэг сайхан усан оргилуур өнгө өнгийн гэрэл дор оргилох ажээ. Хааны ордон баруун, зүүн, хойд, өмнөд гэсэн жигүүртэй бөгөөд хойд жигүүрийг ордны гол хэсэг гэж үздэг юм байна. Тэнд шүтээний байр, ёслолын, их сэнтийн, цайны, хааны унтлагын, зочдын, бичгийн, тамхины, хоолны зэрэг өрөөнөөс гадна урлагийн музей, хааны үнэт эдлэлийн сан байдаг гэсэн. Ордны зарим өрөөгөөр ажлын цагаар орж үзэж болдог ажээ. Цагаан гантиган ханатай, улаан гантиган шаттай Дундад зууны модернист загварын ордны төв хэсэг дөрвөн давхар өндөр. Дээд давхарт гарч ирэхэд жуулчид дүүрэн байв. Энд тэнд зогсож зургаа авахуулахын зэрэгцээ залуу хосууд Дуна мөрөн рүү харсан хашлага налан үнсэлцэн зогсоно. Дуна мөрний зүгээс ирэх зөөлөн салхинд нүүрээ илбүүлэн Будапешт хотын сайхныг бахдан зогсоод доош буулаа. Дараагийн очих газар хотын урд байх Баатруудын талбай. Энд Ялалтын бурхныг дүрсэлсэн “Зууны хөшөө” нэртэй баримал бий. Түүнийг нь тойроод Унгарын хаан ширээнд сууж байсан 14 хааны хөшөө байв. Энд бас л жуулчид олноор цуглачихаж. Тэд нутаг нутгийнхаа дууг чангаар дуулаад шар айраг шимэн суух ажээ.

ВЕНА ДАХЬ ХАТАН ХААН СИСИГИЙН ОРДОН

Унгарын нийслэл Будапешт хотоос машинтай гарч хоёр цаг гучинминут давхиад Австрийн Венад ирэв. Хоёр улсынхилээр нэвтрэх нь манай 22-ын товчоогоор гарч байгаатай л төстэй юм. Машинтай явж байгаа хүмүүсийг шалгаж байгаа ч юм алга. Гэхдээ юмыг яаж мэдэхэв гэдэг бололтой буу барьсан хоёр цагдаа орчны амгалан тайван байдалд хяналт тавьж байлаа. Венийн төвд орж ирээд хамгийн түрүүнд хатан хаан Сисигийн Шёнбрун ордонтой танилцахыг бодов. Хатан хааны ордон руу ороход дөрвөн төрлийн тасалбараас сонгож авдаг юм байна. Ордны эргэн тойронтой танилцах, хатан хааны ордон руу орох, хувцас хэрэглэлийн өрөөгөөр аялах, ордон болон амьтны хүрээлэнгээр зугаалах гэсэн сонголттой. Тасалбар нь юу үзэхээс хамаарч 10-50 еврогийн үнэтэй байв. Хатан хааны ордноор аялах 25 еврогийн тасалбар аваад дотогш орлоо. Орох хэсэгт англи, япон, хятад, орос, герман, франц хэлний сонголтоор тайлбар сонсох жижигхэн хөгжим шиг зүйл өгөв. Түүн дээр байгаа тоонууд дээр дарахад тухайн дугаартай үзмэрийг тайлбарлах учиртай юм байна. Өнөөхөөс нэгийг аваад дотогш ортол өөрийн эрхгүй дуу алдав. Шалнаас тааз хүртэлх зай нь дор хаяж дөрвөн метр хэмжээтэй. Өндөрт байх таазан дээр алтан шаргал өнгөөр эртний бурхдыг зуржээ. Цонхнууд нь улаан хүрэн өнгийн зузаан хөшигтэй. Хана дагуулан тавилгууд өрөөтэй байв. Тавилга сэлтэд гар хүрч болохгүй учраас наагуур нь хамба хилэн уяагаар хязгаарлажээ.

Үүдний хавьд үйлчлэгч, асрагч эх, даамлуудын өрөө байв. Тэдний өрөө гял цал бус мөртлөө булан тохойдоо уран барималтай юм. Бас тухайн үеийн ордны ажилтнуудын өмсөж байсан хувцас хэрэглэлийг дэлгэн үзүүлжээ. Зарц, асрагч нар газар шүргэсэн урт хормойтой цайвар өнгийн даашинзан дээр цагаан хормогч зүүдэг байсныг харав. Хиа, даамлууд өндөр хар малгай өмсөн улаан өнгийн ёслолын хувцастай алба хаадаг байжээ. Өрөөний эд хогшлыг үзмэр шиг биш хүн амьдарч байгаа мэт байрлуулсан нь ордонд зочин болоод ирчихсэн мэт сэтгэгдэл төрүүлнэ. Амьдарч байсан хүмүүсийг ч гэсэн яг л хажууд ажлаа хийж байгаа мэт сэтгэгдэл төрүүлэхээр үйл хөдлөлтэй байрлуулжээ. Хүүхдийн орны дэргэд хувцас эвхэн зогсож байгаа асрагч, хааны зарлигаар бусад улс орон руу захиа илгээж байгаа бичээч гээд тухайн үед хэн, яаж ажиллаж байсныг харсаар хааны ажлын өрөөнд ирлээ. 1854 оноос Австри улсын эзэн хаанд өргөмжлөгдсөн Франц Иосефийн өрөөний хойморт ажлын ширээ байх ажээ. Цэвэр модоор хийсэн болов уу гэмээр ширээн дээр бэхэнд дүрж бичдэг өд, зузаан ном, Австрийн төрийн далбаа, газрын зураг зэрэг байв. Эзэн хааныг ширээнийхаа ард суугаад Сиси хатандаа захиа бичиж байгаа мэтээр төсөөллөө. Өрөөний эсрэг талд буйдан, хагас хэвтээ байдлаар суух урт сандал, цайны ширээ зэргийг байрлуулжээ. Цайны гүцэн дээрх чимэглэл аяганы амсрын алтан шармалтай тун сайхан зохицож байв. Ажлын өрөөг улаан хүрэн, бор өнгийн тавилгаар тохижуулжээ. Цаашлаад хаан, хатан хоёрын унтлагын өрөө, уулзалтын өрөөнүүд үргэлжилж байна. Хаан хатан хоёрын унтдаг байсан ор лав л гурван метрийн өргөнтэй байх аа. Орны дөрвөн талаар цагаан өнгөтэй нимгэн хөшиг унжуулжээ. Энэхүү өрөө хаан, хатан хоёрын албан ёсны унтлагын өрөө бөгөөд түүнээс гадна тэдний мэдлийн зургаан өрөө бий гэсэн. Харин өрөө бүрт ваар хэлбэрийн ханын зуух байлаа. Уг зуухаар өрөөг бүхэлд нь халаадаг байжээ.

Хааны хувцасны өрөөнд ороход ёслолын, энгийн, ангийн, уулзалтын хувцаснуудыг маниканд өмсүүлсэн байсан. Хувцаснаас багцаалбал Франц Иосеф хаан 180 см орчим өндөртэй байсан бололтой. Өрөө бүрийн ханан дээр хатан хаан Сисигийн болон бусад гүнж нарын зургийг жаазлан өлгөсөн байв. Шёнбрун ордон 1441 өрөөтэй болохоор бүгдийг нь байтугай талыг нь ч үзэж амжихааргүй юм. Архитектурын түүх, соёлын дурсгалт гол гол өрөө, танхимыг нь сонирхоод цэцэрлэгт хүрээлэн рүү орлоо. Ордонг 1569 онд барьж, 1642 оноос Шёнбрун гэж нэрлэх болжээ. Ордонд хамгийн сүүлд амьдарч байсан Франц Иосеф хаан 86 насандаа буюу 1916 онд нас барахад Шёнбруныг улсын өмчид бүртгэн авсан гэдэг. Улмаар 1955 оноос музей болгон олон улсын аялал жуулчлалын чухал үзмэрүүдийн нэг болгожээ.

Ордны ар талд таван га цэцэрлэгт хүрээлэн үргэлжлэх юм. Нов ногоон зүлгэн дээр өнгө өнгийн цэцгээр элдэв хээ оруулан чимжээ. Мод ургамлаа хүүхэлдэйн баатар, амьтны дүрсээр хэлбэржүүлэн тайрсан байв. Цэцэрлэгт хүрээлэнгээр зугаалах өргөн гудамжны хоёр талаар ургасан модыг шугам барьж байгаад хяргаа юу гэлтэй нэгэн жигд тайрчээ. Төв ордноос 300 метр орчим зайд нуур байсан. Тэнд усны шувууд цуглаад гангар, гунгар дуугарах ажээ. Хүнтэй ижилдэн дассан бололтой ойртоод очиход үргэхээ ч мэдэхгүй юм. Нуурын цаахна аварга том гантиг чулуун саравч байлаа. Тэндээс ордны ерөнхий төлөв байдлыг харж хэсэг суув. Австричууд Шёнбрун ордныхоо цэцэрлэгт хүрээлэнд хүссэн үедээ зугаалдаг ажээ. Хаа сайгүй л бэлтгэлийн хувцастай гүйж байгаа хүмүүсийг хараад ажлын өдөр ингээд гүйж явдаг яасан сайхан завтай нөхөд вэ гэх бодол төрж байв.

Задгай саравчнаас Шёнбрун ордныг толидонгоо хатан хаан Сисигийн тухай яриа өрнүүлэв. Хөтөч маань “Сиси хатан чиний бодож байгаа шиг ариухан амьтан байгаагүй юм” гэсэн нь сонирхол татлаа. Гоо үзэсгэлэн төгс, шулуун шударга, ялдамхан бүсгүйн төсөөллийг “Хатан хаан Сиси” киноноос авчихжээ. Тэгсэн хөтөч маань шал өөр зүйл ярьж байна шүү. Франц Иосеф хаантай суугаад удаагүй байхдаа Унгар болон Италийн гүнтэй нууцаар амрагладаг байсан. Түүнийг нь хаан мэдээд гэр бүлээ цуцлуулсан хэдий ч гурван жилийн дараа эргээд нийлсэн гэхчлэн ярилаа. Тухайн үед европ эрчүүдийг хөөрхөн царай, 50-хан см-ийн тойрогтой нарийн бэлхүүсээрээ байлдан дагуулж байсан түүнд бусад улсын хаан, хунтайж, гүнгүүд унан тусан дурладаг байжээ. Италийн өндөр язгуур угсаатай гүнтэнг Венад ирэх үеэр танилцан улмаар сэтгэл алдарч эр нөхрөө хүртэл мэхэлсэн түүх байдаг гэнэ. Дурласан гүнтэнг санахын эрхэнд ордноосоо нууцаар гарч уулзалдаж байгаад эзэн хаандаа баригдсанаар харилцаагаа дуусгавар болгожээ. Гэсэн ч хашралгүй Унгарын язгууртантай амрагласнаар Шёнбрун ордноо орхиж байсан юм байна. Франц Иосеф Сисигээс салсныхаа дараа улс орноо удирдахад хатных нь үнэтэй зөвлөгөө дутагдаж байснаар авааль гэргийгээ уучлан буцааж авчирсан түүхтэй. Мөн Сиси хатан Унгар улсад элэгтэй байдгийг түүний дурлалт хархүү Андраши гүнтэнтэй холбон ярьдаг гэсэн. Гэхдээ Франц Иосеф улс төрийн хэрэгт анхаарлаа бүрэн хандуулдаг, эр нөхрийн хувьд гэргийгээ хайр, халамжаар үргэлж дутаадаг байсан гэдэг. Ордон дотор явж байхад ханан дээр өлгөсөн зурган дээр нээрээ л хөөрхөн хүүхэн байсан даа. Өвдөг шүргэсэн буржгар урт үстэй, өтгөн хар хөмсөгтэй өө сэвгүй сайхан бүсгүй байж, Сиси. Түүний гоо сайхан царайнаас гадна улс орныг зөв бодлогоор чиглүүлж явсан үйл хэрэг алдар нэрийг нь улам бүр цуурайтуулж байжээ. Тэрээр эмэгтэй хүний зөөлөн сэтгэлээр аливаад ханддаг байсан гэнэ. Сэтгэл хөдлөл багатай, хатуу ширүүн гэмээр хааны гаргаж буй шийдвэрүүдийг Сиси зөөллөдөг, улс төрийн чухал шийдвэрүүд дээр алсыг харсан холч ухаанаар зөвлөгөө өгдөг байсан байна. Тэрээр бодит амьдрал дээр эзэн хаантайгаа тийм ч дотно харьцаагүй байсан бөгөөд Франц Иосеф хатнаа нас барсных нь дараа “Сисид би ямар их хайртайгаа ойлгуулж чадсангүй” хэмээн харамсан уйлж байсан гэдэг. 1937 оны арванхоёрдугаар сарын 24-нд Германы Мюьнхен хотод Баварийн гүн Максимлан Жозефийн гэрт төрсөн Элизабет Амалия Евгений буюу Сиси хатан Австри болон Унгар улсын хатан хаан байсан юм. Түүнийг 1898 онд Швейцарийн Женев хотод зугаалж явахад нь Италийн анархист үзэлтэн Луйчи Лучиени гэгч зүрхэн тушаа нь хутгалан амь насыг нь хороожээ.Хожим түүний тухай “Хатан хаан Сиси” кино бүтээснээр дэлхий даяар танигдсан гэдэг. Өдгөө хатан хаан Сисигийн амьдарч байсан ордныг үзэхээр жилд дөрвөн сая жуулчин Вена хотод зочилдог ажээ.

Ордноос тун холгүй алдарт Венийн дуурийн
театр байдаг юм байна. Дотор болж буй тоглолтоо гадаах дэлгэцээрээ шууд
дамжуулдаг болохоор жар гаруй сандал эгнүүлээд өрчихдөг ажээ. Тэнд хэн дуртай
нь суугаад дуурь сонсож болох юм. Олон хүний дэргэд очоод хэсэг суув. Ихэнх нь
дэлгэцээр гарч буй хүний дуунд уярчээ. Нэг харахаар нүдээ аньчихсан суудал
дээрээ ганхана. Дахиад нэг анзаарвал ямар нэг зүйлд санаа зовж байгаа аятай хөмсгөө
зангидчихсан суух ажээ. Надад харин дуурийн театрын барилга сонин санагдав.
Гурван давхар барилгын хана тэр чигтээ уран сийлбэрээр дүүрчээ. Сахиусан тэнгэр,
эртний Грекийн дайны бурхадыг ханан дээр уран тансагаар сийлсэн нь гайхалтай.
Дуурийн театртай зэрэгцээд “Штефан” сүм байв. Сүм рүү хүссэн хүн бүр орж болох
ч гэлээ биеийнхээ аль нэг хэсгийг ил гаргасан хувцастай бол оруулдаггүй юм
байна. Сүм, дуурийн театр бүхий төв гудмаар явж байгаад казино руу орлоо.
Багахан еврогоор азаа үзэх хүсэл байсан ч эрчүүд төдийгүй эмэгтэйчүүд нь
ёслолын хувцастай орох ёстой гээд халгаасангүй. Харин үүдэнд нь байх 777
тоглоомоор тоглож болно гэнэ. Буцаж гараад төв гудамжаар алхахад шарсан зайдас,
пицца тэргүүтэй түргэн хоолны газрууд олон таарч байв. Пиццаг ганцаараа явж
байгаа хүн идэхэд тохиромжтой болгон зүсмээр зардаг ажээ. Гурил нь мэдэгдэхгүй
шахам олон хачиртай зүсэм пицца таван еврогийн үнэтэй. Хоолны газруудад нэг
таваг хоол ойролцоогоор 15 еврогийн үнэтэй байна лээ. Гудмаар явж буй залуус
жинсэн өмд, даавуун цамц өмссөн харагдана. Энэ хавиар жуулчид ирдэг нь илт.
Зургийн аппарат тэврэн үүргэвч үүрсэн хүмүүс гудмаар холхихтой зэрэгцэж алхаад
“Волксгартен” метроны буудал дээр ирлээ. Уг буудлын нэг буланд хааш, хаашаа
хоёр метр хэмжээтэй шилэн хана байв. Тэнд хоёрдугаар дайны үед еврейчүүдийг
амьдаар нь булсан гэсэн. Дотроо чулуун хана, төмөр сараалжаас өөр зүйл
харагдахгүй мөртлөө огиудас хүрэм эвгүй үнэртэй байлаа. “Яагаад ийм үнэр
гардгийг мэдэхгүй. Уг нь цогцос аль хэдийнэ газар шороондоо шингэсэн баймаар
юм” хэмээн хөтөч маань тайлбарлав. Нас барсан хүний үнэр л ийм байдаг байх даа
гэмээр эвгүй үнэр үнэртээд, амьд хүмүүсийг булсан шүү гэж бодохоор тэр хавь нэг
л зэврүүн санагдах ажээ. Яагаад ийм газрыг энэ хэвээр нь байлгадгийг мэдэхгүй ч
шилэнд тулж очсоноос хойш нэг хэсэгтээ л дотор муухайрч байлаа. Харин шилэн
хананаас метр гаруй зайнд зогсоход өнөөх үнэр алга болж байв.

Метронд суугаад явж байтал гудамжны хулигаан маягтай залуу
бидний хажууд ирлээ. Халтайсан нүүр, тааруухан хувцсыг нь хараад айдас төрлөө.
Эх хэлээрээ ярих биднийг ширтээд зогсоод байхаар нь хөтөч “Чамд ямар нэг зүйл
хэрэгтэй” юу гэтэл “Энэ эмэгтэй миний тухай яриад байна уу” гэдэг байгаа. “Үгүй
дээ, бид Вена хотын тухай ярилцаж байна. Монголоос ирсэн хүмүүс” гэтэл нүүрэнд
нь мишээл тодрон “Чингэс хаан, Чингэс хаан” гэчихээд яваад өглөө. Австри уг нь
тайван амгалан хот хэдий ч Украйны дайнаас хойш бага зэрэг үймээнтэй байгаа
гэнэ. Дайнаас дүрвэж орж ирсэн хүмүүс Австрид ирээд хийх ажилгүйн улмаас
хулгай, дээрэм хийх болжээ. Ялангуяа метронд бусдыг дээрэмдэх тохиолдол их гарч
байгаа юм байна.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

Categories
мэдээ цаг-үе

ХУД-ийн 114 дүгээр сургуулийн захирал Д.Ган-Уяа: Боловсролын бодлого тогтвортой байх нь чухал

Нийслэлийн Хан-Уул дүүр­гийн 114 дүгээр сур­гуулийн захирал Д.Ган-Уяатай ярилцсанаа хүргэе.

-Монголын боловс­ролын байгууллагад таныг хорь гаруй жил ажилласан гэж сонссон. Ажлын гараагаа хаанаас эхэлсэн бэ?

-Тийм ээ, боловсролын байгууллагад 25 жил, сургуу­лийн захирлаар 15 жил ажил­лаж байна. Хүүхдийн байгууллагаас анх ажлын гараагаа эхэлсэн юм. 1989 онд Багшийн дээдийн төв пионерын удирдагчийн анги төгсөөд 18 дугаар сургуульд гурван жил пионерын удирдагчаар, дараа нь түүх, газар зүйн багшаар долоон жил, үнд­сэндээ 10 жил ажилласан гэсэн үг. Ингээд Удирдлагын академид суралцаж төрийн удирдлагын менежерийн ан­ги, мөн магистрын ангийг төгссөн. Үүний дараа Хан-Уул дүүргийн Засаг даргын Тамгын газарт боловсрол хариуцсан түшмэлээр нэг жил ажилласан юм. 2001 оноос Хан-Уул дүүргийн П.Энх­болдын нэрэмжит 32 дугаар сур­гуульд захирлын ал­быг хашиж, өнөөг хүртэл Хан-Уул дүүргийн гурав дахь сургуульд захирлаар ажиллаж байна. Нисэхийн гэх тодотголтой 114 дүгээр сургуульд 2010 оноос захирлын албыг хашиж байна. Манай сургууль гурван ээлжээр хичээллэдэг. Анги танхим хүрэлцээ муутай, гэр хороололд байрладаг. Зориулалтын хурлын заал, биеийн тамирын заал, урлаг заал болон цайны газар, номын сан байхгүй. 720 хүүхдийн хүчин чадалтай сургуульд 1420 хүүхэд хичээллэж байна. Боловсролын шинэчлэлийн үед ачаалал ихтэй сургуулийг авч явна гэдэг тийм амар юм биш ээ, ер нь хүнд ажил шүү.

-Боловсролын салбарт хийгдэж байгаа өөрчлөлт, шинэчлэлийн талаар таны бодол?

-Боловсролын бай­гуул­­лагад 15 жил ажиллах ху­­га­цаанд төр засгийн удирд­­лагууд солигдоод, бо­ловс­ролын бодлого чиглэлд өөрч­лөлт гарч буйг хэн хүн­гүй мэ­дэж байгаа. Миний за­хир­лаар ажиллах хугацаанд тө­­дийгүй ер нь боловсролын сис­темд ажилласан 25 жи­лийн хугацаанд Монголын бо­ловсрол багагүй өөрч­лөгдсөн. Ялангуяа тогтол­цооны шинэчлэл, стандарт агуулгын шинэчлэл хий­сэн, одоо чанарын шинэч­лэл хийгдэж байна. Маш тогт­­вортой, хамгийн сайн мэр­­гэшсэн боловсон хү­чин­тэй, мэргэжлийн тогт­вор суурьшилтай удир­дах ажилтантай байж боловс­ролын шинэчлэл амжилттай хэрэгждэг. Үр дүн нь тогт­вортой гардаг. Тиймээс бо­ловс­ролын шинэчлэлтэд ни­лээн нухацтай, ухаалаг хан­дах нь зүйтэй болов уу.

-Бусад салбараас илүү бо­ловсролын салбарт хүү­хэдтэй ажиллах ямар байдаг вэ?

-Багш нар маань хүүхэдтэй ажиллаж байна. Сургуулийн удир­дах ажилтан бол хүүхэд­тэй, эцэг эхтэй, багш нартай, мөн олон нийттэй, бусад хү­рээ­ний төрийн болон төрийн бус байгууллагуудтай гээд нийгмийн өргөн хүрээнд ха­рилцаж байна.Тиймийн учир оюунлаг, харилцааны чадвар эзэмшсэн, менежмент сайтай, бусадтай хамтарч ажиллаж чаддаг байх чадваруудыг чухалчилж үздэг. Энэ тал ма­най сургуульд хийгдэж байгаа ажлууд багагүй байгаа. Хан-Уул дүүрэг 16 сургуультай. Тэднээсдүүргийн Засаг дар­гын санаачилгаар, иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тог­тоо­лоор “Хүүхдэд ээлтэй Хан-Уул” гэсэн хөтөлбөр хэ­­рэг­жиж байна. Энэ хөтөлбөрийн хэрэгжүүлэх түшиц сургуу­лиар манай сургууль энэ хичээлийн жилээс сон­гогд­чихсон ажиллаж бай­на. Хүүх­дийг өөрчилж, шинэч­лэл­тэд хөтлөхөд багш нар ямар үүрэг гүйцэтгэх вэ, багшийг шинэчлэл рүү хөтлөхөд багшийн тархи тол­гойг цэнэглэх, тэднийг ха­рил­цааны соёлтой болгох, хүү­хэдтэй ойлголцоход хамгийн оновчтой аргаар яаж удирдаж зохион байгуулах вэ, ямар сургалтанд хамруулах вэ гэх шат дараалсан ажлууд уг хөтөлбөрийн хамгийн гол зорилго юм.

-Та боловсролын сал­барт өөр ямар өөрчлөлт, шинэчлэл хийгдээсэй гэж хүсч байна вэ?

-Гол нь боловсролын бод­лого тогтвортой байгаасай гэж боддог. Маш оновчтой, хүүх­дэд өөрт нь их хэрэгтэй, хү­мүүст хэрэгтэй байгаасай. Мөн 12 дугаар анги төгсч га­раад их, дээд сургуульд ор­сон ч байсан, ороогүй ч бай­сан өөрийгөө нийгэмд аваад явчихдаг, өөрийгөө илэр­хийлчихдэг, бусадтай сай­хан харилцчихдаг, цаа­шид өсөн дэвжих сууриа тавь­чихсан ямар ч чиглэлээр өөрийгөө хөгжүүлэхчадварыг эзэмш­сэн байх нь туйлаас чухал. Тийм л хүүхдийг бүх сур­гуулиуд бэлтгэж байвал Мон­голын ирээдүй амжилт олно.

-Боловсролын бай­гуул­лагад олон жил ажилласан, ерөн­хий боловсролын сур­­гууль удирдаж яваа хү­ний хувьд асуухад гадны чад­варлаг сургуулиудаас авч ашиглаж байгаа туршлага хэр үр дүнтэй байна?

-Боловсролд тэр чигтэй тур­шилт хийж байна. Кембриж гээд баахан туршсан. Япон, солонгос, австрали төслүүд гээд бид гадны улс орнуудаар их явж, үзэж харж туршаад л байгаа шүү дээ. Гэхдээ Монголынхоо хөрс суурин дээр гадны юм шууд авчирч турших, монгол хүний онцлогт тохирсон, бид ямар онцлогтой юм гэдгийг гаргаж ирэх бол хоёр өөр ойлголт. Монгол хү­­­­нийхээ суурь, нутаг орныхоо нөх­цөл онцлогт тохирсон бо­ловсролын бодлого, чиглэлийг л гаргавал илүү наалдацтай болно байх. Өнөөдөр зургаан настай хүүхэд сургуульд орж байна. Улаанбаатар хотод зургаан настай хүүхэд сургуульд ороход бол бо­ломжийн байгаа юм. Харин хөдөө орон нутгийн малчин айлын хүүхдийг сумын төв дээр байлгаад сургуульд сур­гахад эцэг эх нь сумын төв дээр гэр бариад зургаан настай хүүхдээ авчраад амьдардаг юм байна лээ. Дийлэнх нь тийм. Орон нутгийнхан “Энэ их хүндрэлтэй байна, хэцүү байна, цааш нь мэдэгдэж өгөөрэй, хөдөө зургаан настай хүүхэд сургуульд сурах их хүндрэлтэй байна, манай Монголын нөхцөлд их хүнд” гэх саналыг их хэлдэг.

Би яагаад дахин дахин манай сургууль гурван ээлж­тэй гээд хэлээд байна вэ гэхээр гуравдугаар ээлжийн хүүхдүүд үдээс хойш 16.00 цагаас хичээллэдэг. Бүхэл бүтэн найман анги дүүрэн 1-5 ангийн хүүхдүүд хичээл хийнэ гэдэг маш хүнд биз дээ. Тэнд 1-5 ангийн хүүхдийн нас бие сэтгэхүйн онцлог ямар билээ, ачааллаа дийлэхгүй. Үүнд зургаан настай хүүхэд бас байгаа. Зургаан настай хүүхэд үдээс хойш дөрвөн цагт хи­чээллэхэд ямар байх вэ. Гэ­тэл хотын төвийн сургуульд сурч байгаа хүүхэд, миний яриад байгаа хүндрэлтэй сур­гуульд сурч байгаа хүүхэд бол шал өөр. Амьдрал нь өөр, идэж ууж байгаа юм нь өөр, орчин нөхцөл нь өөр. Ийм учраас бид гадны өндөр хөгжилтэй улс орноос авах зүйлээ аваад, улс орныхоо нөхцөл онцлогт тохирсон бод­логыг хэрэгжүүлбэл илүү үр дүнтэй, үлдэцтэй. Ахлах ангийн боловсролын шинэчлэлийн хүрээнд 11,12 дугаар ангид нь жинхэнэ мэргэжил олгох, амьдрах чадварыг илүү гүнзгийрүүлж заах тийм нөхцөл бололцоог бүрдүүлж тэр чиглэлээр мэргэшүүлэх ёстой байхгүй юу. Тэгтэл манайд тэр орчин нөхцөл нь бүрдээгүй байна. ЕБС-ийн шинэчлэл хийхэд оюуны талаас буюу боловсон хүчний талаас хийгдэж болж байна. Хамгийн гол нь материаллаг орчныг оновчтой болгох, сайж­руулах талаар төр засаг нилээд юмыг хийж байж л энэ ажил илүү үр дүнтэй болно.

-Сүүлийн үед багш сур­ган хүмүүжүүлэгчдийн чад­вар их муу байна, ЕБС төг­сөгчид сууж ч сураагүй төг­сөж байна гэх асуудлуудих яригдаж байна. Энэ тал дээр таны бодол?

-Нэг хэсэг нэгдүгээр ан­гиас уйгаржин монгол бичиг заа­сан. Өнөө л боловсролын шинэчлэл гээд. Тэр хүүхдүүд чинь одоо 22, 23-тай болж байгаа. Одоо яг тэр хүүхдүүд их, дээд сургууль төгсөөд багш болъё гээд ирж байна. Өргөдөл бичихээр гурван өгүүлбэр дотор бол элбэг таван үг алдаатай бичдэг. Энэ бодлогын алдаа гээд хэлчихвэл буруу л болох байх даа. Системийн бодлогыг зөв хэрэгжүүлэхгүй болохоор ийм алдаа гараад байна. Боловсрол чинь өөрөө маш тогтвортой, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, чадварлаг бо­ловсон хүчнүүдтэй байх хэрэгтэй. Тэдгээр боловсон хүчний авдаг цалин хүртэл сайн байх хэрэгтэй. Тийм байж илүү үр дүнтэй болно. Би бол дөнгөж төгсөж ирээд 1989 онд 600 төгрөгийн цалин авдаг байсан. Тэр үедээ хамгийн өндөр цалин. Тэр үед хүмүүс багш болон, багш болчихсон байхад бүх юмандаа хүрдэг гэж боддог байсан.

ЕБС төгсөөд хамгийн өндөр оноо авсан, хамгийн сайн хүүхэд багшийн сургуульд ордог байсан. Яагаад гэвэл багш нарын цалин сайн бай­сан учраас, багш нарын амьдрал баталгаатай байсан учраас. Одоо багшийн цалин бага. Дунджаар 520 мянган төгрөг л байна. Инженерээр төгсөөд нэг барилгын салбарт ажиллаад хоёр, гурван саяын цалин авч байгаа. Та­ван толгойн уурхайд очоод хэдэн сая төгрөгийн цалин авч байна. Өнөөдөр үнэндээ багшийн хөдөлмөр эрхлэх үү, уурхайд ажиллах уу гэвэл уурхай руу л явна. Уурхайн нөөц барагдана, шавхагдана. Багш гэдэг хүн чинь мөнхийн оюун ухаанд хөрөнгө оруулалт хийж байна. Хүнийг мөнхөд хөгжүүлж, хүн болох суурийг тавьж өгдөг. Хамгийн шавхагдашгүй нөөц бол хүний нөөц. Монгол Ул­саа хөгжүүлье гэвэл оюун­лаг иргэдийг бэлтгэдэг баг­шийнхаа асуудлыг өндөрт тавьж байж шинэчлэл эхэлнэ. Ер нь боловсролын шинэчлэл гэдэг багшаас эхэлнэ. Багш өөрөө оюунлаг, амьдрал нь баталгаатай байхад боловс­рол аяндаа хөгжинө.

Б.МАРАЛМАА

Categories
мэдээ цаг-үе

Корона вирус манайд илрээгүй хэдий ч халдвар орж ирэх магадлал өндөр гэнэ

-ТЭМЭЭНИЙ МАХ, ТҮҮХИЙ СҮҮ ХЭРЭГЛЭХГҮЙ БАЙХЫГ ОНЦГОЙЛОН АНХААРУУЛЖ БАЙНА-

Өнгөрсөн сарын дундаас эхлэн MERS буюу корона вирусээр халдварласан тохиолдол БНСУ-ын Бусан хотод бүртгэгдсэн. Уг вирус хамгийн анх 2012 оны есдүгээр сард Дундад Ази орчимд бүртгэгдэж байжээ. Түүнээс хойших 1200 гаруй тохиолдлыг Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага бүртгэж авсан гэнэ. Корона вирус нь ерөнхийдөө 2002 онд дэгдэж байсан SARS-тай төстэй, шинэ төрлийн амьсгалын замын вирус юм байна. Албан ёсны эх сурвалжаас өчигдөр авсан мэдээллээр лабораторийн шинжилгээгээр 64 тохиолдол бүртгэгдэж, таван хүн нас бараад байгаа ажээ. Өнгөрсөн жил Малайз, Сингапурт тус бүр гурван хүн корона вирусийн халдвараар өвчилж байсан гэнэ. Харин энэ удаад газарзүйн байрлалаар Монголтой нэлээн ойртож байгаа нь халдвар орж ирэх магадлалыг нэмэгдүүлж байгаа ажээ. Тавдугаар сарын сүүлээр БНХАУ-д нэг хүн корона вирустэй гэдэг нь лабораториор бүртгэгдээд байна. Аюулын харанга ийм ойрхон дэлдэж байхад манай улс ямархуу бэлтгэлтэй байгааг сурвалжлахаар “Чингэс хаан” олон улсын нисэх онгоцны буудал дээр очлоо.

Манай улсаас БНСУ-ын Сөүл хот руу өдөрт хоёр удаа онгоц нисдэг юм байна. Дунджаар 500-540 хүн ирдэг гэсэн үг. Тиймээсэнэ сарын 4-нөөс эхлэн Буянт-Ухаа боомт дахь Хилийн мэргэжлийн хяналтын албанаас Сөүл-Улаанбаатар чиглэлийн зорчигчдыг эрүүл мэндийн тодорхойлолт бөглүүлэхийн зэрэгцээ биеийн халууныг нь хэмжиж байгаа юм байна. Өчигдрийн байдлаар Сөүлээс ирж байгаа 2189 зорчигч, 89 агаарын хөлгийн бие бүрэлдэхүүнээс дээрх тодорхойлолтыг авчээ. Эдгээр хүний дотор халдварт өвчний шинж тэмдэгтэй болон халдвартай хүнтэй ойр байсан хүн байгаагүй гэнэ. Өчигдөр 12 цагийн орчимд Буянт-Ухаа боомт дээр очиход олон улсын чиглэлийн нислэг байсангүй. Гэхдээ нисэх дээр ирж байгаа хүмүүст халдварт өвчнөөс хэрхэн сэргийлэх тухай зөвлөгөө бүхий тараах хуудас өгч байв. Хилээр орж ирж байгаа хүмүүсийг хянах камер дээр халуун хэмжигч байрлуулан шалгаж байгаа юм байна. Хэрэв халуунтай хүн байвал тусгай өрөөнд оруулан мэргэжлийн эмч нар үзлэг хийж юунаас болж халуурч байгааг тогтоож байгаа ажээ. Үүнээс өөрөөр зорчигчдыг хянах боломжгүй гэсэн. Хэрэв тухайн хүн халдвар авсан бол биеийн байдлаас хамаарч нэгээс гурав хоногийн дотор халуурч эхлэх юм байна. Манай улсын иргэдийн хувьд хамгийн их зорчдог хот нь Бээжин, Сөүл.

Солонгост илэрсэн анх­ны тохиолдол эмнэлгийн нөхцөлөөр дамжиж өвчтөнд халдварлажээ. Тухайн иргэн Арабын улсуудаас нутагтаа ирээд хатгаа авч эмнэлэгт хэвтсэн гэнэ. Удалгүй корона вирусээр өвчилсөн байна. Түүнтэй хамт эмнэлгийн нэг өрөөнд хэвтэж байсан болон эргэж тойрч байсан хүмүүс халдвар аваад байгаа ажээ. Мөн эмнэлгийн ажилтан, өвчтөний гэр бүлтэй ойр бай­сан хоёр мянга гаруй хүнийг тусгаарлаад байгаа гэсэн. Хэрэв манай улсад ийм төрлийн вирус ороод ирлээ гэхэд ямархуу бэлтгэлтэй байгаа талаар Халдварт өвчин судлалын үндэсний төвийн их эмч Ч.Уртнасангаас тодрууллаа.

-Корона вирусийн то­хиолдол манайд илэрсэн үү?

-Илрээгүй байгаа. Хэр­вээ яг одоо халдварын сэ­жиг илэрсэн тохиолдолд Халдварт өвчин судлалын үндэсний төвд тусгаарлана. Манай эмнэлэг одоогоор улаан бурхны өвчлөлтэй холбоотойгоор ачаалал ихтэй байна. Өнөөдрийн байдлаар манай эмнэлгийн хэмжээнд 800 гаруй хүн хэвтэн эмчлүүлж байгаагаас 620 нь улаан бурхан өвчний оноштой байгаа. Харин корона вирусийн халдвар гарсантай холбогдуулан ХӨСҮТ-ийн шинэ сэргэж буй халдварын блок тусгаарлах тасгуудаас нийт дөрвөн өрөөг бэлэн болгож чөлөөлсөн. Халуураад ирж байгаа хүнийг оношлох, үр дүнтэй эмчлэх арга хайж байгаа. Эмч нар маань ч мэдээлэл сайтай байна.

-Хэрэв вирусийн шинж тэмдэг илэрсэн тохиолдолд ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Хамгийн түрүүнд өвч­төнийг тусгаарлах арга хэмжээ авна. Өнгөрсөн сарын 3-ны өдөр Эрүүл мэндийн яаман дээр холбогдох мэргэжлийн байгууллагууд хамтарч ажиллан уг вирусийн халдвар Монголд орж ирэх нөхцөл, шалтгаан байгаа эсэхэд үнэлгээ өгөхөд дунд зэрэг болон түүнээс дээш эрсдэл байна гэсэн хариу гарсан. Иймд Эрүүл мэндийн сайдын зөвлөлд танилцуулж, бэлэн байдлыг хангах тусгай төлөвлөгөө гарган ажиллаж байна. Гурван зүйл, 29 арга хэмжээ авах төлөвлөгөө батлан хэрэгжүүлж байгаа.

-Өвчилсөн тохиолдолд ямар эмчилгээ хийх вэ?

-Одоогоор тэрийг хийнэ гэх эмчилгээ алга. Харин илэрч буй шинж тэмдэгтэй холбоотой эмчилгээ хийж байна. Тухайлбал толгойн өвдөлтийг багасгаж, халууныг буулгана. Гол нь уушгины хүндрэл, амьсгалын замын доод хэсгийн хатгаа, бөөр, зүрхний дутагдал гэсэн шинж илэрвэл хүндрэх магадлалтай гэж үзэж байгаа. Тиймээс аппарат, багаж ашиглан ихэнх эмчилгээг хийнэ. Одоогоор зарим багаж бэлэн болсон бол нэмж авах асуудал дээр олон улсын байгууллагуудад хандчихаад байгаа.

-Вирусийн халдвар авах­гүйн тулд яах ёстой вэ?

-Онц шаардлагагүй бол гадуур гаралгүй гэртээ байхыг зөвлөе. Учир нь тус вирусийн халдвар авсан хүн нууц үедээ буюу ямар нэгэн шинж тэмдэг илрээгүй байхад Монголд ирсэн байх магадлал өндөр. Тиймээс гадаад, тэр дундаа Солонгосоос ирсэн хүмүүс 14 хоногийн турш гэр бүл болон нийгмээс тусгаарлагдмал байвал олонд тустай гэдгийг сануулъя.

-Ямар насныхан өртөх магадлал ихтэй вэ?

-Арабын нэгдсэн Эмират улсад бүртгэгдсэнээс хойш янз бүрийн насныхан өвчилж байгаа. Тэгэхээр хэн ч өвчлөх магадлалтай. Халдварлахдаа амьсгалын зам, агаар дуслаар дамж­даг. Мөн орчны бохирдол буюу бохир гар, бохир хүнс, бохир эд зүйл гэх мэтээр дамжин халдварлаж болно.

-Урьдчилан сэр­гий­лэхийн тулд яах вэ?

-БНСУ руу аль болох явах­гүй байхыг зөвлөж байна. Ганц Сөүл биш өөр хэд хэдэн хотод халдвар илэрсэн. Зайлшгүй явах шаардлагатай бол хувийн ариун цэврийг сайтар сахих хэрэгтэй. Гараа тогтмол угааж, амны хаалт зүүж, ханиаж найтаахдаа нус цэрээ ил хаяхгүй байх, биедээ ариутгалын бодис буюу “Санитол” байнга авч яваарай. Түүнээс гадна өөрийн орчин тойрон, амьдарч буй өрөө тасалгаагаа цэвэрлэн, тогтмол ариутгах, усаа сайн буцалгаж хоол хүнсний зүй­лийг бүрэн боловсруулж идэх шаардлагатай. Онцын шаардлагагүй бол нийтийн үйлчилгээний байгууллага, ялангуяа мал амьтны захаар орохгүй байх хэрэгтэй. Онцгой анхааруулахад тэмээний мах, түүхий сүү хэрэглэж болохгүй. Хэрэв ханиасан, халуурсан, толгой нь өвдөж байгаа хүн байвал тусгай зориулалтын хамгаалах хувцасгүйгээр нэг метр доторх зайд ойртож харьцахгүй байгаарай.

-Вакцин гаргаж байгаа болов уу?

-Одоогоор корона виру­сийн эсрэг тарих вакцин байхгүй байна.

КОРОНА ВИРУСЭЭР АХМАД НАСНЫХАН ӨВЧЛӨХ МАГАДЛАЛ ХАМГИЙН ӨНДӨР

Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас корона ви­русийн халдвар авсан то­хиолдлын бараг тал хувь нь амиа алддаг болохыг тог­­­тоожээ. Тэмээний вирус гэх МЕRS-СоV-ийн халдвар одоогоос гурван жил өмнө анх удаа тэмээнээс хүнд халд­варлажээ. Саудын Арабын нэгэн тэмээчин МЕRS-СоV-ийн халдвар авснаар энэ өвчнийг хүнд тархсан гэж үздэг.

МЕRS-СоV-ийн халд­вар­тай өвчтөн бүрийг эрт илрүүлэх боломжгүй юм бай­на.

Өндөр эрсдэлтэй хү­мүүст чихрийн шижин, бөөрний ду­тагдал, уушгины архаг өвчин, дархлал дарангуйлагдсан болон өндөр настай хүмүүс багтдаг юм байна. Тэмээний ферм болон захаар зорчихдоо тэ­мээнд хүрэхээс зайлсхийх, тэмээний түүхий сүү болон бүрэн болгоогүй махыг идэх­гүй байхыг ч мэргэжлийн бай­гууллага сэрэмжлүүлж байгаа юм

MERSбуюу Midle east respiratory хэмээх SARS-тай төстэй уг вирусийн нэрш­лийг орчуулбал “Гэрэлт цагираг”, “Титэм” гэсэн утга илэрхийлдэг латин үг аж. Корона вирусийг 1960-аад оны дунд үеэс нарийн судлах болсон юм байна.

Альфа, бета, гамма, бэл­чир гэсэн үндсэн дөрвөн ан­гилалтай бөгөөд хүнд халд­варлаж болох 229E NL63, OC43, HKU1 зэрэг зургаан төрөл байдаг гэнэ. SARS сар­магчин, илбэнх, муур, нохой, мэрэгчдээс хүнд халдвар бол MERS нь тэмээ, сарьсан багваахайнаас хүнд халддаг.

Энэ өвчний вирусээр хэн ч халдварлаж болох бөгөөд тэрэн дундаа өсвөр насны хүүхдүүд халдвар авах хамгийн их магадлалтай гэнэ. Эл вирус намар, өвлийн үед идэвхждэг ч сүүлийн үед жилийн аль ч улиралд идэвхтэй болоод байгаа аж.

Амьсгалын замын өвчин үүсгэдэг МERS вирусийг тэмээнээс илэрсэн гэдгээр нь малын гаралтай гэж тодотгоод байгаа юм байна. Иордан, Кувейт, Оман, Катар, Сау­дын Араб, Арабын Нэгдсэн Эмират, Йемен, Франц, Герман, Грек, Итали, Их Британи, Тунис, Египет, Ма­лайз, Филиппин, Америкийн Нэгдсэн Улс, Өмнөд Солонгос зэрэг улсуудад MERS-ийн халдвар бүртгэгдээд байна. Бүртгэгдсэн сэжигтэй то­хиолдлуудын арван хүн тутмын гурав нь нас барж байгаа гэнэ.

Зарим эрдэмтэд MERS вирусийг ганц бөхтэй тэ­мээнээс гаралтай гэдгийг үгүйсгэж ямаа, үхэр, хонь, одос үхэр, гахай, шувуу, за­рим зэрлэг амьтдын биеийг шинжлэхэд корона төрлийн вирус ил­рээгүй аж.

Одоогоор уг вирусийг устгах ямар нэг эмчилгээ, эм тариа байхгүй ч эрсдэлийг бууруулах арга зам бий гэж зөвлөж байна. Гараа багаар бодоход 20 секундийн турш савандан угааж, ханиалгаж найтаахдаа хамар, амаа таг­лах,гэр орон, эргэн тойрноо ариутгаж, халдваргүйжүүлэх, гараараа нүүр, ам, хамар, нүдэндээ аль болох хүрэхгүй байх, мөн сэжигтэй хүмүүсийн хэрэглэсэн аяга, сав суулга болон бусад зүйлсийг ху­ваалцахгүй байхыг дэлхий нийтэд зөвлөж байгаа юм.

Д.САРУУЛ

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

Э.ТҮМЭНЦЭЦЭГ

Categories
мэдээ улс-төр цаг-үе

Р.Гончигдорж: Ерөнхийлөгчийн УИХ, Засгийн газартайгаа хуваалцаж байсан гүйцэтгэх болон хууль тогтоох эрх мэдлийн оролцоог хумьж байгаа

-ЖИШЭЭ НЬ ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН ЗҮГЭЭС ХУУЛЬ САНААЧЛАХЫГ БОЛИУЛСАН-

УИХ-ын дэд дарга Р.Гончигдоржтой Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн талаар ярилцлаа.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг ажлын хэсэг боловсруулаад бараг дууссан гэсэн. Эцэг хуулиа ямар хэмжээнд өөрчлөхөөр болов?

-Гурван багц асуудал дээр өөрчлөлт хийхээр яригдаж байна. Тодруулбал, манайх парламентын бүгд найрамдах улс. Өнөөдрийг хүртэл явж ирсэн зарим сорилтуудыг парламентын бүгд найрамдах улсын хувьд авч үзэхэд холимог шинжтэй байгаа. Үндсэн хуулийн онолчид ч тэгж хэлдэг. “УИХ, Засгийн газрын эрх мэдлийн хуваарилалт, Ерөнхийлөгч Засгийн газар, Ерөнхийлөгч УИХ-ын эрх мэдлийн хуваарилалт нь өнөөдөр дэлхийн сонгодог жишгээс өөр зарчимтай байна. Энэ нь явцын дунд тодорхой бэрхшээлүүдийг үүсгэж болдог” гэдэг. Тийм тохиолдлууд ч өнгөрсөн хугацаанд ажиглагдлаа. Нөгөө талдаа нутаг дэвсгэр, засаг захиргааны хувьд асуудлууд байдаг. Жишээ нь Эрдэнэт, Дархан, Улаанбаатар нь хот уу, нутаг дэвсгэрийн тусгай бүтэц үү. Хар хорин, Зүүн хараа, аймгийн төвийн хот Засаг захиргааны нэгж байх уу, үүнд харьяалагдахгүй юм бол Хот тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хуулиар явмаар байна гэдэг яриа олон жил гарсан. Эсвэл орон нутгийн сонгуульд улс төрийн намууд оролцож анхан шатандаа хүртэл намаар талцдаг гэсэн асуудлууд байдаг. Тиймээс УИХ-аас ажлын хэсэг гарч ажиллаад тодорхой саналуудыг гарган ажилласан. Ерөнхийдөө Үндсэн хуульд нутаг дэвсгэр, засаг захиргааны удирдлага нь төрийн удирдлагыг өөрийн удирдлагатай хослуулна гэж тунхагласан нь хатуу зарчим хэвээрээ байна. Үүнийг хэрэгжүүлэх хэлбэр нь ямар байх вэ гэх зэргээр өөрчлөлтүүд нь орж байгаа.

-Үндсэн хуулийг үндсээр нь өөрчилж байгаа юм уу. Яг хэдэн зүйл заалт, дагалдаж хэдэн хуульд өөрчлөлт орох вэ?

-Тоо ярихаар хүмүүс их том өөрчлөлт орох нь гээд шүүмжлээд эхэлдэг юм. УИХ-тай холбоотой асуудлуудыг яривал парламент хэдэн гишүүнтэй байх вэ гэдэг тухай яриа байгаа. Монгол Улс өнөөдөр гурван сая гаруй хүн амтай болчихлоо. Үндсэн хууль батлагдаж байх үед хоёр сая орчим хүн амтай байж. Нөгөө хүчин зүйл нь ижил төстэй хүн амтай, нутаг дэвсгэртэй бусад орнуудын парламентад 100 гаруй гишүүн суудаг юм байна. Тийм учраас уг асуудлыг хөндөж байгаа. Гэхдээ тодорхой санал орж ирээгүй байна. Ер нь бол үүнийг хажуугийн асуудал гэж ойлгож болно.

-Тэгвэл гол өөрчлөлт нь юу юм бэ?

-Гол өөрчлөлт нь УИХ болоод Засгийн газар хоорондын харилцаа юм. Тиймээс одоо засаг нь Засгийн газар шиг, Ерөнхий сайд нь Ерөнхий сайд шигээ байг. Өнөөдрийнх шиг Засгийн газар нь УИХ-аасаа хэт их хамааралтай, Ерөнхий сайд кабинетаараа шийдчих зүйлд УИХ оролцоод яваад байж болохгүй. Томоохон төслүүдийг хэлэлцэж байгаа өнөөдрийн жишээ ч ийм байна. Хэдэн сайдыг нь огцруулна гэж хэлэхэд л улс төрийн тогтворгүй байдал үүсдэг. Энэ нь гадна талд итгэлцлийн итгэлцүүрийг бууруулах сөрөг нөлөөтэй. Ингэж Засгийн газрын оршин тогтнох байдал нь хэврэг байгаа учраас энэ заагийг илүү тодорхой гаргаж өгөх ёстой гэж үзэж байгаа юм. Тиймдээ ч олонхиос Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлэн санал болгосон хүнийг Ерөнхийлөгч шууд УИХ руу оруулж ирж танилцуулдаг болох хэрэгтэй гэж үзэж байна. Энэ нь Ерөнхий сайдыг томилсон шийдвэр болж гардаг байх ёстой. Нэг ёсондоо олонхи шийдчихээд оруулж ирж байхад УИХ дээр дахиад л санал хурааж улс төрийн асуудал үүсгэдгийг больё гэж байгаа хэрэг. Товчхондоо олонхи бүрдлээ, Ерөнхий сайдаа тодрууллаа түүнийг нь Ерөнхийлөгч харна, өөрчилнө гэлгүйгээр батламжилдаг болох санал орсон.

-Засгийн газар тогтвортой байх асуудалд хамгийн их анхаарч Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг боловсруулсан гээд байгаа. Үүнийг ямар заалтаар яаж хангах юм бэ?

-Олонхи гэж юу байдаг юм бэ гэдгийг тодорхой болгож Үндсэн хуулийн заалтуудаа тодотгож байгаа. Жишээ нь УИХ-д нэг нам дангаараа 50 ба түүнээс дээш хувийн санал авсан бол олонхи байна. Тийм биш бол хамгийн олон суудал авсан нам нь бусад нам, эвслүүдтэйгээ олонхийг бүрдүүлнэ. Ингэж чадахгүй бол УИХ-д суудал авсан нам эвслүүд бүгдээрээ хамтраад олонхийг бүрдүүлнэ гэж тодорхой зааж өгье гэж байгаа. Энэ заалтыг Үндсэн хуульд оруулж өгөхгүй бол тухайн үеийн улс төрийн намуудын хоорондын зөвшилцлийн гол бай болчихоод байна. Арай гэж нэг олонхийг бүрдүүлээд ажиллаж эхлэхэд дараагийн олонхи бүрдэж гарч ирээд байдаг. Ерөөсөө олонхи гэдэг ойлголт тогтвортой байж тэндээс байгуулагдсан Засгийн газар тогтвортой ажиллана гэж үзэж байгаа юм.

-Засгийн газар бүрдэх гэж уддаг. Нам эвслүүд, фракц бүлэглэлийн хоорондын яриа хэлэлцээрээр шийдэгддэг гэж болно. Үүнийг Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр ямар түвшинд авч үзсэн бэ?

-Ерөнхий сайд кабинетын гишүүдээ Ерөнхийлөгч болоод УИХ-д танилцуулснаар томилсон шийдвэр шууд гарна. “Ерөнхий сайд та элдэв шантааж, яриа хэлэлцээрт татагдалгүйгээр кабинетаа бүрдүүл. Түүнийг чинь УИХ батламжлаад томилгоог шууд хийнэ” гэж байгаа юм. Өнөөдөр бол Ерөнхий сайд нь сайхан кабинет бүрдүүлчихээд ирэхэд зөвшөөрнө, зөвшөөрөхгүй гээд цөмлөөд байдаг. Бас УИХ, Ерөнхийлөгчөөс хамааралтай, аргадаж гуйдаг, тэднээс тавьсан шаардлагыг биелүүлэх үүрэг хүлээдэг. Энэ байдал л бидний өнөөдрийн алдаа. Тэгээд ч Засгийн газрын бүтэц бүрэлдэхүүн Үндсэн хуульдаа байвал зүгээр юм биш үү гээд есөн яам, сайдтай байхаар зааж өгч байгаа. Харин тухайн нөхцөл байдлаасаа хамаараад Ерөнхий сайд нь гурав хүртэл сайдыг нэмж томилуулж болно. Яамгүй сайд томилогдвол Засгийн газар хамгийн ихдээ 13 гишүүнтэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулна гэсэн үг. Харин хамгийн цөөндөө 10 сайдаас кабинет бүрдэнэ.

-Засаг ямар бүтэцтэй байхыг тодорхой болгочихсон гэсэн үг үү?

-Сангийн яам, Дотоод хэрэг, Хууль зүйн яам, Гадаад хэргийн яам, Байгаль орчин, хөгжлийн яам, Батлан хамгаалахын яам, Гэгээрлийн яам, Эрүүл мэнд нийгмийн хамгааллын яам, хөдөө аж ахуйн яам, Дэд бүтцийн яам гэсэн бүтэц, бүрэлдэхүүнтэй байна. Тодорхой асуудал эрхэлсэн гурваас илүүгүй сайдтай байж болно гэж үзсэн нь энэ.

-Ерөнхий сайд, Засгийн газар, зарим сайдад хариуцлага тооцох асуудлыг яаж зохицуулах юм бол?

-Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудал тийм ч хэврэг байхгүй. Өнөөдөр хэдэн гишүүн өргөн бариад асуудал улс төр болдог, шантаажны хэлбэрт шилждэг гэж шүүмжлүүлээд байгаа. Нэг Ерөнхий сайдаа огцруулчихаад дараагийн Ерөнхий сайд нь тодрохгүй баахан хугацаа алддаг гашуун түүхийг ч бид хангалттай л амслаа. Тийм ч учраас УИХ-ын нийт гишүүдийн 50-иас дээш хувь нь Ерөнхий сайдыг огцруулъя, дараагийн Ерөнхий сайдаар энэ хүнийг тодруулж байна гээд хамтатгаад оруулж ирдэг болох ёстой гэж үзсэн. Түүний эцэст УИХ Ерөнхий сайдыг огцруулах, томилох асуудлыг нэгэн зэрэг шийдээд явна. Товчхондоо Ерөнхий сайдыг огцруулах орны хүнийг нь сонгох асуудал хөндөгдвөл дундаа ямар ч завсар зай гарахгүй болно. Харин Засгийн газрын гишүүдийг Ерөнхий сайд бүрэн хариуцна. Хариуцлага тооцох асуудлаа ч өөрөө УИХ-д оруулна.

-Дан давхар дээлний асуудлыг яаж зохицуулах вэ?

-Ерөнхий сайд ба Засгийн газрын гишүүдийн гуравны нэг хувь хүртэлх сайд нь УИХ-аас томилогдож болно гэсэн байдлаар яригдаж байна. Бүр тодруулбал Ерөнхий сайд дээр нэмэх нь гурав нийлээд Засгийн газрын дөрвөн гишүүнийг УИХ-аас томилон ажиллуулах боломж бүрдэх байх.

-Үндсэн хууль өөрчлөгдвөл Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл ихээхэн хумигдана гэсэн үү?

-Ийм тохиолдолд Ерөнхийлөгчийн УИХ, Засгийн газартайгаа хуваалцаж байсангүйцэтгэх болон хууль тогтоох эрх мэдлийн зарим оролцоог хумих хэрэгтэй гэж үзсэн. Жишээ нь хууль санаачлах эрх УИХ, Засгийн газарт байна гэж үзээд Ерөнхийлөгчийн зүгээс хууль санаачлахыг болиулахаар ярилцаж байна. Мөн Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг өөрчилье гэж ярилцсан. Сонгохдоо 21 аймаг, Дархан, Эрдэнэт, Улаанбаатар хотын ИТХ-ын дарга нарыг оролцуулан Ерөнхийлөгчийг сонгох зөвлөл байгуулагдана. Мэдээж УИХ-ын гишүүд бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ оролцож УИХ-аас тогтоолоо гаргадаг болох уу гэсэн санал байгаа.

-Олонхиос Ерөнхийлөгчийг сонгодог болно гэсэн үг үү?

-УИХ-ын 76 гишүүн дээр нэмдэг нь 21 аймаг, гурван хотын ИТХ-ын дарга буюу 100 хүнээс Ерөнхийлөгч сонгогдоно. Хэрвээ УИХ-ын гишүүдийн тоо нэмэгдэх юм бол тэр хэрээрээ Ерөнхийлөгчийг сонгох кноп нэмэгдэнэ гэсэн үг. Ингэж л Ерөнхийлөгчөөс Засгийн газрын хийх ажил руу үүрэг чиглэл өгдөг зэрэг оролцоог халъя гэж байгаа.

-Ерөнхийлөгчийн нас хүйс, хариуцлага тооцох гэх мэт бусад асуудалд ямар заалт боловсруулсан бол?

-Тэр бол жижиг асуудлууд нь учраас бусад хуулиараа зохицуулаад явчихна. Хариуцлагын тухайд одооны Үндсэн хуульд ч тусгайлан заагдсан байдаг. Үндсэн хууль зөрчсөн болон бусад шалтгаанаар Ерөнхийлөгчийг огцруулах асуудлыг УИХ шийдэх эрх мэдэлтэй байгаа шүү дээ.

-Ерөнхийлөгчийн эрх хумигдаж, Ерөнхий сайдын эрх, үүрэг нэмэгдэнэ гэнэ. Үүнтэй холбоотой зохицуулалтыг УИХ хийх нь. Харин УИХ-ын түвшинд ямар өөрчлөлт орох бол?

-УИХ-д бүлэг бүрээс дэд даргатай байсныг зөвхөн нэг дэд даргатай байхаар тусгахаар болсон. Тэгээд нууц саналд хураалтаар нэг л хүнийг УИХ-ын дэд даргаар сонгоно. Бас УИХ-ын хэлэлцэх асуудлыг нь зааж өгөх үү гэх мэтээр саналууд бий. Компанитай холбоотой асуудлыг УИХ биш, Засгийн газар, бүр компани нь өөрөө шийдээд явчих боломжтой учраас үүнд УИХ хутгалддаг байж болох уу. Асуудлыг шийдэх эрх нь Засгийн газарт байдаг. Тиймээс энэ заагийг л Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр илүү тодорхой болгож өгөх санал байгаа юм. Үндсэн хуульд ерөнхийдөө гурван үндсэн чиглэлээр өөрчлөлт оруулъя гэж байгаагаас үлдсэн нь нутаг дэвсгэр, засаг захиргааны нэгжтэй холбоотой. Нутаг дэвсгэрийн тухайд Монгол Улс нь Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт болон аймгуудад, аймаг нь сумдад, хот нь хороодод, сум нь багт хуваагдана. Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт нь засаг захиргааны тусгай нэгж байна. Тэгээд удирдлагын эрх хэмжээ, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн зохион байгуулалтыг хуулиар журамлая гэж байгаа. Энэ гурван хот дүүрэгтэй байх уу, зөвхөн хороодтой байх юм уу. Дүүрэг нь ямар байх юм гэдгийг тусгайлсан хууль гаргаж зохицуулахаар яригдаж байгаа гэсэн үг. Ингэснээр одоогийн аймгууд хот, сумдад хуваагдана. Архангай аймгийн төв л гэхэд Цэцэрлэг хот болж сумтайгаа адилтгасан засаг захиргааны нэгж болно.

-Орон нутгийн сонгуулийг яаж явуулдаг болох вэ?

-Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт гэх нутаг дэвсгэрийн тусгай нэгж болон аймгуудын ИТХ-ын дөрвөн жилийн хугацаатайгаар хот, сумын ИТХ-ыг гурван жилийн хугацаатайгаар сонгоно. Сонгохдоо сумын ИТХ-ын гишүүнийг багийн нийтийн хурлаас нэр дэвшүүлээд сонгочихно. Аймгийнхаа ИТХ-ын гишүүдийг сумын ИТХ нь нэр дэвшүүлээд сонгоно. Энд улс төрийн намууд нэр дэвшүүлж оролцохгүй. Харин Засаг даргыг нь шууд томилгоогоор шийдэх боломжтой гэж үзсэн. Ерөнхий сайд Дархан, Эрдэнэт, Улаанбаатар болон аймгийн Засаг даргыг дөрвөн жилийн хугацаатайгаар томилоод баг, хорооны Засаг даргыг сум, хотын Засаг дарга нь томилно. Сум, хотын Засаг даргыг нийт ард иргэдээс сонгоё гэсэн саналд ажлын хэсэг санал нэгдсэн.

-Тэгвэл хариуцлагаа яаж тооцох юм?

-Баг, хорооны Засаг даргыг сум хотынх нь, сум хотын Засаг даргыг аймгийн Засаг дарга нь 21 аймаг болон Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэтийн Засаг даргыг Ерөнхий сайд нь огцруулах болон чөлөөлөх асуудлыг хариуцна. Хэтэрхий эрх дархтай Засаг даргатай болох нь гэсэн шүүмжлэл байгаа ч дээд шатныхаа Засаг даргын шууд удирдлага дор байна. Тийм учраас огцруулах, чөлөөлөх асуудлыг дээд шатны Засаг дарга шийдэх боломжийг олгох нь зүйтэй гэж үзэж байгаа юм. Үндсэн өөрчлөлтүүд гэвэл ердөө энэ. Ийм хэмжээний өөрчлөлт хийгдэж байгаа учраас бусад заалт, бусад хуулиудад жижиг өөрчлөлт орох нь ойлгомжтой. Товчхондоо парламентын бүгд найрамдах улсын хувьд Засгийн газар, УИХ-ын эрх мэдлийн хуваарилалтуудыг ойлгомжтой болгож, кабинетыг УИХ-ын өмнө Ерөнхий сайд нь хариуцдаг учраас байх ёстой бүх эрх мэдлийг нь өгнө. Засгийн газар нь тогтвортой ажиллах, тогтвортой олонхи байх боломжийг олгохоор улс төрийн үүднээс үүсдэг хүндрэл арилна гэж үзэж байгаа. Яг үүнтэйгээ холбогдуулаад Ерөнхийлөгчийн сонгууль, бүрэн эрх зэргийг холбогдох хуулиараа зохицуулаад өгчихнө. Тэгээд Засаг захиргааны нэгж дээрээ хот, засаг захиргааны нэгж байх тухай асуудлыг нь шийдэж өгөөд сонгуулийг нь доороосоо дээшээ улс төрийн намуудын оролцоогүйгээр сонгогддог болгох ийм л санаа байгаа.

-Тэгвэл дордуулсан гэх долоон өөрчлөлтийн тухайд ямар нэгэн санал бий юу. Лав хоёрыг нь цэгцлэхээр болсон юм байна?

-Би дордуулсан долоон өөрчлөлт гэж үздэггүй. Юмыг эхнээс нь тэгээд нэрлэчихээр цаашаа тийм ойлголтыг өгөөд явчихдаг юм. Тэр долоон өөрчлөлт яагаад орсон юм, ямар учир холбогдолтой, ямар сорилтууд тулгараад хийсэн юм. Эсвэл өөрсдөдөө амар хялбар болгох гэж ийм өөрчлөлт оруулсан юм уу гэдэг асуултууд гарна. Үндсэн хууль өөрөө хөгжөөд явж байх ёстой. Тэр долоон өөрчлөлтийн нэгийг нь сая өөрчиллөө. Бүлэг бүрээс дэд даргатай байна, саналыг нь ил хураадаг болно гэж. Ийм өөрчлөлт орохын өмнө 1996 онд Ардчилсан холбоо эвсэл анх удаа олонхи болоод УИХ-ын даргаар намайг сонгосны дараа дэд даргын асуудал босоход манайх дэд даргаа авна гээд тэр үеийн МАХН УИХ-ын чуулганыг бүтэн сар зогсоосон. Яах ч аргагүй олонхиороо асуудлыг шийддэг учраас тэр өөрчлөлтийг оруулсан. Мөн олонхиос Ерөнхий сайдаар томилуулахаар нэр оруулж ирсэн бол Ерөнхийлөгч тав хоногийн дотор хариугаа өгнө. Өгөхгүй бол шууд УИХ руу оруулна гэсэн өөрчлөлт тэгэхэд орсон байдаг. Энэ асуудал яагаад босов гэхээр тэр үед манайх Ерөнхий сайдаа томилуулахын тулд хугацаа их алдсан байдаг. Ц.Элбэгдорж Ерөнхий сайд л гэхэд удаан хугацаанд үүрэг гүйцэтгэгч гэж явсан. Дараагийн Ерөнхий сайдыг нь тодруулахаар санал өгөхөд болохгүй, тэр хүмүүсийн нэг байвал болж байна гээд. Өөрөөр хэлбэл олонхи эрх мэдэлгүй болчихоод байсан хэрэг.

Олонхи хариуцлагаа хүлээгээд энэ хүнээр Ерөнхий сайдаар сонгоно гээд ажиллах боломжгүй байсан. Үндсэн хуулийн заалтыг тэгж хэрэглэсэн түүхтэй. Ойлгомжтой болгохын тулд тэр өөрчлөлтийг оруулсан. Ирцийн тухай асуудал байна. Гуравны хоёр нь бүрдэж байж чуулган хуралддаг байсныг ердийн олонхи болгосон ш дээ.

Ардчилсан холбоо эвсэл 50 гишүүнтэй байсан үе шүү дээ. МАХН 25 нэмэх нь О.Дашбалбар гишүүн. Тэр 26 гишүүн ирээгүй тохиолдолд чуулган хуралдах боломжгүй болдог. УИХ ийм шалтгаанаар хичнээн удаан хуралдаж чадалгүй бойкотонд орж байв. Тухайн өөрчлөлтүүдийг хийгээгүй бол өнөөдөр ч олонхи эрх мэдэлгүй хэвээрээ л байна гэсэн үг. Ер нь хүмүүс яваагүй замаа гоё гэж хараад байдаг тал бий.

Л.Мөнхтөр

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ цаг-үе ярилцлага

Г.Эрдэнэбат: Эрүүгийн хуулийн төслийг Монгол Улсын эрүүгийн эрх зүйн хөгжлийн нэг шат гэж харж байгаа

Эрүүгийн хуулийг УИХ-д өргөн бариад бай­гаа билээ. Иймд Улсын ерөнхий прокурорын орлогч, Эрүүгийн хуулийн төслийн ажлын хэсгийнахлагч Г.Эрдэнэбаттай ярилцлаа.

-Эрүүгийн хуулийн төслийг УИХ-аар хэлэлцэж байна. Ажлын хэсгийн ахлагчийн хувьд хуулийн төсөл өмнөх хуулиас хэр их өөрчлөгдөв?

-Эрүүгийн хуулийн шинэ­чилсэн найруулгыг Монгол Улсын эрүүгийн эрх зүйн хөгжлийн нэг шат гэж харж байгаа. Бид огт байхгүй цоо шинэ, Эрүүгийн хууль, эрүү­гийн хариуцлагын тогтолцоог бий болгох гээгүй. 2002 онд батлагдсан Эрүүгийн хуулийн өнгөрсөн 12 жил гаруйн хугацаанд үүссэн практик, хууль мөрдөх явцад учирсан хүндрэл бэрхшээлийг хэрхэн шийдвэрлэх вэ гэдгийг гол шалгуур болгосон. Хуульд шинэчилсэн найруулга хийсэн. Гэхдээ яг суурь үзэл баримтлалаасаа авахуулаад 2002 оны буюу одоо хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа Эрүүгийн хуульд бага зэргийн нэмэлт, өөрчлөлт засвартайгаар явж байгаа юу гэвэл хараахан тийм биш. Үзэл баримтлалын шинжтэй хэд хэдэн өөрчлөлт орсон.

-Тухайлбал үзэл баримт­лалын хувьд ямар өөрчлөлтүүд орсон бэ?

-Юуг гэмт хэрэг гэж үзэх вэ гэдэг зүйл үзэл баримтлалын хувьд өөрчлөгдсөн.

-Энгийнээр хэлэх юм бол?

-Монгол Улсын Эрүүгийн хууль болон гэмт хэрэг гол төлөв материаллаг бүрэл­дэхүүнтэй. Ямар нэгэн үйлдэл хийгээдтүүний улмаасхор уршиг учирсан бол тэр үйлдэл нь гэмт хэрэг болдог. Тухайн хор уршиг нь хуульд заасан хохирлын хэмжээнд хүрээгүй байвал гэмт хэрэгт тооцохгүй өөр журмаар шийдвэрлэдэг. Тухайлбал захиргааны журмаар шийдвэрлэдэг ч юм уу. Ийм тогтолцоотой манай улс явж ирсэн юм. Иймд гэмт хэргийн суурь шалгуурыг өөрчлөх хэрэгтэй гэж үзсэн. Өөрөөр хэлбэл ямарваа нэгэн хүний хийсэн үйлдлийг хууль бус гэж үзэж гэмт хэрэгт тооцох бол энэ хуулиар ямар үйлдлийг гэмт хэрэгт тооцох вэ гэдгийг нь илүү нарийн зааж өгсөн. Эндээс эхлээд хуульд маш олон шинэ зүйл орсон гэсэн үг юм.Урьд нь бусдын эд зүйлийг хулгайлаад тэр нь бага бол хулгайн гэмт хэрэгт тооцдог. Замтээврийн осол гаргаад бусдад үлэмж хэмжээний хохирол учруулсан бол хүндэвтэр зэргээс дээш гэмтэл учруулсан байвалзамын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын ашиглалтын гэмт хэрэгт тооцдог байсан. Одоо энэ хуулиар хүний эд хөрөнгийг хулгайлсан л болгэмт хэрэг. Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдал зөрчсөн л бол гэмт хэрэг гэх мэтчилэнүзэл баримтлалын өөрчлөлтүүд орсон.

-Ийм ялимгүй зүйл хүртэл гэмт хэрэг болчихож байгаа хэрэг үү. Тэгвэл замын хөдөлгөөний аюулгүй байдал зөрчсөн хүн бүр хэрэгтэн болжолон жил хоригдох болох нь ээ?

-Ийм ялимгүй зүйлд ч тохирсонбага хэмжээний шийтгэл энэ хуулиар томьёологдож орж ирсэн.

-Гэмт хэрэг үйлдсэн гэж үзсэн ч заавал хорихгүй гэж ойлгож болох уу?

-Ийм төрлийн хэрэг үйлдсэн хүнийг долоо хоногоос эхлээд хийсэн хэргээс нь хамаарч хорино. Хэрэг нь хэр ноцтой байна түүнд нь тааруулж шүүх долоо хоногоос авахуулаад сар, жилээр нь ял оноох юм. Урьд нь тээврийн хэрэгсэл согтуугаар жолоодоход тэр хүнийг торгох эсвэл нэг сар хүртэл хугацаагаар баривчлах шийтгэл оногдуулж байсан. Тэгвэл замын хөдөлгөөний аюулгүй байдалд харшлах жижиг зүйлээс авахуулаад Эрүүгийн хуулиар зохицуулж эхэлнэ.

-Одоогийн хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй хуулиар бол зөрчил гээд торгууль оногдуулдаг?

-Иймд гэмт хэрэг гэж юу вэ. Зөрчил гэж юу вэ гэдгийг нарийн зааглаж томьёолох хэрэгтэй. Манай хууль зүйн практикт бас нэг ноцтой сул тал бол гэмт хэрэг болон захиргааны зөрчлийн давхардал хийдэл юм. Одоо дагаж мөрдөж байгаа Эрүүгийн хууль болон Монгол Улсад мөрдөгдөж байгаа 205 хуульд байгаа захиргааны зөрчлийн хэм хэмжээнүүдийн олон заалтууд хоорондоо давхарддаг. Нэг асуудлыг зөрчлөөр эсвэл гэмт хэргээр тооцож шийдэж болохоор хуульдаа давхардуулаад заачихсан байдаг. Жишээ нь Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хуульд заасан төрүүлсэн болон үрчлэн хамгаалж авсан хүүхдээ хаясан төөрүүлсэн хүнийг 50 мянган төгрөгөөр торгоно гээд зөрчилд тооцох заалт байгаа юм. Харин Эрүүгийн хуульд төрүүлсэн болон үрчлэн авсан хүүхдээ хаясан төөрүүлсэн бол 6 сар хүртэлх хугацаагаар баривчлах ялаар шийтгэж болно гэсэн байдаг. Энэхоёр хуулийн заалт нь ойлгомжгүй байдал үүсгэж ирсэн. Энэ хоёр хуулийн алинаар нь буруутай хүнийг шийтгэх вэ гэдэг асуудал гардаг. Ийм давхардал гэхэд 30 гаруй байх жишээтэй. Энэ асуудлыг шийдэж зөрчил юм уу гэмт хэрэг үү гэдгийг нэг мөр болгож төрөлжүүлэх шаардлагатай болсон. Тийм учраас Эрүүгийн хуулийг дагаад нөгөө олон зөрчлийн хуулийг шийдвэрлэж байсан хуулиудыг бүгдийг нь төрөлжүүлж нэгтгээд Зөрчлийн тухай хууль гэж дагаж боловсруулсан. Ингэж хуулийн замбараагүй байдлыг арилгахгүй бол нэг хууль дээр нь “Энэ бол зөрчил, торгоод явуулж болно” гэж бичээд нөгөө хуульд нь “Гэмт хэрэг, ял өгөх хэрэгтэй” гээд бичсэн.

-Энэ хуулийн давхцлууд нь буцаад хууль сахиулж байгаа хүмүүсийг хардлага сэрдлэгт багагүй өртүүлдэг гэж сонсож байсан юм байна?

-Тийм, энэ ойлгомжгүй байдалнь нэг талаасаа хуулийн байгууллагын ажилтныг дураараа авирлах боломж олгодог. Харж үзэх хүнээ торгоод явуулаад хатуухан хандах хүнээ эрүүгийн журмаар шалгаад ял өгөх боломжтой болгож буй юм. Нөгөө талаас хуулийн байгууллагын ажилтныг хардаж буруутгах үндэслэл болдог. Нэг улсын хуулиуд давхардаж ийм ойлгомжгүй байдал бий болгож болохгүй. Болохгүй. Зайлшгүй энэ хуулийн давхардал хийдлийгарилгах ёстой.Гэмт хэргийн тухай үзэл баримтлал өөрчлөгдсөн нь энэ хуулийн төслийг нэмж, найруулж, боловсруулах нэг шалтгаан нь энэ юм. Хоёр дахь нь ялын бодлогын асуудал 2002 онд батлагдсан одоо хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хуулиар ялын бодлогыг нэлээн тодорхой байдлаар томьёолсон.

-Тодруулбал…?

-Гэмт хэрэг үйлдсэн хүн өөр төрлийн ял эдлээд нийгмээс тусгаарлагдахгүй байх боломж байна уу. Заавал шоронд очиж ял эдэлж, хоригдож тэр уур амьсгалыг мэдэрч, гэмт хэрэгтнүүдийн орчинд заавал орж үзэх нь хэр эерэг вэ гэдгийг зайлшгүй бодох хэрэгтэй. Заавал ял өгч байж шийтгэдэг энэ байдлаасаа татгалзахгүй бол зарим хүний хатуу хэлж байгаагаар Монголын нийгэм шоронжих үйл явцтай болж байна гэж хэлээд байгаа. Тийм учраас ялын уян хатан бодлогыг шинэ хуулиар оруулж ирж байгаа. Гэрийн хорионд байлгах,нийтэд тустай ажил хийлгэх гэх мэт ялыг шинээр хуулийн төсөлд тусгасан. Одоогийн Эрүүгийн хуульд баривчлах, хорих гэсэн хүний эрх чөлөөг хязгаарласан хорих ялыг доторнь сонгож хэрэглэх боломжтой болгосон.

-Тухайн гэмт хэрэгтэн сонгож хэрэглэнэ гэсэн үг үү?

-Мөрдөгдөж буй хуулиар ганцаарчлан эрх чөлөөг нь хязгаарлахыг баривчлах, нэг жилээс дээшхийг нь хорих ял хэмээж ирсэн. Бид хуулийн төслийг боловсруулахдаа бусад орны хуулийг хараад хорих ял эдлүүлнэ гэдэг нь заавал хүнийгтав арваар нь нэг дор байлгаж ял эдлүүлэх хэрэггүй юм байна. Таван жилийн хорих ялтай хүн байсан ч гэсэн тухайн хүн хүсвэл ялаа ганцаарчлан эдэлж болно. Үүнийг тусгасан.

-Тэнсэн харгалзах ял гэж хуулийн төсөлд байгаа юу?

-Байгаа, гэхдээарай өөр хэлбэрээр орсон. Хорих ялыг биечлэн эдлэх шаадлагагүй гэж үзвэл тэнсэж хянан харгалзана. Тэнсэн харгалзах ялыг тухайн хүнд ялыг нь оногдуулахгүйгээр гэмт хэргийн улмаас хохирсон хохирлоо арилгаж, хохирогчтой эвлэрсэн. Өөрийн гэм буруутай зан үйлдлээ засах боломжтой гэж үзвэл тухайн хүний ялыг нь тэнсэж, хянаж харгалзах юм.Хийсэн үйлдлээснь хамаарч долоохоногоос таван жилийн хугацаагаар хянан харгалзана. Энэ хугацаанд тухайн хүнгэмт хэрэг үйлдэж болохгүй, бусдад учруулсан хохирлоо арилгаад дуусчихсан, хохирогчтойгоо эвлэрсэн байвал тэр хүнийг бүрэн ялаас нь чөлөөлнө. Энэ хүн ерөөсөө ялаар шийтгүүлэхгүй гэсэн үг. Одоо мөрдөгдөж буй хуулиар бол ял өгчихөөд “Чамайг дахиж гэмт хэрэг үйлдэхгүй, засарч хүмүүжих юм бол ялыг чинь эдлүүлэхгүй” гэдэг байсан болхуулийн төслөөр ял өгөхгүй, шүүхийн тогтоосон хугацаанд хянаж харгалзана. Тэр хугацаанд хэрэг хийсэн хүн аюулгүй гэдгээ нотолж чадахгүй бол шүүх хэлэлцэж тухайн үед хэрэгт нь тааруулж нэг эсвэл гурван жилийн ял оноох байсан тэр ялыг нь оноох юм.

-Хэрэг хийсэн хүнийг тодорхой хугацаанд аюулгүй гэдгийг нь яаж мэдэж хянах юм бэ?

-Тэр хүнийг тэнсэн харгалзах хугацаанд хууль сахиулах байгууллага хяналтдаа авах юм. Хэрэг хийсэн хүний зан байдал бүх зүйлд хуулийн байгууллагын ажилтан хяналт тавина. Гэмт хэрэг үйлдсэн хүнд шүүхээр ял өгөөд тэнсэн харгалзах ял өгөхөөр ямар нэгэн хариуцлага хүлээхгүй болчихдог. Хуулийн төслөөр тэнсэн харгалзах ялыг ингэж тусгасан нь гэмт хэрэг хийсэн хүн дахиж хэрэг үйлдвэл биеэ зохистой авч явж чадахгүй бол ял онооно гэдэг айдас болгоомжтой байх юм. Ингэснээр тухайн хүн өөртөө хяналт тавьж эхэлнэ.

-Гэмт хэргийн хохи­рогч нарын хохирол төлөгд­дөггүй. Энэ асуудалд томоо­хон өөрчлөлт авчирсан хууль болж байгаа гэсэн. Үүнийг хуулийн төсөлд хэр­хэн зохицуулсан юм бол?

-Өнгөрсөн 12 жилийн хугацаанд шүүхийн практикаас харахад гэмт хэргийн улмаас учирсан хохирол том асуудал болох нь анзаарагддаг. Эд материал, биеийн болон сэтгэл санааны хохирол гээд хохирол олон бий. Гэтэл гэмт хэрэг үйлдсэн хүнд шүүхээс ял оноодог. Хохирогчийн хохирлыг барагдуулдаггүй. Иймдгэмт хэргийн хохирогчийн хохирлыг гаргуулж авдаг байхаар төсөлд төлөвлөсөн.Тийм учраас гэм буруугаа хүлээсэн хүнд ял оногдуулах, хянан харгалзах, албадлагын арга хэмжээ авах, ял хөнгөрүүлэх нөхцөл байдал гэсэн журам гаргаж зохицуулж өгсөн. Ялын хэмжээ өмнөх хуулиас хасагдахаас илүүтэйгээр биечлэн эдлүүлэх ял багасна. Гэмт хэрэг үйлдсэн хүн бусдад учруулсан хохирлоо төлсөн бол эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөгдөх асар их өргөн боломж энэ хуулийн төсөлд тусгагдсан. Тэгэхээр бид гэмт хэрэгтнүүдийн ялыг хөнгө­рүүлж зөөллөж асуудлыг уян хатан шийднэ гэхээсээ илүү гэмт хэрэг хийсэн хүн хохирлоо төлсөн бол түүнийг нийгмээс тусгаарлахгүйгээр яаж хариуцлагажуулж болох вэ гэдгийг олон талаас нь бод­сон. Энэ хуулийг дагаад гэмт хэрэг хийсний улмаас хохирсон хохирлыг төлүүлэхтэй холбоотой Хохирлын сангийн тухай хууль бас өргөн баригдаж байгаа.

-Хохирогчдын хохирлыг барагдуулах сан гэсэн үг үү?

-Энэ хуулийн зорилго хохир­­сон олон мянган хохи­­рогч­дын хохирлыг барагдуу­лахад зориулагдсан хууль юм. Гол төлөв өөрөө төл­бөрийн чадваргүй, ядуу дорой хүмүүс буруу сонголт хийж,тэр үйлдэлдээ хуулийн хариуцлага хүлээх болдог. Ийм хүмүүсийн учруулсан хохирлыг төлүүлэхгүй, ялыг нь өгөөд явуулдаг. Хохирогчид харин хохироод үлддэг. Тэгвэл одоо бусдад оногдуулж бай­гаа торгууль гэмт хэрэг үйлдэж олсон хөрөнгийг хурааж авсан энэ бүх мөнгийг Хохирлын санд төвлөрүүлнэ. Гэмт хэргийн улмаас хохирол учирсан иргэдэд нөхөн төлбөр болгож өгөх зориулалттай хууль боловсруулсан гэж ойлгож болно. Энэ хууль гэмт хэрэгтнийг бусдад учруулсан хохирлыг нь төлүүлэхээс гадна гэмт хэрэгтэнхохирлоо төлж чадахгүй бол Хохирлын сангаас төлдөг тогтолцоог давхар тусгаж байгаа. Энэ хоёр хамтдаа үйлчлэх юм бол Монгол Улсын бас нэгэн тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэж болно.

-Хохирлын сангийн мөн­гийг хуулийн байгууллагын торгуулиас бүрдүүлнэ гэж ойлгож болох юм уу. Тухайлбал замын цагдаа нарын торгууль гэх мэт зүйлсээс?

-Гэмт хэрэг үйлдсэн, зөрчил гаргасан хүнд оногдуулсан торгууль, буруу аргаар олсон эд хөрөнгийг Хохирлын санд төвлөрүүлэх юм. Манайд гаж гэж хэлж болохоор нэг тогтолцоо үйлчлээд уд­лаа. Ялангуяа захиргааны зөрчлийн торгуулийг улсын төсвийн орлого гэж үздэг. Уг нь төсвийн орлогыг төлөвлөдөг биз дээ. Торгууль оногдуулдаг хүнд “Төсөвт тэдэн төгрөг оруулах ёстой” гээд төлөв­лөөд өгчихдөг. Тэгэхээр төлөвлөгөөт ажлаа хийхийн тулд торгууль оногдуулдаг цагдаагийн байцаагч, улсын байцаагч нар хүн торгох гээд улайраад байдаг. Ийм гаж тогтолцоо бий болчихсон. Замын цагдаа хэн нэгэн хүнээс зөрчил олж хүн торгож, албан үүргээ бие­лүүлдэг болж хувирчихаад байгаа юм. Ингэж болохгүй. Улсын төсөвт төлөвлөж байгаад оруулдаг орлого бол энэ биш.

Д.МАРГАД

Categories
мэдээ цаг-үе

Н.Гантөмөр: Эдийн засгийн яам татан буугдаад цэвэрлэх байгууламжийн ажил гацаанд орсон

Нийслэлийн Засаг даргын орлогч Н.Гантөмөртэй сүүлийн үед нийслэлд хийж байгаа ажлуудын талаар ярилцав.

-Сүүлийн үед цэвэрлэх байгууламж сүйрлийн ирмэгт байгаа тухай мэдээлэл иргэдийг бухимдуулж байна?

-Улаанбаатар хотын унаган иргэний хувьд нийслэлчүүдийн хүндрэлийг сайн мэднэ. Шийдэгдээгүй олон асуудал байна. Нийслэлд анх 500 мянган хүнд зориулсан инженерийн бүтэц байгуулсан. Замын ажил сүүлийн гурван жилд гайгүй урагшилсан. Дээр нь зам дагасан нүсэр инженерийн байгууламж байх ёстой. Одоо энэ байгууламжийн хүчин чадал хүрэхгүй байна. Шинээр ашиглалтад орсон байшингуудыг дулаан, цахилгаанаар хангах хэрэгтэй. Ер нь нийслэлд хуримтлагдсан асуудал 1-2 сонгуулийн хугацаанд шийдэхэд бэрх болтлоо хуримтлагдсан.

Цэвэрлэх байгууламж бараг гар хүрээгүй өдийг хүрсэн. 300 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Японы “Жайка” ТЭЗҮ-ийг нь хийчихсэн. Эдийн засгийн яам татан буугдаад дахиад шинээр эхэлж байна.

-Яагаад шинээр эхэлж байгаа юм бэ?

-Яам нь татан буугдчихаар мэргэжилтнүүд нь хүртэл өөрчлөгдсөн. Дахиад шинэ хүмүүс өмнө нь хийж байсан ажилтай нь танилцах гээд хугацаа их орох болоод байна. Тиймээс одоо л засахгүй бол өвөл зогсвол одоогийнхоос арав дахин их хөрөнгө гаргах болчихоод байна. Нийслэлийн мэдлээс хэтэрсэн их хөрөнгө шаардлагатай. Дээр нь төрийн өмчийн харьяалалтай. Ингээд хариуцлага нь нийслэлд, өмчлөл нь төрд байдаг хачин тогтолцоо бас саад болж байгаа. Бид өөрсдийн хэмжээнд хийх жижиг, сажиг засварыг хийгээд л явж байна. Мөн ус, цахилгаан таслах ажлыг хүмүүсийн ажлын уялдаатай холбож ойлгож байна. Өглөө гарахад байсан ус өдөр ирэхэд байхгүй болохоор бухимдах нь аргагүй шүү дээ. Тэрний оронд сайн зар түгээх ёстой. Ямар хугацаагаар, хэзээ, хаана таслахаа сайн мэдээлбэл иргэд ойлгоно.

-Тэгээд яагаад зарлахгүй байна?

-Баянголын уулзвараас Драмын театр хүртэл цэвэр болон дулааны шугамыг яам хөрөнгийг нь гаргаад төрийн өмчийн компаниар хийлгэж байна. Бидний оролцоо байхгүй. Уг нь биднээр дамжуулаад хийчихвэл бид тэр зар сурталчилгаа, иргэдтэй харилцах ажлаа зохицуулаад хийчих боломжтой байхгүй юу. Гэтэл биднийг алгасаад нийслэлийн нутаг дэвсгэр дээр ажиллагаа явуулаад байдаг. Иргэд биднээс шаардах нь зөв биз дээ. Нийслэлийн нутаг дэвсгэр дээр байгаа өмчийг бид хариуцах хэрэгтэй юм байна. Гэтэл одоо эсрэгээрээ тогтолцоо үйлчилж байгаа юм. Бас мэдээллийн олон хэрэгслүүдээр зэрэг зарлах гэхээр төсөв хүрэхгүй. Аргаа ядаад цөөн тооны хэвлэлээр тогтмол зарлах арга бодож байна.

-Зуслангийн замыг хаах тухай яриа байна.

-Удахгүй манай компаниуд Дамбадаржаагийн уулзвараас засч эхэлнэ. Замыг бүрмөсөн хаахгүй хэсэгчилж хаана. Үндсэн засвар хийхэд хажуугаар нэвтрэхээр зохион байгуулна. Таг хаачихна гэж хэн ч хэлээгүй. Сүүлийн гурван жилд зуслангийн замын даац хэтэрч маш их бухимдал үүсгэж байна. Хотын төв түгжрэлгүй байхад зуслангийн зам түгжрээд байна гэсэн гомдол ирдэг. Тиймээс зуслангийн замын нэвтрэх чадварыг сайжруулна. Дээр суурьшлын бүс бас тэлнэ. Зам муу байх нь түгжрэлээс эхлээд хувь хүний машинд ч их халгаатай. Одоо нэг зассан байхад нэг хэсэгтээ гайгүй болох байх. Засахгүй бол түүнээс их хохирол амсана. Үүнийг иргэд ойлгох хэрэгтэй. Энэ жил бид зам засварын 30 хувийг хийчих хэмжээний мөнгөтэй болсон. Үлдсэн 70 хувийг хувийн хэвшилд тендер зарласан. Гэхдээ аравдугаар сарын 1 гэхэд дуусгах болзолтой. Манай компаниуд оролцохоор болсон.Хоёр урсгалтай замтай болно. Өмнө зөвхөн зун гардаг байсан газар дөрвөн улирал гардаг болсон. Суурьшлын бүс бий болгоно. Ерөнхий төлөвлөгөөнд өөрчлөлт оруулж цэцэрлэг, сургуультай болгох тухай яригдаж байгаа.

-Гэр хорооллын дахин төлөвлөлт ямар шатанд байна?

-Анх бид сонгуулиар иргэдэд дэд бүтэц тавьж өгөөд ямар ч хэлбэрээр орон сууцжих боломж гаргаж өгөхөөр амласан. Гэтэл иргэдийн 70 хувь нь “Дан дэд бүтэц аваад бид ямар хөрөнгөөр барилга барих вэ, тэрний оронд нийтийн орон сууцаар хангуулах” санал тавьсан. Тухайн үед Баянхошуу, Дамбадаржаагаар хашаа байшин маш хямд байсан. Өдөөдөр 10-20 дахин үнэд орсон. Энэ нь иргэдэд маш сайн хөрөнгө оруулалт болж хувирсан. Одоо ихэнх компаниуд том барилгуудаа бариад эхэлсэн. Бас нэг хувилбар дэвшүүлж байгаа нь нэг хүний хүч хөрөнгө дутаад байвал арвуулаа нийлээд барилгаа барьчих санал тавьж байна.

-Арвуулаа нийлчихээд нийслэл дээр ирвэл зөвшөөрөл өгнө гэсэн үг үү?

-Өгнө. Гэхдээ стандарт, аюулгүй байдал, чанар гээд харгалзах зүйл бий. УИХ баталсан Нийслэлийн ерөнхий төлөвлөгөө байдаг. Түүнд нийцүүлнэ.

-Автобусны ажилчид байнга ажил хаядаг болж байна. Энэ байдал хэзээ зогсох вэ?

-Улсын үйлдвэрийн газар өөрийн гэсэн хууль, журамтай. Энэ хүрээндээ байж чадаж байна уу гэдгийг шалгах хэрэгтэй. Ажилчид үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхтэй гэхдээ бас бусдын эрх ашгийг харгалзах ёстой.

-Хувийн хэвшлийнхэн ажил хаяхгүй байна.

-Цаашдаа дээрх байгууллагуудыг яаж ажиллуулах талаар нийтийн тээврийн газар, өмчийн газар хоёр оруулж ирнэ. Дараа нь яахаа шийднэ.

-40, 50 мянгатын барилгуудыг цаашдаа яах вэ?

-Энэ барилгуудын дулаан цэвэр усны шугамууд хүүхдийн зулай шиг болсон. Эхний ээлжинд бага тойргийн хэмжээнд дахин төлөвлөлт хийнэ. Зураг, хөрөнгө нь гарчихсан. Хэв загварыг алдагдуулахгүй дахин төлөвлөлтөнд оруулах гэж байгаа. Таван шарын барилгуудын дахин төлөвлөлтийн ажил эхэлсэн. Одоо явж байгаа 300 шугамыг 500 болгож шинэчилнэ. Энэ ажил хийснээр Дэнжийн мянга, Зуун айл, Дамбадаржаагийн орчимд 8000 айл шинээр дулаанд холбогдох боломж нээгдэнэ.

-Наймдугаар сарын 15-наас дугаарын хязгаарлалт бүр байхгүй болно гэсэн үнэн үү?

-Тийм боломж бүрдсэн гэж үзээд хэлэлцэж байгаа.

Х.Баттөгс

Categories
мэдээ цаг-үе

Б.Сэр-Од: Би олон улсын бүх тэмцээнд эх орныхоо нэр дээр гүйж байгаа

Монгол Улсын гавьяат тамирчин Б.Сэр-Одтой ярилцлаа.

-“Улаанбаатар марафон-2015” олон улсын тэмцээн өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд боллоо. Бүтэн марафонд түрүүлсэнд тань баяр хүргэе.

-Тав дахь жилдээ болж буй “Улаанбаатар марафон”-оос Монголын ард түмэн гүйлтийн төрлийг сонирхдог болсон, өөрсдөө гүйдэг болсныг харлаа. Нийслэлийн удирдлагууд ард түмнийхээ хүсэл сонирхлыг мэдрэн хотынхоо төвөөр марафон тэмцээн зохион байгуулж байгаад талархах хэрэгтэй. Хотоо гадаадад сурталчлах том боломж гэж харж байгаа. Өнөө жилийн тухайд 10 км-ийн тойргийг дөрөв тойрч гүйсэн. Гүйлтийн замыг цагдаагийн бие бүрэлдэхүүн бүрэн хамгаалалтад авсан нь тэмцээний давуу тал юм. Дутагдалтай зүйл бас байсан. Бүх төрөлд оролцож байгаа тамирчид нэг зам дээр гүйсэн. Энэ үед гараанаас гарч байгаа, барианд орж байгаа тамирчид давхцах асуудал гарч байлаа. Би эхнийхээ тойргийг дуусгаад хоёр дахь руугаа орох гэж байхад таван км-ийн зайд гүйсэн тамирчин барианд орохтой давхцах жишээтэй. Барианд орж байгаа тамирчид замаа хаагаад юу ч бодолгүй зогсчихдог. Цааш үргэлжлүүлэн гүйх би тэдний дундуур гарах, тойрч гарах гээд хугацаа алдах асуудал гарсан. Ер нь тэгээд олон улсын марафон тэмцээн зохиож байсан туршлага аргагүй дутаж байна лээ.

-Уралдааны зам дутуу байсан гэх яриа гарсан. Та мэдрэв үү?

-Зам дутуу байсан шүү дээ. Хагас, бүтэн марафоны замд 600 гаруй метр дутуу байсан. Дутуу зам дээр гүйж байгааг олон улсын тэмцээн гэж хэлэх хэцүү л дээ. Бүтэн марафон олон улсын жишигт 42 км 195 метр гэсэн ганцхан хэмжигдэхүүнтэй. Гэтэл бид сая 41 км 600 гаруй метр гүйсэн байгаа юм. Тэгэхээр олон улсын түвшний тэмцээн биш. Бид замаа бүрэн хийж чадахгүй болохоор олон улсын зэрэглэлтэй мундаг тамирчид ирж оролцохгүй. Яагаад гэхээр дутуу зам дээр гүйсэн амжилтыг хаана ч тооцохгүй.

-Зам дутууг яаж мэдэв?

-Уг нь тэмцээн эхлэхээс өмнө зохион байгуулагчид дээр дасгалжуулагчийн хамт очоод 10 км-ийн замыг хэмжиж өгсөн юм. Марафон гүйлтийн зам хэмждэг албан ёсны хэмжүүр байдаг. Түүгээрээ хэмжсэн. Дараа нь 42 км-ийг хамтдаа хэмжье гэсэн боловч өөрсдөө хэмжсэн байна лээ. Зам дутууг яаж мэдэв гэхээр миний цаг хэмжигчтэй. Олон улсын тэмцээнд гүйсээр байгаад тодорхой хэмжээний баримжаатай болчихдог юм. Дээрээс нь тамирчид яг хаагуур тойрохыг хэлээгүй. Намайг гүйж байхад “Наанаас эргэхээр болсон шүү” гэх мэдээ ирсэн. Гүйж байгаа болохоор наанаас гэхээр аль хавийг хэлж байгаа юм бол доо гэж бодоод өнгөрсөн. Энэ мэтчилэн дутагдалтай зүйл зөндөө байлаа.

-Гүйж байгааг тань харж байлаа. Олон хүн таныг дэмжиж байна лээ?

-Өмнөх жилүүдийг бодвол энэ жил хөгжөөн дэмжигч маш олон байсан. Эхний гурван жил Улаанбаатараас Налайх хүртэл гүйдэг байсан болохоор үзэгч байхгүй байсан гэж хэлж болно. Харин сүүлийн хоёр жил нийслэлийн төвөөр гүйлгэж байна. Энэ нь марафон гүйлтийн төрлийг олон нийтэд сурталчлах сайхан арга. Саяын тэмцээнийг зурагтаар шууд дамжуулж байсан болохоор гэртээ байсан хүн “За одоо манай гэрийн хажуугаар өнгөрөх нь” гээд гарч ирээд зам дээрээ зогсчихсон. Гүйж байхад замын хажууд байгаа хүмүүс алга ташин урам зориг өгч байсан. “Гүйгээд байгаарай. Дэмжиж байгаа шүү. Тасархай шүү” гэхчлэн орилно. Бусад төрөлд гүйж байгаа тамирчдын хажуугаар өнгөрөх үед нэг хэсэгтээ дагаж гүйх жишээтэй. “Найман шарга” захын урдуур гүйж байхад нэг ах миний биед хүрэх гээд нэлээн дагаж гүйсэн.

-Яаж байгаа юм бол оо?

-Монголчуудын сайхан уламжлал байна шүү дээ, түрүүлээд ирсэн хурдан морины хөлснөөс адис авч хийморио сэргээдэг. Тэрэнтэй л адил байхгүй юу. Яг тэмцээнд оролцоод гүйж байх үед хүн тэгж дагахаар эвгүй юм байна лээ. Гэхдээ гоё шүү дээ. Намайг дэмжиж байгаа тэр хүмүүсээс би урам зориг авч улам хурдалдаг юм. Шууд бэлэн мөнгө май гээд өгөхгүй ч гэлээ сэтгэл гэж юугаар ч үнэлшгүй сайхан юм байна.

-Германд болсон тэм­цээнээс “Рио-2016” олим­пийн наадмын эрхээ авсан. Тэр тэмцээний тухай ярихгүй юу?

-Өнгөрсөн дөрөвдүгээр сарын 26-нд Германы Хамбург хотноо болсон олон улсын тэмцээнд оролцож олимпийн наадмын эрхээ авлаа. Энэ тэмцээний бүтэн марафон буюу 42 км 195 метрийн зайд 20 мянган тамирчин оролцсон. Их тоо байгаа биз. Би 2 цаг 10 мин 15 секундын амжилтаар зургадугаар байрт шалгарч хөнгөн атлетикийн төрөлд хамгийн эхний олимпийн эрхээ авлаа.

-Олимпийн наадам ч ойр­тож байна шүү. Таны бэлтгэл хэр байгаа вэ. Бэлт­гэлээ хаана хийж байна вэ?

-Том уралдаан тэмцээний сэргээлтийн болон суурь бэлтгэлээ Монголд хийж байгаа. Яг чухал бэлтгэлээ Японд очиж хийж байна.

-“NTN” клубт харьяалаг­даж байгаа хэвээрээ юу?

-Хэвээрээ. Гэхдээ намайг тэнд бэлтгэл хийж байгааг зарим хүмүүс ташаа ойлгоод байдаг юм шиг байна лээ. Японы клубээс бүх зардал мөнгөө даалган бэлтгэлээ хийдэг. Тэмцээн уралдаанд оролцох зардлаа клубээсээ гаргуулж байна гэж ойлгодог. Үнэндээ тэмцээнд оролцох зардлаа би өөрөө гаргадаг. Заримдаа улсаас гаргаж өгч байгаа. Жижиг тэмцээнд буюу “NTN” клубийн тамирчидтай баг болон оролцох зардлыг япончууд гаргадаг. Тэр бүү хэл Японы бусад хотод очиж бэлтгэл хийхэд гарах бүх зардлаа би өөрөө төлж явна.

-Тэндээс цалин авна биз дээ?

-Цалин авахгүй ээ. Зүгээр л бэлтгэл хийх боломжоор хангаж байгаа юм. Яагаад тэд нар намайг өөрсдийн байранд аваачин бэлтгэл хийлгээд байна вэ гэхээр бүтэн марафонд 2 цаг 08 минут 50 секунд гүйсэн тамирчин Ази, Европт цөөхөн шүү дээ. Гэтэл гүйлт мэдэхгүй орны тамирчин ийм амжилт гаргаж том тэмцээнд түрүүлээд байхаар анхаарлыг нь татаж байна. Энэ хүний бэлтгэл хийх боломжийг хангаад өгвөл өшөө ямар амжилт үзүүлэх бол гэсэн сэтгэлээр дэмждэг юм.

-Яваад жил болчихсон уу?

-Яг л нэг жил болж байна. Гэтэл намайг аль хэдийнэ Японы иргэн болчихсон мэтээр ойлгоод байх шиг байдаг.

-Олон улсын тэмцээнд орохдоо хаанахаар овоглож байна вэ. “NTN” клубийн тамирчин гэж дуудуулдаг уу?

-Олон улсын ямар ч тэмцээнд очсон Монголын тамирчин гэж явдаг. Майкан дээр л “NTN” клубийн таних тэмдэг байдгаас биш Монгол Улсын тамирчин Б.Сэр-Од гэж дуудуулж байгаа.

-Шигшээ багт таны дасгалжуулагчийг авахгүй байгаад байсан. Одоо асуудал шийдэгдсэн үү?

-Одоо хүртэл шийдээгүй ээ. Он гарснаас хойш “Б.Сэр-Одын багшийг шигшээ багт авлаа” гэх мэдээлэл гарч байсан ч өнөөдрийг хүртэл албан ёсоор шигшээ багт ороогүй байгаа. Бусад спортын салбарт эхнэр, нөхөр хоёр бие биенийгээ дасгалжуулаад явах тохиолдол гардаг. Гэтэл бид хоёр дээр л ашиг, сонирхлын зөрчил гэсэн зүйл гараад байдаг юм. Тэртээ тэргүй би олимпийн эрхээ аваад ирдэг. Тэгэхээр олимпийн наадмаас жил хүрэхгүй хугацаанд миний дасгалжуулагчийг шигшээ багт авдаг. Олимп дуусахаар хасчихна. Гурав дахь олимптоо ингэж байна даа.

-Удахгүй дэлхийн аварга болно. Ямар зорилго тавьж байгаа вэ?

-Энэ жилийн ДАШТ их хариуцлагатай тэмцээн болж байгаа. Тэгэхээр Японд очиж бэлтгэл сургуулилтаа хийх гэж байна. Өнөөдөр юмуу маргааш явах бодол байна. Олимпийн өмнөх ДАШТ гэдэг бол асар өндөр хариуцлага шүү дээ.

-Японд өдөрт хэдэн цагийн, ямар бэлтгэл хийдэг юм бэ?

-Яг тогтсон зүйл байхгүй. Өдөр бүр өөр бэлтгэлд гарна. Тамирчин хүн ямар бэлтгэл хийх ёстой байдаг тэр бүхнийг хийнэ. Хурд, хүч, уян хатан, авхаалж самбаа, тэсвэр гээд цогц бэлтгэл хийдэг юм.

-Дасгалжуулагчтайгаа хамт явах уу?

-Ганцаараа явна. Багштай­гаа явъя гэхээр зардал мөнгөний асуудал хэцүү шүү дээ. Бүх зардлаа хувиасаа гаргаж байгаа болохоор хамт явах боломжгүй.

-Та одоо аль байгууллага, клубт харьяалагддаг юм бэ?

-Яг тэр гээд харьяалагдаж байгаа байгууллага алга. Чингэлтэй дүүргийн нэгдүгээр хэлтсийн хэв журмын офицер, цагдаагийн ахмад цолтой. Манай нэгдүгээр хэлтсийн дарга Батбаатар болон хамт олон маань дэмждэг юм.

-Олон улсын тэмцээн уралдаанд оролцох зардал мөнгөө яаж зохицуулж байна вэ?

-Сая өнгөрсөн нэгдүгээр сараас дөрөвдүгээр сар хүртэл бэлтгэл хийх зардлыг шигшээ багаас гаргаж өгсөн. ДАШТ-д оролцох зардал надад хэрэггүй. Тэртэй тэргүй Олон улсын хөнгөн атлетикийн холбооноос гаргаад өгчихнө. Би жирийн нэг тамирчин биш шүү дээ. Дэлхийд данстай тамирчин. Тэгэхээр ДАШТ-д оролцох бүх зардлыг олон улсын холбооноос гаргана. Надад одоо юу хэрэгтэй вэ гэхээр ДАШТ-д оролцох бэлтгэлийн зардал хэрэгтэй. ДАШТ эхлэхэд 71 хоног үлдээд байна.

-Таныг олон улсын тэм­цээнд оролцохоор очиход хэр хүлээж авдаг вэ?

-Жаахан дэгсдүүлээд хэлэхэд төрийн айлчлалын хэмжээнд хүлээж авна даа. Монголын Б.Сэр-Од ирчихсэн байна гээд шуугичихна. Тэмцээний өмнө “Та өнөөдөр ямар бэлтгэл хийх вэ. Ямар зам бэлдэх үү” гэж асуухаас л эхэлнэ дээ. Тусгай машинаар үйлчлээд эхэлдэг.

-Таны яриаг сонсож байхад монголчууд таныг дэмжихгүй байгаад гомдолтой байдаг мэт сэтгэгдэл төрөх юм?

-Тэгж хэлж болохгүй ээ. Монголын ард түмэн надад хайртай. Намайг хаана ч явсан чин сэтгэлээсээ дэмждэг. Мөнгө төгрөгний асуудал бол хэдэн дарга нартай л холбоотой шүү дээ. Миний сул тал хүнд тал засаж чаддаггүй. Хэний ч өмнө шууд хэлдэг. Тэр нь зарим нэг даргын эгдүүг хүргэдэг шиг байгаа юм.Энэнээсээ болоод жаахан хавчуулагдаад, дарагдаад байдаг тал бий.

-ДАШТ-д таны гол өрсөлдөгчид хэн байх бол?

-Бүтэн марафоны дээд амжилт 2 цаг 02 минут 57 секунд байдаг юм. Гэхдээ энэ амжилтыг зөвхөн Берлиний марафонд л эвдэх боломжтой. Өөр улсад эвдэх болон давтах боломж байхгүй. Учир нь Берлиний л цаг агаар, зам дээр энэ амжилтыг эвдэж болно. Бусад газар боломжгүй. Өрсөлдөгчийн тухайд Африкийн тамирчид байлаа. Харин сүүлийн үед Кенийн тамирчдыг өндөр хөгжилтэй улсууд худалдаж аваад өөрсдийн нэр дээр гүйлгээд байна. Тэгэхээр өрсөлдөгч чангарч байна гэсэн үг.

-Таныг манай тамирчин болооч гэсэн санал ирж байсан байх. Хаанаас санал тавьж байв?

-Ази болон Европын хоёр улсаас санал тавьж байлаа. Азийнхийг хэлээд яахав. Гэхдээ Япон бол биш. Тэр нь 2009 он. Дараа нь Англи улс манай тамирчин болооч гэсэн санал тавьж байлаа. Тухайн үед татгалзаж байсан ч гэлээ одоо харамсаж байна. Хэрэв Английн тамирчин болчихсон байсан бол өдийд зардал мөнгөн дээр санаа зовохгүй явах байлаа.

-Тамирчин болооч гэх санал тавихад юу амалдаг юм бэ?

-Тамирчин хүний насан туршийн амьдралын баталгаа өгч байсан. Ер нь их том зүйл амласан л даа. Цалин мөнгө хангалттай өгнө. Хамгийн гол нь гүйхээ болилоо гэхэд насан туршдаа хангалттай амьдрах баталгаатай. Англи улс марафон гүйлтийн сайн тамирчингүй шүү дээ. Одоо хүртэл байхгүй байгаа.

-Та хэдэн хүүхэдтэй вэ. Хүүхдүүд тань гүйлтийн тамирчин болох нь уу?

-Би хүү, охин хоёртой. Хүү маань 13-тай. Охин 6 настай. Хүү маань сая өөрийнхөө сонирхлоор “Улаанбаатар марафон”-д гүйсэн. Даанч зохион байгуулагч нарын хариуцлагагүйгээс болоод хэддүгээр байр эзэлснийг нь хэлээгүй байна лээ. Бүртгэж аваагүй гэсэн үг.

С.АЛТАН