Author: ТЭРБИШИЙН ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Ердөө дөрөвхөн сар гаруй хугацааны дараа монголчууд бид парламентын ес дэх удаагийн сонгуулиа өгч, ирэх дөрвөн жилд энэ улс орны бодлогыг тодорхойлж, чигийг заах хүмүүст саарал ордонд ард түмнээ төлөөлөн суух эрхийг олгоно. Харин энэ удаагийн сонгууль маш онцлог төдийгүй шинэлэг. Учир нь энэ сонгуулийн үр дүнгээр Их хурлын нийт 126 гишүүн сонгогдоно. Ингэхдээ холимог тогтолцоогоор сонгууль явагдана. Бүр тодорхой тайлбарлавал сонгогч та нэр дэвшигч болон нам, эвслийн нэрийг дугуйлна. Нам, эвслийн тухайд ойлгомжтой. Саналын хуудас дээрээс аль нэгийг нь сонгосноор санал авсан хувиасаа шалтгаалан 47 хүнийг намууд хуваан парламентад оруулна. Тэгвэл нэр дэвшигчдийн нэрийг дугуйлах гэдэг нэлээд толгой шаардсан ажил болох бололтой. Яагаад гэвэл сонгуулийн тойргийг бүсчлэн томсгосон бөгөөд үүнтэйгээ уялдуулан мандатын тоог үлэмж нэмж, 79 хүн тойргоос сонгогдохоор хуваарилсан. Хоёрдугаар тойрог болох Ховд, Увс, Завхан, Говь-Алтай аймагт л гэхэд нийт 10 мандатын төлөө нэр дэвшигчид өрсөлдөнө. Тавдугаар тойрог буюу Сэлэнгэ, Дархан-Уул, Төв аймаг ч гэсэн ялгаагүй ийм. Тэгвэл эдгээр тойрогт томоохон нам, эвслүүд өөрсдийн хүнээ нэр дэвшүүллээ гэхэд л багадаа 40 хүний нэр саналын хуудаснаа бичигдэнэ. Жижиг намууд оролцвол энэ тоо улам л нэмэгдэнэ. Тиймээс л энэ олон хүний нэрийг дугуйлахад алдаа мадаг гарах вий. Түүнийгээ дагаад баахан хүчингүй саналын хуудас гарах вий гэсэн болгоомжлол үүсээд байгаа хэрэг. Мөн сонгуулийн тойрог хуваалт дээр Улаанбаатар хот харьцангуй мандат цөөн, хялбар харагдаж байгаа ч бас л тийм биш. Жижиг намууд, бие даагчдын гол горилдог, хууль барих дээд байгууллагад сонгогдох мөрөөдлөө биелүүлэхийг зорьдог газар нь нийслэл. Тиймээс зургаан тойрогт хуваасан нийслэлд 2-6 мандаттай ч гэсэн нэр дэвшигчид орон нутгаа бодвол хэд дахин илүү байна. Үүнийгээ дагаад хүчингүй болон цагаан саналын хуудас гарах эрсдэл нь тэр хэрээрээ өндөр байгаа юм.

Дээр дурдсанчлан сонгуулийн саналын хуудас энэ удаад хэтэрхий олон хүний нэр, нам, эвслийг жагсаан бичсэн нүсэр урт байна гэдгийг хэлсэн. Гэхдээ нэр дэвшигчдийн нэр тодорхой болсны дараа саналын хуудасны тоо, хэмжээ батлагдах учиртай. Санал өгөхөөр ирсэн сонгогч нам, эвслийн нэрсээс нэгийг, харин нэр дэвшигчдээс мандатын тоотой тэнцүүлэн өмнөх зууван дугуйг нь дүүргэж будна. Хэрэв сонгогч мандатын тооноос илүү юм уу дутуу будсан бол төхөөрөмж уншихгүй бөгөөд ийм тохиолдолд дахин нэг удаа саналын хуудас авч болно. Ер нь сонгуулийн саналын хуудас унших төхөөрөмж буюу бидний нэрлэж заншсанаар “Хар машин” хоёрхон тохиолдолд л саналын хуудсыг унших боломжтой гэдгийг СЕХ-ноос хэлж байгаа. Нэгдүгээрт, тухайн саналын хуудсыг ямар нэгэн алдаа мадаггүй будсан. Хоёрдугаарт, ямар нэгэн тэмдэглэгээ огт хийгээгүй тохиолдолд л уншина. Сүүлийнх буюу огт тэмдэглэгээ хийгээгүйг нь бид “Цагаан сонголт” хэмээн нэрлэдэг. Өнгөрсөн 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар олон нийт “Цагаан сонголт”-д уриалж, ийм сонголт нэлээд өндөр хувьтай гарч байсныг санаж буй биз ээ.

Бидний дунд өнөөдөр алга дарам цаасан дээр бичсэн зүйлийг нэг бүрчлэн уншаад, учир зүйг нь олчихдог хүн нүдний гэм болсон. Үүнийг цахим орчин дахь зарын доор бичсэн сэтгэгдлүүдээс харах бүрэн боломжтой. Мах зарна гээд үнэ, ханшийг нь тодорхой биччихээд байхад л доор нь хэдэн зуугаараа мэдээлэл авъя, үнэ хэд вэ гээд байхтай уншигч та нэг бус удаа тааралдаж байсан гэдэгт итгэлтэй байна. Энэ байдал дөрвөн жилийн өмнөхөөсөө ч улам даамжирч, хүндэрсэн. Улмаар бүр хүрээгээ тэлж өргөжсөн. Яг л ингэж асуудалд ханддаг болсон, аливааг гүйцэд уншихаа больсон нөхөд л энэ удаад сонгууль өгнө. Харин тэд саналын хуудас дээрх 40-60 нэрийг бүгдийг уншаад, сайн муугаар нь дэнслээд, сайн сонголт хийнэ гэдэг эргэлзээтэй. Яах вэ, хуулийн дагуу бол сонгогч нэг удаа дахин саналын хуудас авах бүрэн эрхтэй. Гэвч эхний удаад бүрэн ойлгоогүй нөхөр дараагийн удаа үнэн зөв бөглөнө гэдэг юу л бол. Тэгэхээр сонгуулиа өгөхөөр зориод очсон хүмүүсээс хэчнээн хүнийх нь санал энэ мэт байдлаас болж үнэгүйдэх, хүчингүй болохыг өнөөдөр тааж хэлэхэд бэрх. Дээрээс нь хүмүүс маш хурдан залхдаг, уйддаг болсон. Тэгэхээр эхний удаа өгсөн саналыг нь уншихгүй бол шууд хаяад гарах нь ч олон байна вий. Мөн гар утас, компьютерт ойрын хараагаа алдчихсан 40-өөс дээш насныхан тэр олон нэрийг уншиж гүйцээх гэж хэсэгтээ л юм болно. Тэгээд л залхана, хаяна. Энэ мэтчилэн олон зүйлээс шалтгаалан шинэ сонголт

хийгдэх, ард түмэн нэгэнт залхчихаад байгаа төрийн эрх баригчдыг сольж чадахгүйд хүрч магадгүй. Учир нь эрх баригч МАН-ын хатуу дэмжигчид хаа очиж хуучин цагийн сэхээтнүүд гэдэг утгаараа аливааг

бүрэн гүйцэд, ягштал хийж, нам засгийн даалгаврыг тултал гүйцэтгэж ирсэн туршлагатай. Дээрээс нь төрийн албан хаагчид гэж нүсэр армийн сонголт ч бий. Тэгэхээр алд дэлэм сонгуулийн хуудас, арав хорин нэрсийн жагсаалтаас эрх баригчид л илүү хожих боломжтой гэж харагдаж байна. Үүнээс гадна УИХ-ын энэ удаагийн сонгууль нийтээрээ биш ч гэсэн нэлээд хэдэн тойрогт дахин явагдах эрсдэл бий. Мэдээж татварын буюу ард түмний мөнгөөр л дахин сонгуулийг явуулж таарна. Харин сонгууль дахиж явагдсан тохиолдолд тухайн үеийн эрх баригчид үнэмлэхүй ялдаг бичигдээгүй хууль бий. Тэгэхээр энэ бүхэн бол эрх баригчдын хүсч, хүлээж байгаа гол зүйл гэхэд нэг их хилсдэхгүй. Сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсантай холбоотойгоор энэ удаагийн сонгуулийн санал хураалтыг зургадугаар сарын 28-ны баасан гаригийн 07.00-22.00 цаг хүртэл явуулах цаг хугацааны хуваарийг СЕХ-ноос гаргасан байна. Хуульд бол уг нь ээлжит сонгуулийн жилийн зургадугаар сарын сүүлийн хагасын аль нэг ажлын өдөр байна хэмээн заасан. Харин энэ удаа баасан гаригийг сонгосон нь бас л ирц хүрэхгүй байх магадлалыг бий болгож байна. Дээрээс нь сонгуулийн саналыг авах болон эхлэх цаг ч гэсэн нийгэм, цаг үеийн нөхцөл байдалтай тэр бүр уялдсангүй. Учир нь өнөөдөр Монгол Улсад бараг л ажлын дөрвөн өдөртэй болсон. Долоо хоног бүрийн баасан гариг шоу цэнгээн, амралт зугаалга, агаар салхинд гарахад зориулсан өдөр болж хувирсан. Тэгэхээр урин дулаан цагийн эл өдөр сонгуулиа өгөхөөр дараалалд зогсох хүмүүс нь хэд байх бол оо. Дээрээс нь сонгуулийн дүн мэдээ амралтын өдрүүдээр гарч таарах нь. Тийм болохоор ажлын өдөр л байх ёстой учраас долоо хоногийн дундуур сонгуулийн санал авах өдрөө тавьж өгөх ёстой байлаа. Мөн саналыг 07:00 цагаас авч эхлүүлсэн нь ч амьдралгүй шийдвэр болчихоод байна. Харин 10:00-00:00 цаг хүртэл байсан бол өглөө сэрдэггүй, оройн унтдаггүй бидэнд хамгийн боломжийн үе байх байлаа. Тэгж байж л сонгуульд саналаа өгөх иргэдийн тоог нэмэгдүүлэх боломжтой. Үүнээс гадна дахин, дахин сонгууль явуулж, татварын мөнгийг үрэхгүйн тулд сошиал орчинд сонгуульдаа идэвхтэй оролцох тухай уриалгыг тогтмол явуулах шаардлагатай байна. Сонгууль болох долоо хоногт бүр битүү явуулах хэрэгтэй. Ялангуяа сонгуулийн өдөр зай завсаргүй сонгуулиа өгөхийг уриалж та өнөөдрийн 20 төгрөг горьдох биш ирэх дөрвөн жил амьдарах амьдралаа шийдэж байгаа шүү гэж ухуулах хэрэгтэй. Хэрэв иргэд сонгуульдаа идэвх муутай оролцож, ирсэн нэг нь дээрх шиг алдаа мадаг гаргаж, залхвал дээр хэлсэнчлэн өнөөгийн эрх баригчдад л ашигтай. Угаас тэд өөрсдөдөө ашигтай байх хувилбарыг сонгож, зарим нам, эвслээр түүнийгээ хүлээн зөвшөөрүүлсэн нь одоогийн Сонгуулийн тухай хууль болоод бүсчилсэн тойрог гэдгийг зарим судлаач, улстөрчид хэлж байгаа юм

 

Нар битүүгээр айлын эзэд боссон бололтой. Хот газарт сүүлийн хэдэн жил амьдарч, суудлын голдуу ажил хийсэн би өчигдөр жаахан хөдөлсөндөө нэлээд буларчээ. Гэлээ гээд лаглайтал хэвтээд байлтай биш. Мал дагаж, тэднийхээ буян заяанд сүсэлж явдаг улс энэ мэт ажлыг жилийн 365 хоног хийнэ. Гэтэл үеийн нөхдөдөө хөдөө өссөнөө гайхуулж явснаа бодохоор санаа ч зовмоор шиг. Бушуухан босч, дээл хувцсаа өмсөөд гарвал зүүн урдаас илч муутайхан нар дөнгөж цухуйж байна. Ц.Мөнхдорж ах эхнэрийн хамт утаа майгаа сэргээж, хотоо эргэж явна. Нэг муу хурга бусдадаа дарагдаад шил нь татчихаж, түүнийг гаргаж байна. Хурдхан очиж хашааны гаднаас авч, май дагуулан тавилаа. Хэдийгээр шил нь татчихсан ч бүр нүд аньчихаагүй, хивж байна, хөөрхий.

-Ингээд хэсэг халуун утаанд хэвтвэл босоод ирэх байгаа?

-Гайгүй байлгүй дээ.

-Нүдэн дээр мал үхээд байх хэцүү шүү?

-Хэцүү байлгүй яах вэ. Гэхдээ мал гэдэг өсөхөө ирэхээр үхэхээсээ хурдан шүү дээ. Үнэхээр заан ахын хэлснээр мал гэдэг ганцхан жилд л мянга дөхчихдөг амьтан. Ахтай ийн ярилцсаар өчигдөр орой л хашаандаа халтирч унаад өеөдчихөөд байсан охин халзан даага дээр очлоо. Уг нь түүнийг ганцаар тусад нь хашаалж, өвс тэжээл тавьж өгсөн ч дахиад л талаараа хараад унасан байна. Уяагаар оосорлож байгаад хүзүү, сүүлнээс нь өргөн босголоо. Босоод ирэхээрээ хаа очиж цовоо юм. Шуурганд уруудсан адуунаасаа цөөн хэдийг бараг хил дээрээс олж ирэхэд л хамгийн бага нь энэ амьтан гэрийнхээ барааг харжээ. Дээрээс нь охин юм болохоор уринтай золгуулчихвал хурд залгах болов уу гэж санана. Хүүхэд байхад ордог байсан зүс бороо одоо үзэгдэхээ байжээ. Газар дэлхий дэвтээж, ган тайлахгүйгээр асгаад л өнгөрнө. Ноднин зун гэрийн гадаа бараг л усан хуй дайраад өнгөрчээ.

Малдаа явсан эхнэртээ санаа зовж байтал саахалтын газраас хонио туусаар хуурай ирсэн байна. Энэ мэт үзэгдэл, байгаль цаг уурын хатуу ширүүн ихэссэн нь зориудаар цаг агаарт нөлөөлж, үүл бууддаг болсонтой холбоотой ч байж мэднэ гэж боддогоо ах нуусангүй. Гэнэтийн аюул хэзээ ч дайрч мэдэхээр болсон цагт эрчимжсэн мал аж ахуйг зөв зүйл л гэж санана. Гэхдээ өдий болтол малын тоо толгойны араас хөөцөлдөлгүй маллаж өдий хүрсэн болохоор уламжлалт ахуйгаа ч буруутгадаггүй. Буруутгаад ч яах билээ, малгүй Монгол гэж юу байх вэ. Ямартаа ч өнөө, маргаашдаа энэ хэвээрээ л малынхаа буян заяанд сүсэлж явах биз ээ хэмээн ярина.

Биднийг ийн ярилцах хооронд Р.Сарантуяа эгч “гэрлийн хурд”-аар л ажиллаж байна. Хэдийнэ нойтон хомоол шуудай дүүрэн түүгээд гэр рүүгээ чирч явна. Түүнийг нь гэрт оруулж өгвөл эгч сурмаг гэгч нь хэдэн төмөр түмпэнд хувааж хийгээд галаа тойруулан тавилаа. Ингээд маргааш өглөө хатахаар нь нунтаглаад тэжээлтэй холиод муудсан бог малдаа өгнө. Энэ бүгдээ ярингаа надад халуун цай аягалж, ширээн доороос өчигдөр хайрсан хуушуур гаргав. Гэрийн эзэн ч ороод ирлээ. Хамт суун цайлж байх хооронд эгч гэрийн зүүн орны дээрээс оосорлон өлгөсөн гар утсаар залгаж байна. Ярихыг нь сонсвол машин авахаар явсан дүү нь бололтой. Нэг машин үзсэн, хэр таарсан үнээр нь авахаар боллоо гэв. Харин эгч зөрүүлээд дүүгээсээ ажлын өдөр эхэлж, сумын банк онгойтол мөнгө сурлаа. Ахын нөгөө өчигдөр орой учрыг нь олоогүй тоон гарын үсгийнхээ учрыг өөрөө олоод тэтгэврийнхээ зээлийг авна гэнэ. Шалтгаан нь ах хүү өчигдөр орой 100 боодол өвс авахдаа банкаас мөнгөө авч чадалгүй байсаар өвснийхөө “барьцаанд” байж байгаад оройхон ирсэн нь тэр байжээ. Өвс зарсан хүн замын хүн учраас аль болох эртхэн төлбөр мөнгөө аваад буцахаа бодсон байлгүй. Ц.Мөнхдорж ах ирмэж байна. Эхнэр нь дүүгээсээ гадна хоёр охин, эгч рүүгээ залгаж байж өвсний өлтөг болох 1.7 сая төгрөгийг бүрэн цуглуулж, дараа нь өвсний эзэн рүү охиноороо шилжүүлүүлэхээр боллоо. Сумын төв дээр тээвэрлээд аваад ирсэн өвснөөс авч чадахгүй үлдвэл нэг бол төр засгийн гар харах, үгүй бол өөрсдөө аймаг, хот явахаас өөр замгүй. Гэтэл тэр хүртэлх машин тэрэгний түлш, жолоочийн хөлс гээд бүр илүү зардал гарна. Тиймээс ойрхон ирсэн дээр нь тэтгэврээ зээлээд ч болов ахиу өвс авахыг хичээнэ. Энэ хоёр малчин учраас эрт тэтгэвэрт гарсан аж. Гэхдээ цаг агаар, амьдрал хоёр дандаа ийм байх биш дээ хэмээн гэрийн эзэгтэй ихэд өөдрөг. Та бол үнэхээр шаргуу, гараас тань ажил их хурдан гардаг хүн байна. Нөхөр тань Сумын заан тулдаа л олон жил “тэсч” байгаа байх. Түүнгүй над шиг амьтан хоёр хоногт л чирэгдэж үхэх юм байна гэвэл эгч таатайхан цай оочилж, ах хань руугаа харан инээмсэглэв.

Заан гэснээс Ц.Мөнхдорж ах хар багаасаа нэгдлийн адуу маллаж, сүүлд 1980-аад оны сүүлээр хоёр жилийн цэргийн алба хааж ирээд ханьтайгаа гэр бүл болжээ. Хоёр биенээ багаасаа л таньж мэддэг, айл саахалт нутагладаг байв. Ардчилал гарч, зах зээл эхлэхээс өмнө нэг хэсэг сумын төвийн айл болж, эхнэр нь дэлгүүрийн худалдагч хийж, эмнэлэгт хүртэл ажиллаж явжээ. Нэгдэл тарж, мал хувьчлагдсанаар хөдөө гарсан ч нэг хэсэгтээ дэлгүүрийн худалдагчаа хийсээр л байж. Хөдөө гэрээсээ өглөө эрт очиж онгойгоод цайны цагаараа буцан ирж гэрийнхээ ажлыг амжуулаад яг л цагтаа онгойно. Тэгж байгаад нэг мөсөн хөдөөний айл болж, Дорж ах Алтанширээ сумынхаа наадамд 1991 онд үзүүрлэсэн байна. Харин бүр хойно буюу 2003 онд түрүүлж, Сумын заан болсон гэхээр олон жил тогтмол барилдсан бол шаггүй нэгэн байсан нь ойлгомжтой. Энэ хоорондоо угаас моринд дуртай учраас хусуур зүүж, хурднаа сойж аймаг, сумын олон наадамд айраг, түрүү хүртсэнээр сумын Алдарт уяач болжээ. Гэтэл 2000-аад оны зуд нүүрлэж, хоёр том нь сургуульд сурах болсноор мөн л хэсэгтээ сумын төвд амьдрав. Сургуулийн нэг сурагчтай байхдаа айлд суулгаад, зав зайгаараа эргэж очоод байж болдог байсан бол хоёрын хоёр охин хүүхдийг айлд суулгах аргагүй. Тиймээс л хэдэн малаа ах дүүгийндээ тавиад суманд амьдарчээ. Үүнээс өмнө хоёр тусдаа амьдрах гэж бас үзсэн байна. Залуу ч байж, хоёр талд байхаар амьдрал нэг л болж өгөхгүй болохоор ийм шийдвэр гаргасан хэрэг. Одоо ч гэсэн залуусын дунд ийм амьдрал элбэг. Эхнэр нь хүүхдээ аваад сум, аймагт амьдарч, нөхөр нь хэдэн малтайгаа хөдөө үлдэнэ. Ингээд л сүүлдээ хоёр тийшээ болох нь их гэв. Харин Дорж ах, Сараа эгч хоёр тухайн үед зөв шийдвэр гаргасан учраас амьдралаа үрэн таран хийсэнгүй явсаар хань бараандаа өдийг хүрч яваа. Одоо бол охид нь тус, тусын амьдрал зохиож, товхийтэл амьдарч байгаа. Аав, ээж ч, охид нь ч хэн хэнийхээ санааг зовоохгүй сэн хэмээн бодно.

Ц.Мөнхдорж ахыг ид морь уяж, мордуулсан болгоноо шахам үзүүрт хардаг байсан үед унаач хүүхдэд тэр бүр санаа зовдоггүй байж. Харин одоо бол хүүхэд нь аав, ээж мэднэ гэх. Эцэг, эх дээр нь очихоор хүүхэд мэднэ гэдэг үгээр ам тагладаг болжээ. Тэгэхээр хүүхэдгүй хүн морь уяна гэдэг бас л хэцүү болсон цаг. Тэрбээр 2007 оноос эхэлж сумандаа анх уях адуугаа тэжээсэн байна. Улмаар тэжээж онд оруулж байсан бор даага “даахин доор хүлэг” гэдгийг харуулж, азарга болтлоо сумын наадмуудад 10-аад орчим айрагдаж, асрын өмнө цоллуулжээ. Нэг жил бор азаргаа Зүүн бүсийн наадамд аваачиж уралдуулжээ. Азарга нь айргийн хойхно дараатай яваад байдаг. Хүүхдэдээ ч ингэж хэлжээ. Эзэн нь харин тархинд яваа азарганы уяач, олон сайхан хурдтай нэг нутгийн н.Шаравдорж гэж настай хүний машинд явах. Машины цонхоор унаачдаа ганц нэгэн зүйл хэлмээр санагдавч түрүүлж яваа азарганы эзнийг хойшоо суугаад миний морийг дагаадхаач гэж хэлэх нь увайгүй хэрэг гэж бодно. Тэгж байтал нөгөө тархилаад байсан азарга барианы газар гурван километр ойртоод байхад зүүн хойшоо даялаад хадуурчээ. Замаас гарсан азаргыг нэлээд хөөж, худаг дээрээс барьж аваад очиход Ц.Мөнхдоржийн бор азарга аман хүзүүдчихээд байхад эзэн нь байдаггүй гэсээр наадамчин олон бараг л эрэл сурал болон хүлээж байжээ. Энэ бол бид гурав цайлах зуур ярьсан ганцхан түүх. Түүнээс биш энэ мэт наадмын сонин сайхан, уясан морь нь айраг, түрүүнд хурдлахын жаргал алийг хэлж барах билээ. Алдарт уяач, Сумын заан ахын амттай яриаг тасалдуулж, сумаас Засаг дарга Н.Бүрэнтэгш тэднийх рүү гарсан мэдээ ирэв. Ирсэн гийчин буцах дөхсөн нь энэ. Хамт гарч үлдсэн хэддээ тэжээл өгч, зарим нэгийг нь услав. Ах хүү нэг адууны тэжээлд тусгайлан тос нэмж байна. Учрыг асуувал тамир тэнхээ оруулдаг нэмэлт тэжээл гэнэ. Түүнийгээ их дэлтэй цагаан үрээний хошуунд өлгөлөө. Өнөөх нь ч сурмаг юм. Ирэх жил уях бололтой. Тэгэхээр хөр цас ухаж, хэдэн малаа өргөж байгаа хатуу цагийн дурсамжийг арчиж энэ жилийн дэлхий дэлэгнэсэн наадмаар цагаан үрээ эзэндээ айраг амсуулах биз ээ.

Нэг үеийг бодоход эднийх рүү зам хагарчихсан учраас сумаас гарсан машин төд удалгүй ирлээ. Амар мэндээ мэдэлцэн, амны билгээ ярилцсаар гэрт оров. Засаг дарга сэтгэл сэргээсэн сайхан мэдээтэй иржээ. Ц.Мөнхдорж гэж энэ хүнийг “Сумын аварга малчин” цолд тодорхойлсон нь ёсоор болсон гэнэ. Гавьяа шагнал ихэдсэн үү гэхээс багадаагүй тухай амтай болгон л одоо ярьдаг. Гэвч эзнээ олоод цагтаа ирвэл сэтгэл сэргээж, урмаар тэтгэдэг зүйл. “Алдар нь над дээр ч ажил нь манай хүн дээр дээ” гэж алдарт хэлнэ лээ. Гэхдээ хамтын хөдөлмөрөө төр засагтаа үнэлүүлж байгаа нь энэ. Түүнээс биш нэг нь хийгээд нөгөө нь хөдөлдөггүй бол яах билээ. Аян замаа ерөөлгөөд гэрээс нь гарахад “Илгээлтийн эзэн”-ээ явчихаар хүн бүлгүй хэсэгтээ хэцүүднэ дээ гээд инээж байна. Үнэхээр “Нийслэл хүү” аятай очсон би хоёр хоног нэр хичээж, ажил анхиатай, малчин ах, эгчийнхээ ажилд чадлаараа л туслахыг хичээв. Гэвч хөдөөний амьдралаас хол хөндий болсон миний тус гэж юу базаах вэ. “Мал дээр гарвал таарна” гэж нэгнээ элэглэж, малчдын ажил хөдөлмөрийг энэ хэрээр үнэлдэг болсон болохоор хамгийн хүнд хэцүү, өдөр тутам, цаг наргүй хийдэг хэрнээ ямар ч нэргүй болсон хөдөлмөр малчдынх болох вий гэсэн бодол дотор эмзэглүүлнэ. Говийн нар илч гэрлээрээ ээж, гадаа хэдий дулаахан боловч ах, эгч хоёр маань дуусашгүй ч гэлээ халгаж үзээгүй ажилдаа ханцуй шамлан ороо доо.

“Говь нутаг өвөлдөө хүндэрвэл хавартаа сайхан байдаг юм гэнэ билээ” гэсэн амны бэлгээр нь болж тогтуун хавар, дэлгэр зун, налгар намар, өнтэй өвөл болоосой.

Т.Дарханхөвсгөл

1. Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын Засаг дарга Н.Бүрэнтэгштэй өвөлжилтийн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа.

---

-Манай уншигчдад өөрийгөө танилцуулахгүй юу?

-Намайг Нямаагийн Бүрэнтэгш гэдэг. Алтанширээ сумандаа 1983 онд төрсөн. Хөдөө аж ахуйн их сургуулийг 2005 онд нягтлан бодогч мэргэжлээр төгсөж ирээд сумандаа гурван жил ажилласан. Тэгээд аймагтаа санхүүгийн хяналт шалгалтын байцаагч, улсын ахлах байцаагчаар нийтдээ 16 жил ажиллаад сумандаа ирсэн.

-Сумандаа ирж ажиллах санал тавьсан уу, эсвэл тийм хүсэл ер нь байсан уу?

-Ер нь нутагтаа ирж ажиллах хүсэл байсан. Дээрээс нь холбогдох хүмүүс ч санал тавьж таарсан. Тэгээд л өөрийн сурсан мэдсэн, чаддаг зүйлээ сум орон нутгийнхаа хөгжил дэвшилд зориулъя гэж зориглоод л ирсэн.

-Гэр бүлийн хүн тань аль нутгийн хүн бэ?

-Сайншанд сумын уугуул хүн бий. Бид одоо хоёр хүүхэдтэй.

-Дагуулаад сумандаа ирсэн үү?

-Үгүй ээ, эхнэр маань хоёр хүүхэдтэйгээ аймагт амьдарч байгаа. Одоохондоо тусдаа л байгаа.

-Өнөөгийн залуучуудын өмнө тулгамдаж байгаа асуудал байх, тийм үү?

-Үнэхээр тийм, хааяа эхнэр хүүхдүүд ирж, заримдаа би очоод л явж байна.

-Нутагтаа буцаж ирээд ажлаа юунаас эхлэхээр төлөвлөж байв?

-Манай сум 2023 оны тоогоор 1400 гаруй хүн амтай гэж гарсан. Намайг бага байхад 2000 гаруй хүн амтай, маш том сум байсан. Сүүлдээ улс орны нөхцөл байдал, хүмүүсийн хандлагаас болоод хүн амын шилжилт хөдөлгөөн их болсон. Тэгэхээр хөдөө орон нутагт боловсон хүчний дутагдал их. Залуучууд нь төгсөөд хот явдаг, тэндээ үлддэг. Ер нь суманд багш, эмч хоёр нь л сайн байвал болдог юм шиг байгаа юм. Ирснээсээ хойш иргэдийнхээ ая тухтай амьдрах нөхцлийг бүрдүүлэх гэж их хичээлээ. Миний хувьд нутгийн хүмүүсээ нутагт нь ажилтай, орлоготой байлгахад л нутаг маань хөгжинө гэж боддог.

-Залуучуудын ая тухтай амьдрах нөхцлийг хангахын тулд тэгвэл юу хийж байна вэ?

-Манай сум 2021 онд монгол хэл, математикийн багшгүй хүртэл болсон. Энэ бол эмгэнэл шүү дээ. Манай малчид, орон нутгийнхан гэлтгүй хүмүүс чинь хаана чанартай боловсрол байна. Тэнд үр хүүхдээ сургахыг боддог. Тийм болохоор тавдугаар анги төгсгөөд л аймаг руу шилжүүлдэг. Ингэхдээ ээж нь хүүхдүүдээ аваад явдаг. Тэгээд боловсролын чанарт анхаарч, дөрвөн багшийг сумандаа гурван жил ажиллуулахаар авч ирсэн. Амьдрах байраар нь хангаж, жилд таван толгой мал өгөх, ажиллах хугацаандаа сурах бол төлбөрт нь дэмжлэг үзүүлье гэсэн амлалтууд өгсөн. Дээрээс нь залуучуудыг сумандаа тогтвортой ажиллуулах гээд санал тавихаар галладаг уу, усаа зөөдөг үү л гэж асуудаг. Тэгэхээр үүнийг нь шийдэхийн тулд 2023 онд аймгийн ЗДТГ-аас тодорхой санхүүг нь шийдээд төрийн албан хаагчдынхаа 24 байшинг дулаан, цэвэр бохирын шугамд холбосон. Мөн төрийн албан хаагчдын орон сууц дөрвийг нэмж барьсан.

-Төр засгаас “Хот-хөдөөгийн тэнцвэр”-ыг хангах бодлого хэрэгжүүлж, орон нутагт цалингийн нэмэгдэл олгохоор шийдвэрлэсэн. Энэ бүхэн боловсон хүчнээ авч үлдэхэд хэр нөлөө үзүүлж байна вэ?

-Засгийн газрын тогтоолоор 2023 оны долдугаар сарын 1-нээс эхлэн төрийн захиргааны албан хаагчдын цалинг 20 хувь нэмсэн. Харин үлдсэн 80 хувийг нь сум, орон нутаг өөрсдөө бүрдүүлэх боломжийг бүрдүүлж өгсөн. Тийм болохоор өнгөрсөн онд 80 хүртэлх хувийн нэмэгдлийг сумаас бүгдийг нь олгосон. Хамгийн гол нь би ажилчдадаа өөрсдөө орлогоо ол. Харин олсон орлогоосоо нэмэгдэл цалинг чинь хангалттай тавина гэж хэлдэг. Одоогоор манай ЗДТГ-ын жижүүрүүд гар дээрээ 1.6 сая төгрөг, төрийн захиргааны албан хаагчид 2.3 сая төгрөгийн цалин авч байна. Ингэхээр хүмүүс ирж ажиллах хүсэл эрмэлзэлтэй болж байгаа. Мөн энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс сумын төсөвт байгууллагууд буюу сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, соёлын төв гэсэн газрын ажилчдадаа сар бүр 100 мянган төгрөгийн дэмжлэг олгож эхлээд байна.

-Танай сум төсвийн орлогоо хэрхэн бүрдүүлдэг вэ?

-Монгол Улсын 21 аймгаас улсаас татаас авахгүйгээр харин ч мөнгө төвлөрүүлдэг долоон аймаг байдгийн нэг нь манай аймаг. Үүнтэй адил манай аймагт өөрөө өөрийнхөө санхүүжилтийг бүрдүүлдэг долоон сум байдгийн нэг нь өнгөрсөн 2022 оны долдугаар сарын 1-нээс манайх болсон. Би өөрөө нягтлан бодох, санхүүгийн чиглэлийн хүн. Тийм болохоор хаана мөнгө олох боломж бололцоо байна, түүнийг эрэлхийлж явдаг. Газрын тос боловсруулах үйлдвэр манай сумын нутагт баригдаж байна. Мөн төмрийн, гангийн, нүүрс угаах, хорголжингийн гээд олон үйлдвэрийн бүтээн байгуулалт хийгдэж байгаа. Үүн дээр Засгийн газрын бодлого шийдвэр ч маш сайн явж байна. Орон нутагт төсвийн эрх мэдлийг шилжүүлнэ гэсэн заалт Нутаг дэвсгэр, засаг захиргааны нэгжийн тухай хуульд орсон. Үүнийг дагаад өмнө нь аймгийн дансанд ордог байсан Хувь хүний орлогын албан татвар/ХХОАТ/-ыг ноднин жилийн гуравдугаар сарын 1-нээс сумын орлогод оруулдаг болсон. Тийм болохоор дээрх үйлдвэрүүдэд ажиллаж байгаа хүмүүсийн цалингаас суутгаж байгаа ХХОАТ-ыг манай суманд тайлагна гэж шахдаг. Хоёрдугаарт, манай суманд одоогийн байдлаар ашиглалтын 12, хайгуулын 17 тусгай зөвшөөрөлтэй компани байна. Ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй компаниудынхаа газрыг нь баталгаажуулж өгөөд газрын төлбөрөөс тодорхой хэмжээний орлогыг мөн төсөвтөө төвлөрүүлдэг.

-Уул уурхай, малчин хоёрын хооронд багагүй зөрчил гардаг. Энэ асуудлыг хэрхэн шийдэж байна вэ?

-Манай суманд ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй 12 компани байгаа боловч яг одоогийн байдлаар жоншны гурван уурхай л ажиллаж байгаа. Гэвч тэд маань ч гэсэн цар тахал гээд олигтой ажиллаагүй. Бусад нь огт ажил эхлээгүй. Тэгэхээр малчдын хувьд харьцангуй гайгүй. Ер нь төрөөс малчид уул уурхай хоёрыг зөв зүйтэй байдлаар нь холбож өгнө. Би өөрөө уул уурхайг дэмждэг. Нэг суманд нэг том уурхай байхад л хөгжөөд явна. Гэхдээ хяналт шалгалтын ажил олон жил хийсэн болохоор үйл ажиллагаагаа хариуцлагатай, байгальд ээлтэй явуул. Сум орон нутагтай хамтар, нөхөн сэргээлтээ хий, Монгол Улсын хууль тогтоомжийг чанга мөрдөж ажилла гэсэн шаардлага тавьдаг.

-Алтанширээ сумын бэлчээрийн даац хэр болсон бэ. Энэ тал дээр ямар бодлого баримталж байгаа вэ?

-Намайг анх ажил авахад сумын хэмжээнд 126 мянган малтай байсан. Гэтэл жил тутам нэмэгдсээр 2022 онд 196 мянга болсон. Сая жилийн эцсийн тоогоор 145 мянган толгой малтай болж буурсан. Бэлчээрийн даацын хувьд 196 мянга болоход л 2-3 дахин нэмэгдсэн гэж гарсан. Ер нь сүүлийн үед толгойтой болгон л мянгат болж байна шүү дээ.

-Малаа хэр бодит тоолж чаддаг вэ. Учир нь малынхаа тоог баримжаалж тоолдог, малчид нь нэмж хэлээд банкаас өндөр зээл гаргуулдаг гэх яриа явдаг?

-Жил бүрийн 12 дугаар сарын 7-15-ны хооронд суманд мал тооллого явдаг. Дөрвөн баг гараад малчдаараа тойрдог. Гол онцлог нь манай сум малчны яг хотонд нь очоод дандаа нүдээр үзэж тоолдог. Малчид маань ч малын тооллогод хүндэтгэлтэй ханддаг. Хоёрдугаарт, 2022 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс Малын хөлийн албан татварын тухай хууль хэрэгжиж эхэлсэн болохоор малаа нэмж тоолуулбал өндөр татвар л төлнө.

-Монгол орныг хамарсан зуд энэ жил болж байна. Танай суманд хэр өвөл болж байна вэ?

-Ноднин жилийн 11 дүгээр сарын эхээр манай суманд анхны цас орсон. Түүнээс хойш өнөөдрийг хүртэл их, бага хэмжээгээр 20 гаруй удаа ороод байна. Мөн дөрвөн удаа, нэг удаадаа 2-3 хоногийн хугацаатай маш хүчтэй шуурга болсон. Үүнээс болоод манай сум зуд, тэр дундаа мөсөн зуд гэсэн ангилалд багтсан. Цас ороод дулаараад, дахиж хүйтэрч хөлдөөд байхаар ийм болдог юм байна. Цасан шуурганы дараа манай ЗДТГ-ын ажилчид үхсэн малыг нь гаргаж, хороо хотыг нь цэвэрлэхээр гурван айлд очсон. Тэгэхэд жоотуугаар цохиход яг л мөс нүдэж байгаа юм шиг хагарч байсан. Цас нь нийтдээ дөрвөн үе үүсгээд хөлдчихсөн. Ингээд хөлдүү газарт мал хэвтээд байхаар ямар сайн байх вэ дээ. Нөгөө л шилжилт хөдөлгөөнөөс болоод хүүхдүүд нь төв бараадсан болохоор яг ийм хэцүү цагт малчид маань хүн бүлгүй үнэхээр зутарсан. Хоёрдугаарт, сүүлийн хэдэн жил ган, зуд болоогүй сайхан байсан учраас малчдын маань хороо хот ихээхэн муу байсан юм билээ. Үүнээс харахад энэ чигээрээ дахиад хэдэн жил явах юм бол мал малладаг, малчин хүнгүй болж мэдэхээр байна.

-Зудын үед ямар арга хэмжээ авч ажиллав. Малчид, баг руугаа зам гаргасан уу?

-Цасан шуурга болоход эмнэлэг, ЗДТГ-ын гээд ердөө хоёр машинтай. Одоог хүртэл нийтдээ 84 иргэнийг эрэн хайх, аврах ажиллагаа хийгдсэн. Нүдгүй шуурч байхад л мал руугаа яваад төөрдөг. Энэ үед нь төрийн албан хаагчид л араас нь эрэн хайдаг. Ямар ч байсан нэг ч хүний амь нас эрсдээгүй. Харин тодорхой тооны мал шуурганд уруудсан. Тийм болохоор энэ хүнд цагт нь ноднин жил Орон нутгийн хөгжлийн сан/ОНХС/-ийн хөрөнгөөр авсан 4000 боодол өвс, 500 гаруй шуудай тэжээлийг малчдад үнэ төлбөргүй олголоо. Мөн энэ оны ОНХС-ийн мөнгөөр 2000 боодол өвс, 500 гаруй шуудай тэжээлийг энэ өдрүүдэд татаж авлаа. Дээрээс нь УИХ-ын гишүүн Б.Дэлгэрсайхан, Т.Энхтүвшин, аймгийн Онцгой комисс, аймгийн Засаг дарга О.Батжаргал, Нутгийн зөвлөлөөс малчдад хүнс, өвс тэжээл, шатахууны тусламж үзүүлсэн. Дээрээс нь сумын Иргэдийн хурал ЗДТГ-аас санаачилан иргэдийнхээ дунд “Сайн үйлсийн аян” зохион байгуулсан. Энэ аянаар цугларсан мөнгөөр 160 өрхөд нийтдээ 1300 боодол өвс, 300 шуудай тэжээлийг үнэгүй өгсөн. Үүнээс гадна бид ирэх өвлөө бодох ёстой гэж үзэж байгаа. Тиймээс одоо ирэх өвс, тэжээлийг 50 хувийн хөнгөлөлттэй үнээр худалдахаар ярилцаж байна. Сүүлд цас орноос хойш Сайншанд сумаас Алтанширээ хүртэлх 63, Тойг багт 53 километр газарт цас хусаж зам гаргасан. Одоо Хаяа багт хоёр чиглэлд 100 гаруй километр зам гаргахаар төлөвлөж байна.

-Цаг хүндэрсэн үед өвс, тэжээлийн үнэ нэмэгдсэн байна уу?

-Намар 7-8 дугаар сард гэрээ байгуулаад өвс авахад 10 мянган төгрөг байсан. Гэтэл одоо манай суманд зарагдаж байгаа өвс 20 мянга байгаа. Ноднин жил манай аймагт өвс 35 мянган төгрөг хүрснийг бодоход бас ч гайгүй байна. Тэжээл олдохоо больсон. Гэхдээ улсын болон аймгийн Онцгой комиссоос энэ тал дээр шат дараатай арга хэмжээнүүд авч л байна. Зам гаргахад хэрэгцээтэй түлшээр хангаж, техник хэрэгсэлээр тусалсан.

-Одоо та бүхэнд нэн тэргүүнд тулгамдаж байгаа асуудал юу байна вэ?

-Хойшдоо дахиад цас нэмж орвол техникийн тусламж нэн шаардлагатай болно. Дээрээс нь улсын болон аймгийн Онцгой комиссоос тусламжуудаа цаг тухайд нь өгөөд байвал хүн, малгүй эсэн мэнд хаврын урьтай золгох боломж бүрдэнэ. Гэхдээ мэдээж байнга үнэгүй байна гэж юу байхав. Тодорхой төлбөртэй байхад үлдсэнийг нь бид хэд зохицуулаад байж дөнгөнө шүү дээ.

-Хэдхэн хоноод хаврын сар гарах гэж байна. Говь нутгийн хавар ер нь хэр болдог вэ?

-Ер нь л нэлээд чанга болно, нүдгүй шуурдаг юм. Ноднин, уржнан өвөл нь сайхан болсон ч хавартаа их хүндэрсэн. Маш хүйтэн салхиар нүдгүй шуурахаар малын тамирыг бардаг юм билээ. Дээрээс нь сүүлийн жилүүдэд анхны бороо 7-8 дугаар сард л ордог болсон.

-Бороо цагтаа орохоо байсан нь үүл бууддаг болсонтой холбоотой гэх юм билээ?

-Тийм ч байж мэднэ. Ноднин жил 30 минутын дараа Алтанширээ суманд маш их хэмжээний бороо орно гээд цаг агаар зарлаад байдаг. Үүл гараад байсан хэрнээ ороогүй. Тэгсэн чинь Говьсүмбэр аймагт үүл буудчихсан байсан. Ийм зүйл бас байна. Одоо нэг үеэ бодоход цаг агаар үнэхээр үнэн зөв мэдээлдэг болсон. Харамсалтай нь манай малчид их хариуцлагагүй байна. Цаг агаарын мэдээгээр цасан шуургатай гэж зарлаад байхад л аймагт ажилтай гээд гараад явчихдаг. Тэгээд хоорондоо бүр болохгүй бол Онцгой комисс дуудна гээд ярьдаг гэж байгаа юм. Энэ жилийн цасан шуурганаар дуудлагад явж байхад гурван машинтай 10 хүн, гурван жаахан хүүхэдтэй явж байсан. Тэгэхээр нь машинуудыг үлдээгээд хүмүүсээ аваад яв гэж Онцгой комиссынхондоо хэлэхэд машинтайгаа л явахгүй бол явахгүй гээд гүрийгээд байсан. Мөн малдаа гарч яваад гэртээ буцаж ирсэнгүй гэсэн дуудлага ирсэн. Бид хэд шатахуун, түлш гарздаад цас ухсаар байгаад очиход 2-3 километрийн зайтай саахалт айлдаа архи уучихсан сууж байгаа юм. энэ мэтчилэн ухамсар дорой, хариуцлагагүй, аминдаа хайргүй хүмүүс бас төрийн ажилд их хүндрэл учруулдаг.

-Ийм хариуцлагагүй хүмүүсээр адаглаад шатахуун, түлшнийх нь зардлыг гаргуулдаг биз дээ?

-Би онцгойгийн дуудлагыг эрэмбэлье гэж байгаа юм. Дуудлагын дагуу яваад очихоор малаа алдаагүй ч гэсэн үнэхээр хүнд байдалтай байгаа хүмүүстээ бид цаг алдалгүй тусламж үйлчилгээ үзүүлдэг. Гэтэл үнэхээр хариуцлагагүй хүмүүсээс шатахуун түлшний төлбөрийг гаргуул гэсэн чиглэлийг өгч байгаа.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн дэд сайд Б.Уянгатай ярилцлаа.

---

-Таны хувьд шинэ оны босгон дээр УУХҮ-ийн дэд сайдаар томилогдсон. Өмнө нь сайдын зөвлөх хийж байсан учраас хийж хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн олон ажил байгаа байх. Яг одоогоор ямар ажил дээр төвлөрч байна вэ?

-Эрдэс баялгийн салбартаа би 2020 оноос эхлэн удирдлагын түвшинд ажиллаж байна. Харин нэгдүгээр сарын 3-ны өдөр дэд сайдаар томилогдсон. Дотроо ажиллаж байгаад томилогдсон болохоор юу хийх ёстой вэ гэдгээ сайн мэдэж байгаа.

Дэд сайд болсноосоо хойш Ашигт малтмалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслөө өргөн барьчих юмсан гээд төлөвлөн ажиллаж байна. Ер нь бол тус хуулийн төслийг манай яамнаас 2021 оноос хойш боловсруулж, хэд хэдэн удаагийн хэлэлцүүлэг хийсэн байгаа. Энэ хууль батлагдаад сайн хэрэгжсэнээрээ манай уул уурхайн салбараас улсын эдийн засагт ордог үр өгөөж нь илүү нэмэгдэж, бидний одоо ярьж байгаа Баялгийн сангийн тухай хууль бүрэн утгаараа хэрэгжих нөхцөл бүрдэх учиртай юм. Хоёрдугаарт, эрдэс баялгийн салбар өнгөрсөн хугацаанд орон нутагт “хөлгүй” явж ирсэн. Тийм болохоор 2021 онд хөөцөлдөж байж Монгол Улсаа зургаан бүс болгон хуваан нэгж байгуулсан.

Энэхүү нэгжүүдээрээ дамжуулан иргэн, аж ахуйн нэгжүүдтэй дамжин харилцах нь илүү хурдан шуурхай, үр дүнтэй байна гэж үзсэн. Харин энэхүү нэгжид ажиллаж байгаа боловсон хүчнээ чадавхжуулах тал дээр анхаарч байна.

-Орон нутгийн нэгжүүдийг хаана, хаана байгуулсан бэ?

-Нэгжүүдээ байгуулахдаа бид тухайн нутаг дэвсгэрт хэчнээн тооны хайгуулын болон тусгай зөвшөөрөл байна. Яг олборлож байгаа орд нь хэд байна гэдгийг авч үзээд бүлэглэсэн. Баруун бүс буюу Говь-Алтай, Ховд, Увс, Завхан, Баян-Өлгийг хамруулан нэгжийг нь Ховд аймагт байгуулсан. Харин төвийн бүсийн нэгж нь Өвөрхангайд, говийн бүсийнх Өмнөговьд, Зүүн бүсийнх Дорнод аймагт байрлаж байна. Үүн дээр Улаанбаатар хот нэмэгдэнэ. Төрийн үйл ажиллагааг хурдан, нээлттэй хүргэхийн тулд эдгээр нэгж чухал үүрэг гүйцэтгэнэ.

-Уул уурхай гэхээр л хоёр хуваагддаг. Нэг хэсэг нь дэмждэг бол зарим нь эсэргүүцдэг. Тэгэхээр энэ байгуулсан нэгжүүдээрээ дамжуулан салбарынхаа зөв, бодит мэдээллийг өгнө гэж ойлгож болох уу?

-Манай салбарыг дөрвөн зорилготой гэж үзвэл хоёр томынх нь ерөнхий агууллага таны асуусан асуулт юм. Манай яамнаас хайгуулын болон ашиглалтын гэсэн хоёр төрлийн тусгай зөвшөөрлийг олгодог. Ашигт малтмалын тухай хууль 1997 онд шинэчлэн найруулагдаад хэрэгжиж эхлэхдээ хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг олгож эхэлсэн байдаг. Харин үүнээс хойш одоог хүртэл олгосон хайгуулын зөвшөөрлийн хэд нь ашиглалт руу шилжсэн бэ гээд харахаар 100-д нэг нь л орд болж гардаг. Ийм байтал манайхан тусгай зөвшөөрлийг хайгуул, ашиглалт гэдгийг нь ялгаж ойлголгүйгээр шууд л эсэргүүцдэг. Ганцхан хувийн боломжтой зүйл рүү хувийн хэвшил нь эрсдэлээ үүрээд орж ирэхэд нь шууд л эсэргүүцээд байж болохгүй. Хаана ямар орд газар байдаг вэ, ашиглах болох уу, үгүй юу гэдгээ төр нь мэдэж байх хэрэгтэй. Төр засаг өөрөө хайгуул хийх мөнгө байхгүй учраас л хувийн хэвшлийнхэнд тусгай зөвшөөрлийг нь олгож хийлгэж байгаа хэрэг. Үүнээс нэг нь орд болох юм бол цаашаа хөгжүүлэх эсэх дээр төрийн оролцоог яриад явах боломжтой. Гэтэл яг энэ дундын хайгуулын хэсгийг нь байхгүй болгочихоор дараа дараагийн ордын бэлтгэл орж ирэхгүй. Тийм болохоор иргэд, олон нийтдээ энэ талын мэдлэгийг зөв олгох юмсан гэж зорьж байгаа.

-Ер нь яагаад ингэж эсэргүүцээд байдаг юм бэ?

-Олон нийт зүгээр байж байгаад л эсэргүүцдэг гэж би бас боддоггүй. “Овоо босгоогүй бол шаазгай юун дээр суух вэ” гэдэг шиг өмнө нь хэн нэгэн хариуцлагагүй хандсан, нөхөн сэргээлтээ хийгээгүй байж таарна. Үүнтэй холбоотойгоор бүхэл бүтэн энэ том салбарын нэр хүнд нийтээрээ унаад байгаа нь хамгийн харамсалтай. Тэгэхээр энэ алдаагаа манай салбарынхан сүүлийн жилүүдэд нэлээд ухамсарлаж байгаа гэж хардаг. Ер нь иргэдийн эсэргүүцэл байх нь эрүүл зүйл. Дээрээс нь өмнө жилүүдэд мэдээлэл хангалтгүй байсантай ч холбоотой байх. Уул уурхайн салбар 2023 оны нийт экспортын 92 хувийг эзэлсэн. Шууд утгаараа улсын төсвийн бүрдүүлэлтийн 25 хувь, дам нөлөөгөөрөө үүнээс ч өндөр гарна.

-Уул уурхай бол олон салбартай хамааралтай байдаг гэж ойлгодог. Танай яамны зүгээс тэгэхээр салбар хоорондын уялдааг хангах тал дээр ямар бодлого барьж байна вэ. Ер нь уялдаа холбоо хэр вэ?

-Хайгуул хийгээд ямар нэгэн орд илрүүлээд үйлдвэр барихаар болоход ус, тог цахилгаан хэрэг болно. Олборлоод гаргахад дэд бүтэц их чухал гэх зэргээр үнэхээр олон салбартай уялддаг. Харин дэд сайд болсноос хойш салбарын маань ахмадууд их ирж уулзаж байна. Тэд маань ирэхээрээ олон зүйлийг хэлнэ, захина. Түүнээс нь өдөр бүр л суралцаж байгаа. Ахмадуудын маань хэлж байгаа зүйлс дотор давхардаж байгаа ганц зүйл нь салбар хоорондын уялдаа холбоо өмнөхөөсөө үнэхээр сайжирсан гэдэг зүйл. Үнэхээр ч сүүлийн жилүүдэд манай улсын салбарын уялдаа үнэхээр сайжирсан гэж боддог. Ноднин жил “Уул уурхайн долоо хоног-2023” болсон. Түүн дээр тавигдсан үндсэн төрийн илтгэлүүдээс харахад салбар хоорондын уялдаа үнэхээр сайжирсныг харж болохоор байсан. Өмнө нь салбарууд тус тусдаа төлөвлөгөөгөө гаргадаг. Түүнд нь уялддаг, хол зөрдөг зүйлс ч байсан юм билээ. Ер нь удахгүй ашиглалтад орох гэж байгаа ордуудыг манайх мэднэ. Эдгээр ордод хэрэгтэй эрчим хүч, зам тээвэр, нөхөн сэргээлт, аюулгүй ажиллагаа гээд үнэхээр олон салбар оролцдог цогц зүйл бол уул уурхай байдаг.

-Манай улс нэг хэсэг хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгоогүй. Харин сүүлийн үед олгож эхэлсэн. Яагаад өгөхөө больсон юм бэ?

-Анх 1997 оноос манай улс хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг олгож эхлэхдээ хувь хүн, аж ахуйн нэгжид өгдөг байсан. Харин 2006 онд Ашигт малтмалын тухай хуулийг шинэчлэн найруулж, хувь хүнд олгохоо больсон. Гэтэл 2010 онд Ерөнхийлөгчийн зарлигаар хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгохыг хориглож, тэр нь 2014 он хүртэл үргэлжилсэн байдаг. Дараа нь төрөөс тогтоосон талбайд өргөдөл, сонгоноор хайгуулын зөвшөөрөл олгож байгаад 2017 оноос өргөдлөөр олгодог байсныг нь болиулчихсан. Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл их олгогдож байж дараагийн мэдээлэл бидэнд цуглах ёстой гэдэг концевци дөрвөн жил алдагдсан нь үнэхээр харамсалтай. Манай салбар чинь улирлын чанартай, зөвхөн зун л ажлаа хийдэг. Үүгээр нь тооцвол манай салбарын мэдээллийг зөвхөн дөрөв бус түүнээс ч олон жилээр боомилсон. Харин бид 2022 оны 11 дүгээр сараас хойш уг зөвшөөрлийг цахимаар олгодог болгосон. Ингэхдээ Төрийн худалдан авах ажиллагааны газрын tender.gov.mn платформоор олгож байгаа. Учир нь өөрсдөө дахин ийм платформ хийж, төрийн мөнгийг үрж байхаар бэлэн байгаа зүйлээр нь дамжуулсан нь дээр гэж үзсэн юм.

-Манай эрдэс баялгийн томоохон ордын дийлэнх нь говьд байдаг. Чухам яагаад ийм байдаг юм бэ?

-Би өөрөө Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын уугуул хүн, өвөө дээрээ өссөн. Тийм болохоор болж л өгвөл нутаг руугаа явчихдаг. Тэгээд очоод ажиглаж байхад их сонирхолтой газар шүү дээ. Дээрээс нь говь, тэр дундаа Өмнөговийн нутаг чинь эрт цагтаа далай байсан, галт уул ихтэй, дороо магнийн үйл ажиллагаа явж байсан газар. Тэгэхээр тэнд зэсийн орд илрэх маш боломжтой, дээр нь хучигдаж тогтсон нүүрстэй байдаг гэж ойлгодог. Манай нутгаас сонирхолтой их олон орд илэрсэн. Цаашид ч манай нутгаас олон илэрнэ гэдэгт итгэлтэй байдаг.

-Та бүхний боловсруулж байгаа Ашигт малтмалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл өмнөх хуулиасаа юугаараа онцлог давуу болсон бэ. Гол зүйл, заалтууд нь юу вэ?

-Улсын хилээр манай уул уурхай, эрдэс баялгийн салбарын хил хязгаарлагддаггүй юм. Хөрөнгө оруулагчид тухайн улсад орж ирэхээсээ өмнө эргэн тойрных нь улсуудыг ч гэсэн судалдаг. Ингэхдээ орд нээгдэх боломжоос гадна тухай улсын хууль эрх зүйн орчныг хардаг. ОХУ-д энэ салбарыг зохицуулдаг хоёр, БНХАУ ганц хуультай. Гэхдээ маш тогтвортой, нэмэлт, өөрчлөлт бараг л ороогүй гэж хэлж болно. Харин Казахстан улсын хувьд 1990-ээд оны үед баталсан Газрын хэвлийн тухай хуультай байгаад сая 2017 онд Австралийн хуулийг эш татаж хууль баталаад маш их хөрөнгө оруулалтыг татаж эхэлсэн. Гэтэл манай улс 1988 онд баталсан Газрын хэвлийн тухай хуулиасаа 1994 онд хатуу ашигт малтмалаа салгаад Ашигт малтмалын тухай хуулийг баталсан. Мөн шингэн ашигт малтмалаа салгаж усны, түгээмэл байдаг ашигт малтмал, цацраг идэвхт шинж чанараар нь гээд Цөмийн энергийн тухай хуулийг мөн баталсан байдаг. Тэгэхээр өнгөрсөн хугацаанд бүхий л ашигт малтмалаа шинж чанараар нь тус тусад нь хууль хийж ирсэн. Мэдээж олон тусдаа хууль байгаа нь сайн, муу гэж би хэлэх хүн нь биш. Гэхдээ Хууль зүй, дотоод хэргийн яамнаас манай салбарын хуулиудад давхардал, хийдэл байна уу гээд үзэхэд маш их давхардалтай, асуудалтай гэж гарсан. Дээрээс нь Ашигт малтмалын тухай хуулийг 2006 онд шинэчлэн найруулснаас хойш 300 гаруй удаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан байдаг юм билээ. Ингэхээр чинь анх баталсан хуулийн үзэл баримтлал нь огт таарахаа байсан. Тийм болохоор энэ хуулийг яалт ч үгүй шинэчлэн найруулах цаг нь болсон. Уул уурхайн салбар түрүүнд хэлсэн хамаарал бүхий салбар ихтэй, олон тоглогчтой. Мэдээж бүх хүний санаа нийлсэн хууль болохгүй байх. Ямартаа ч бид өргөн барихад бэлэн болсон. Энэ хуулийн гол концевци нь хариуцлагатай уул уурхайг дэмжинэ л гэж байгаа юм.

-Тэгвэл хариуцлагыг хэрхэн, яаж нэмэгдүүлэх вэ?

-Ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчийг хайгуулаа хурдан хий. Харин ашиглах гэж байгаа бол хурдан хөрөнгө оруулалтаа татаад ашигла гэж байгаа юм. Харин үүний нэгдүгээр хөшүүрэг нь төлбөрийг нь нэмсэн. Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийн жилийн төлбөр нь өндөр биш байхаар ямар нэгэн үйл ажиллагаа явуулахгүй хойшоо тавиад байх магадлалтай байдаг. Хоёрдугаарт, тусгай зөвшөөрлийг гурван жилээр олгоод цаашид гурван жилээр гурван удаа сунгаж болно. Энэ нь урт мэт санагдаж болох ч улирлын шинж чанартай ажилладаг гэдгээ бодолцох хэрэгтэй. Харин ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл болгохдоо нөөцөө бүгдийг нь бод, ТЭЗҮ-ээ гаргаад ашигтай эсэхээ хар, хайгуулын үеэсээ эхлээд орд гарсан бол түүнийг ашиглаад дуусах хүртэл буюу төслөө хэрхэн хаахаа бод гэж байгаа.

-Манай улсад ойрын хугацаанд ашиглалтад орох ямар, ямар орд байгаа вэ?

-Шинээр ашиглалтад орох магадлалтай Баянхонгор аймгийн Шинэжинст суманд байгаа орд бий. Энэ орд одоогоор төлөвлөгөөт хугацаандаа ажлууд нь хийгдээд явж байгаа. Мөн Өмнөговь аймгийн зэсийн ордууд байна. Эдгээр ордууд маань ашиглалтад орчихоосой гэж бодож байна. Яагаад гэхээр судалгаанаас харахад 2026 оноос хойш дэлхий даяар зэсийн эрэлтээ дийлэхээ болино. Тийм болохоор энэ үед шинэ ордуудаа ашиглалтад оруулж чадвал манай улсын эдийн засаг, ирээдүйд л хэрэгтэй.

-Төрөөс өөрийн хөрөнгөөр шинэ ордын хайгуул хийдэг үү?

-УУХҮ-ийн сайдын багцад суурь судалгааны ажлын мөнгө суудаг. Ер нь хайгуулын өмнөх үе шатны мэдээллийг төр нь бэлддэг. Энэ мэдээллийг үндэслэн хайгуулыг хувийн хэвшлийнхэн хийдэг. Учир нь хайгуул их эрсдэлтэй учраас төсвийн мөнгөөр хийх хэцүү.

-Засгийн газраас уран, газрын ховор элемент зэрэгт гаднын улсуудтай хамтарч ажиллахаар боллоо гэж мэдэгдэж байсан. Энэ ажлууд юу болж байгаа вэ. Ер нь ажил хэрэг болох боломжтой юу?

-Боломжтой гэж хардаг. Яагаад гэхээр манай хоёр хөршийн нутагт эдгээр төрлийн ордууд их бий. Жишээлбэл, ӨМӨЗО-ны нутагт төмрийн маш том орд бий. Түүнээс нь дэлхийн газрын ховор элементийн хэрэглээний бараг 50 орчим хувийг дайвраар хангадаг. Мөн ОХУ-ын Тувагийн нутагт ч том, том ордууд байгаа. Тэгэхээр манай улсад геологийн потенциал нь байна уу гэдгийг эдгээрээс нь харчихдаг. Хамгийн гол нь тэдгээрийг нээж олуулахын тулд хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг нь олгоод эрсдэлийг нь үүрүүлэх хэрэгтэй. Дээрээс нь хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Харин хөрөнгө оруулагчид хууль эрх зүйн тогтвортой орчих, дэмжлэг бий эсэхийг хардаг.

-Засгийн газраас Баялгийн сангийн тухай хуулийг өргөн барина гэдгээ мэдэгдлээ. Энэ хуулийг та хэрхэн харж байгаа вэ?

-Баялгийн сангийн хуультай байх нь бол зөв. Харин энэ хууль амжилттай хэрэгжих суурь нь манай салбар учраас манай салбарын хууль нь хариуцлагатай байдлаар голдирлоо олонх нь чухал байна.

-Сүүлийн хэдэн өдөр цахим орчинд шатахуун тасрах нь, зарим шатахуун түгээх станц бензин өгөхгүй байна гэсэн мэдээлэл явлаа. Тэгвэл салбарын дэд сайдын хувьд үүн дээр тодорхой мэдээлэл өгөөч?

-Ямар нэгэн эрсдэл огт байхгүй. Нөөц хангалттай орж ирсэн. Бид агуулахуудаа тогтмол хянадаг. ОХУ-аас тасралтгүй нийлүүлэх бүхий л хэлэлцээрийг Ерөнхий сайдын түвшинд хийсэн. Мөн манай сайд шууд тогтмол тус улсын салбарын сайдтай нь холбогдож байгаа. Тийм болохоор иргэд маань баталгаагүй мэдээлэлд автаж, шуурмааргүй байгаа юм.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Монгол орныг бараг нэлэнхүйд нь хамарсан зуд энэ жил болж байна. Тэр дундаа говь, талын аймгууд хүндхэн өвөлжиж буй. Албаны мэдээгээр энэ нэгдүгээр сарын 20-ны байдлаар долоон аймгийн 27 сумын нутаг шилэн буюу төмөр зудтай, 18 аймгийн 128 сум цагаан зудтай хэмээн үнэлэгдсэн байна. Тиймээс бид энэ удаа нөхцөл байдал хүнд байгаа буюу мөсөн зуд нүүрлэсэн Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумыг зорьсон юм. Аймгийн төв Сайншанд руу суудлын машин 50-60 мянган төгрөгөөр явдаг юм байна. Цар тахлын үеэр замын зардал 100 мянга хол гараад эргээд буусан нь энэ. Түүнээс өмнө бол 20-25 мянган төгрөгөөр явдаг байсан гэж таксины жолооч ярьж байна. Манайд нэг сонин тогтолцоо байдаг нь бараа, үйлчилгээний үнэ нэг өсчихвөл дахиж хэзээ ч хуучин хэвэндээ хүрч буудаггүй явдал. Тиймээс энэ мэт зүйлсийг бид байдаг л зүйл хэмээн хүлээж аваад нэгэнт сурчихжээ. Алтанширээ сум аймгаасаа зүүн хойшоо 90 километр зайтай бөгөөд шинэ оны дараахан хүний олон, техникийн хүчээр зам гаргажээ. Гэсэн хэдий боловч замын мөр хөлдүү болохоор жижиг тэрэг гулгаж, хажуугийн хунгар руу орчих эрсдэлтэй аж. Ур чадвартай жолоочийн буянд аюулгүй явсаар цагаан гэгээ тасрахын алдад сумын төвд очив. Сумын Засаг дарга Н.Бүрэнтэгш тосч аваад маргааш өглөө очих айлынхаа тухай товчхон мэдээлэл өгөв. Ингээд Алтанширээд маргааш мандах нарнаар малчин айлдаа очиж, сүүлийн хэдэн жил говь нутагт болоогүй зудын байдал, малчны амьдралтай танилцахаар болсон юм.

Маргааш өглөө нь сумынхаа баруун хойшоо 10-аад километр газарт Аймгийн онцгой комиссоос суманд өгсөн шинэхэн машинаар давхиад Цэвэлмаагийн Мөнхдорж гэх айлд очлоо. Тэрбээр 1968 оны бичин жил есөн хүүхэдтэй айлын тав дахь нь болон төрж, нагац ах н.Дамдинсүрэнгийнхээ гар дээр өсчээ. Ахыгаа дагаж “Саруул зам” нэгдлийн адуу маллаж, өдгөө Сумын заан, сумын Алдарт уяач болжээ. Тэднийх энэ жил сумынхаа баруун хойно өвөлжиж байгаа гэнэ. Энэ бууцандаа буугаад дөрвөн жил болжээ. Хунгар цас, хөлдүү бууцаа ховхлоод өвөлжөө тойруулан хураажээ. Хөрзөнгөө дөрвөн ч удаа ийн нүдэж, хөлдүүсийг нь авсан байна. Анхны цас 11 дүгээр сарын эхээр ороод л түүнээс хойш нийтдээ 20 гаруй удаа их хэмжээгээр оржээ. Ингэхдээ цас орсон өдрөөсөө хойш багадаа 2-3 хоног нүдгүй шуурч, зарим өдрүүдэд цас хайлтал дулаараад шөнө нь хүйтэрч хоносоор ийм байдалтай болжээ.

Оны өмнө хоёр азарга адуугаа уруудуулж, эрж сурсаар олж ирсэн нь 10 хүрэхгүй. Тэднийгээ хэдэн үхэртэйгээ хамт гэрийнхээ гадаа суурин тэжээж байгаа аж.

Ц.Мөнхдоржийнх бас сумын захиргааны нэр дээр бүртгэлтэй махны чиглэлийн халзан үхэр маллаж байна. Намайг очихтой зэрэгцэн гэрийн эзэн сумын төв дээр ирсэн арай хямд өвснөөс 100 боодол, бас хэдэн шуудай тэжээл олж ирэхээр явав. Уг нь тэднийх сумаасаа 10 хүрэхгүй километр зайтай. Гэсэн хэдий ч жижиг тэрэгтэй, цас их учраас гэргий нь болгоомжтой явах, тоон гарын үсгээрээ банкаас мөнгөө хэрхэн авахыг зааж захив. Гурван охин тус, тусын амьдралтай болж, сум, аймагт амьдардаг учраас тэр бүрийд ирж туслаад байж завдахгүй. Дээрээс нь хүүхдүүд сургуульд орохоор залуу гэр бүлийн өмнө тусдаа амьдрах уу, хүүхдийнхээ боловсролыг бодож төвийн айл болох уу гэсэн сонголт тулгардаг. Охид ч тийм л сонголтын өмнө ирээд суурин газар барааджээ. Харин энэ жил гэргий Р.Сарантуяагийн төрсөн дүү Р.Наранбаатар хөдөө гарч, эгч, ах хоёртоо тус болж байгаа гэнэ. Ингээд гурвуулаа үхэр, адууныхаа тэжээлийг өгөх, хонио ялгаж ойрхон бэлчээх, аргал хөрзөнгөө бэлдэх гээд их ажилтай үлдлээ. Дээрээс нь хотныхоо эргэн тойронд нойтон хөрзөн уугиулж, май тавина. Ингэж байж хороогоо дулаан байлгах, даарсан малаа дулаацуулдаг байна. Тэгэхгүй бол дотор нь хүйт орсон мал, хөлдүү хотонд хэвтэхээрээ доороосоо жиндээд амархан муудна. Цаг хэцүү байгаа учраас хэдэн малаа тэжээж болох бүхий л зүйлээр тэнхрүүлэх гэж хичээнэ. Хэдэн адууныхаа нойтон хомоолыг түүн хатааж, цайны идээг хураагаад тэжээлтэйгээ хольж багсраад өгнө. Адууныхаа тэжээлийг тусгайлан оёж бэлдсэн уутанд хийж, хошуувчлан өлгөдөг бол үхрээ тус бүрийн саванд тэжээлийг нь багсарна. Нэг, нэгээр тусад нь тавьж өгч, бусдыг нь үргээж байгаад идүүлдэг болохоор 10аадхан үхрийн тэжээл өгөх гэж нэлээд хугацаа зарцуулна. Ёстой л үүрийн гэгээнээс үдшийн бүрий хүртэл борви бохисхийхгүй ажиллахыг айлын маань гурав үзүүлнэ. Завсар зайгаар нь би хэд гурван зүйл асуухыг бодно.

Бид гурав ядруу хурга, ишгээ ангилж үлдээгээд хонио үд дундад бэлчээрт гаргав. Р.Наранбаатар ах адуугаа усалчихаад зайдан морьтой хонио дагалаа. Нар хэвийх үед хонь, ямаа нь хэд гурваараа цуварч, хотондоо ирсэн болохоор хэдийгээр газар мэдэхгүй ч санаа зовоод амдаад жаахан алхлаа. Урд хөтөл дээр гарвал хаашаа л харна цасан далай угтахад нүдээ дасгах гэж хэсэг зогсов. Хэт хүйтнээс болоод хөрлөсөн цас яг л мөс шиг хатуураад хүн явахад дааж байна. Нэг бодлын биед амар мэт боловч хэсэг яваад хунгарт шигдэж орох нь тамир бардаг гол зүйл ажээ. Ингэж хатуурч хөлдсөн цас малын шилбэ ураад, бэлчээртээ идэх өвсгүй, хотондоо хөлдүүс болохоор хүн малыг жинхэнэ шалгадаг байна. Цасан дундуур мал цувахад олон малын хөлөөр тодхон жим үлддэг бол энд тэгэхгүй. Хэсэг алхаад л цасанд зоогдсон туниа муутай амьтсыг өргөж гаргаад нэг хэсэгтээ “Мөсөн цас”-аар тэшүүлнэ. Хэдийгээр хонины дийлэнх ирээгүй, араас нь явсан ах сураггүй байгаа ч хөдөөний ажлаас хөндийрсөн, хөр цасны их, газар мэдэхгүйн улмаас буцахаас өөр сонголтгүй болов.

Айлын эзэгтэй энэ хооронд гадаах бүхий л ажлаа цэгцлээд, гэрийнхээ ажлыг ч амжуулжээ. Р.Сарантуяа эгчийн хэлж буйгаар өнгөрсөн намар 10 дугаар сарын сүүлээр боодол өвс 1011 мянган төгрөг байсан бол цаг хэцүүдсэний дараа 20 мянга гарчээ.

Харин Ц.Мөнхдорж ахын авахаар явсан 100 боодол өвсийг нэгийг нь 17 мянган төгрөгөөр авахаар болсон байна. Гэвч бог, бодгүй хашаанд нь тэжээж байгаа учраас энэ өвс 14 хоног л болно. Анхны цаснаас хойш эднийх энэ авсан 100 боодолтойгоо нийлээд 500 боодол өвс авч, нэгийг нь 20 мянган төгрөгөөр бодвол 10 сая төгрөг гэсэн үг. Харамсалтай нь тэжээгээд байхад л өглөө бүр 5-10-аараа үхэж, мөн энэ тооны хээл малтаж гаргах мал дагасан хүмүүст амар байхгүй нь мэдээж. Өнгөрсөн хугацаанд хивэг, тэжээлийн үнэ ч огцом нэмэгдэж 36-38 мянга болсон гэнэ. Халуун намраар хадаж боогоод хураачихсан өвсний үнэ цас их унахаар чухам яагаад нэмэгддэгийн шалтгааныг ойлгодоггүй. Шатахуун, түлш жаахан илүү зарцуулсныгаа шингээгээд хэн, хэнийгээ бодолцсон үнээр зарж болмоор л юм гэж жирийн малчин эмэгтэй хэлж байна. Ингэхээр зарим нэг нь мал бол малчны хувийн өмч. Үхүүлэх, амьдруулах нь тэдний хэр ажилч, арга туршлагатайгаас хамаарна гэх байх л даа. Үнэхээр ч тийм, гэхдээ байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлд аргаа барж суугаа хэдэн малчдаа шулахгүй байвал өвс, тэжээлийн бизнес тань арай олон жилийн настай байна гэж л улиглаад байгаа хэрэг. Харин ажил, анхиа ярих юм бол Ц.Мөнхдорж, Р.Сарантуяа нар хэнийг ч дагуулахгүй хүмүүс аж. Яалт ч үгүй үхсэн малынхаа сэгийг бусад малдаа харуулахгүй гэж бүтээж тавиад сумын урд байх зориулалтын цэгт аваачиж хаядаг юм байна. Энэ тухайгаа үхсэн хэдийгээ хараад байх нь амьддаа хэр л олигтой байв гэж хэмээн хэлсэн. Гэтэл зарим нэг унхиагүй хүмүүс зам дагуулан цувуулж, нүд халтирам болгочихоод явдаг байна. Бид хоёрыг ийн ярилцаж байтал хонинд явсан хүн маань ирж “Баруун тийшээ хэсэг газар сайхан хамхуултай болж, өнөөдөр овоо идүүлээд авлаа” гэсээр ирэв. Хамхуулыг идэх үү гэж гайхахад минь ямар ч байсан малын өл дараад л байдаг юм гэв. Тэгсэн хэрнээ эндхийн мал хангай газрын бүдүүн ширхэгтэй өвсийг идэж чаддаггүй гэх. Ёстой л дассан газрын даавуу зөөлөн гэгчээр мал хүртэл нутгийнхаа хамхуулаар өлөө дараад байдаг бололтой. Говьд 17:00 цаг өнгөрөөгөөд л нар гэнэтхэн шингэчихдэг аж. Цаг харахад эрт хэрнээ хэдийнээ нар шингэчихсэн. Гэсэн ч өвлийн адаг сарын шинийн 10дын сар тун удалгүй мэлтэс гээд гараад ирэх нь өдөр шиг гэрэлтэй. Малаа бүрэн хотлуулж, гадаах ажлаа дуусгаад орж ирсний дараа 19:00 цаг өнгөрөөгөөд гэрийн эзэн ирэв. Хэдийгээр арай хямд үнээр авч байгаа ч банкан дээр гарын үсэгнийхээ учрыг олох гэсээр оройтсон гэнэ.

Хоолоо идэж дуусаад маргааш хэдэн малдаа өгөх хивэг, тэжээлийг бэлдэнэ.Яг л ийм дүр зураг өдөр бүр давтагдана. Шөнийн 23.00 цаг өнгөрсөн ч хурга, ишигт өгөх давстай бор цай чанах, шуудайгаар цас үүрч ирэх гээд ажил дуусах болоогүй л байна. Байгаа айлдаа чадлаараа туслахыг бодож, гар хөлийнх нь үзүүрт гүйхийг хичээх ч хөдөөгийн ажлаас үнэхээр хөндийрчээ. Тиймээс дэр, толгой нийлүүлээд л унтаж, хонь, ямаа майлах дуунаар сэрвэл Ц.Мөнхдорж ах хотоо эргэхээр гарчээ. Хотныхоо нөмрийг бараадан шахцалдаж байгаад туниа муутайгаа дарах нь их. Гэсэн ч монгол хүн бэлгээрээ гэдэгчлэн амьтан, ах дүүсийг асуухад нь сайн л гэж хариулдаг. Дан ганц бидэн доор орчихсон цас биш дээ гэх нь монгол хүний л уужуу сэтгэл гэлтэй. Хэдхэн хоногийн дараа хаврын тэргүүн сар гарч, мал хүнгүй урин цагтай золгоно. Тэгээд ч говьд өвөл нь ширүүн болоход хавар аятайхан. Хавар, зундаа шуургатай жил өвөл нь хэцүүхэн болдог гэнэ. Тийм ч болохоор арван малаа аваад үлдчих итгэлтэйгээр гар хумхилгүй ажиллаж, хэцүүхэн зудыг өнгөрөөж байгаа говийн нэг айлын өдөр ийнхүү өнгөрч, нөмөр бараадан гэрийн гадаа хэвтсэн үхэр хивэх нь сонсогдоно…

Т.Дарханхөвсгөл

Үргэлжлэл бий8

 

МУИС-ийн Эдийн засгийн хүрээлэнгийн захирал, доктор, профессор Х.Цэвэлмаатай Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал, эдийн засгийн ач холбогдлын талаар ярилцлаа.

-“Бүсчилсэн хөгжил” гэж их ярьж байна. Тэгвэл бид бүсчилсэн хөгжил гэж юуг ойлгох вэ?

-Аливаа улсын хөгжлийг орон нутаг, бүс нутаг, үндэсний хэмжээнд гэсэн гурван түвшинд авч үзэж болдог. Харин энэ нутаг дэвсгэрээс гараад явахаар эдийн засгийн бүс, хөрш орон, дэлхийн эдийн засаг гээд явна. Нутаг дэвсгэрээр нь авч үзэхэд эдийн засгийн нөөц хязгаарлагдмал болохоор аль ч улс бүх нутгаа бүрэн хамарч хөгжүүлсэн туршлага түүхэнд байхгүй.

-Тэгэхээр тухайн улсын аль нэг хэсэг нь хөгжлөөрөө тааруу л байх нь байна, тийм үү?

-Тийм, мөн нөөц газар, газар өөр байдаг. Нэг газар байгаа нөөц нь нөгөө газарт байхгүй. Тиймээс эдийн засгийн утгаараа энэ нөөцийг солилцож, худалдаж ашиглана. Дэлхий нийтэд анх газар зүйн их нээлтийн үеэс эхлэн түүнийг дагасан худалдаа дэлхийн өнцөг булан бүрд хүрсээр даруй 700 гаруй жил өнгөрчээ. Мөн нөөцийг холбох хамгийн том систем нь логистик. Тээврийн болон худалдааны, эсхүл үйлдвэрлэлийн сүлжээ юу гэдгээс хамаарна. Нөөцийг боловсруулаад, үйлдвэрлээд тээвэрлэдэг. Ийм тээврийн сүлжээг ч бүх улс нутаг дэвсгэрээ бүгдийг нь хамарсан байдлаар хийж чадаагүй л байгаа. Харин одоогоос 130-140 жилийн өмнө АНУ нөөцөө үйлдвэрлэл болгохын тулд төмөр замыг хөгжүүлсэн. Нөөц хаана төвлөрч байна, тэнд зардал бага гарахаар үйлдвэрлэлийг хөгжүүлсэн. Ихэнхдээ ган, төмөр, уул уурхайн үйлдвэрийн нөөц нь байршсан газарт салбарууд хөгжиж, тэр бүс нутгийн, үндэсний эдийн засаг сэргэсэн түүх бэлхэнээ байна. Харин нэг газар үүссэн энэ бүс өөр газарт байх уу үгүй юу гэдгийг судалж байж л тогтооно. Улс орнууд эхлээд газар тариалан хөгжүүлсэн. Манай улсын хувьд Төв, Сэлэнгэ аймгийн нутгуудад газар тариалнгийн бүс болгож хөгжүүлсэн. Нэг хэсэг нөөцийг ашиглаад эхлэхээр өөр бусад нөөц ч ашиглагдаж эхэлдэг. Хайгуул хийж илрүүлээд олборлохоос эхлээд эцсийн бүтээгдэхүүн хүртэл явсан сүлжээний систем чинь автомашины, барилгын гээд үйлдвэрийн том төвүүдийг үүсгэсэн. Үйлдвэрийн бөөгнөрөл үүсэхээр хүн амьдрах орон байр, өөр бусад хөрөнгө оруулалт, санхүүжилт, худалдаа гээд аж үйлдвэрийн бодлого төлөвлөлт явагдахын зэрэгцээ барилга дэд бүтэц, худалдаа үйлчилгээ, боловсрол, эрүүл мэнд, олон нийтийн салбар хөгжөөд хот гэсэн нэг бүс үүсч байдаг.

-Таны ярьснаас бодохоор манай улсад байгаа жишээ нь Эрдэнэт, Дархан юм биш үү?

-Тэгэлгүй яах вэ, манай улс 1990-ээд оноос өмнө 20 жилийн хугацаанд аймгийн төвүүдийг том үйлдвэртэй болгоно гэдэг хөгжлийн төлөвлөлт хийж байсан. Үүнийгээ дагаад аймгийн төвүүд бүгд хот гэдэг нэртэй, тэр нутаг дэвсгэрт эдийн засгийн үйл ажиллагааг төвлөрүүлэх гэж үзсэн. Гэхдээ дээрээс хэт удирдлагатай явсан болохоор үр ашигтай ажиллаж чадаагүй. Тийм болохоор энэ систем ганхсан. Мөн дандаа зээл, шилжүүлгээр хийгдсэн нь өмнөх төлөвлөлтөөс гарсан том сургамж. Одоо бид сүүлийн 30 жилийн хугацаанд хөдөө орон нутаг руу чиглүүлж, нийгэм, эдийн засгийн үйлчилгээний төвлөрөл багассанаас болоод хүн амьдрах боломж нь хязгаарлагдмал болсон. Үүний улмаас Улаанбаатар хот руу чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөн эрс нэмэгдсэн. Уг нь шилжилт муу зүйл биш. Харин түүнийг яаж удирдах вэ гэдэг нь л асуудал.

-Анх 2001 онд “Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал” гээчийг баталсан юм билээ?

-Тэртээ 1990-2000 он хүртэлх 10 жилийн хугацаанд Монгол Улс тогтолцооны шилжилт хийсэн. Харин 1990-ээд оны дундаас улс орнуудын нэгэн адил бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал, судалгаа шинэчлэн хийгдсэн. Энэ үеийн судалгааг хийж байхад манайх бэлчээрээ дагаж буюу урдаасаа хойшоо босоо хөгжих юм байна, байгалийн бүслүүрээрээ ч гэсэн босоо хөгжих юм байна гэдгийг олж харсан. Гэсэн хэдий боловч хүн амын нутагшил, байгалийн бүслүүр, үйлдвэрлэл эрхлэх туршлага, ажиллах хүч бүрэлдсэн эсэх гээд олон зүйлийг аваад үзэх хэрэгтэй болсон. Энэ үед хийгдсэн судалгаанаас харахад, хүн амын нутагшил, суурьшлаар нь аваад үзэхэд 96 төвлөрсөн бүс үүссэн байжээ. Мөн манай улсад хотжилт гэсэн төлөвлөгөө огт гараагүй. Тэр үед хувьчлал явагдаад үйлдвэрүүд нь хаалгаа хаачихсан учраас хотжилтын төлөвлөгөө яваагүй учраас газар зохион байгуулалт “эзэнгүйдсэн” гэж болно. Гэтэл бүсчилсэн хөгжлийн хамгийн гол суурь нь газар зохион байгуулалт. Гэтэл энэ нь байхгүй болохоор хаана, хаана хот үүсэх нь мэдэгдэхгүй. Дээрээс нь Монгол Улс түхий эд бэлтгэдэг орон байх уу, үйлдвэрийн орон болох уу. Эсвэл үйлчилгээний, худалдаа эрхэлдэг улс болох юм уу гэсэн чиглэл нь тодорхойлогдоогүй. 2001 оны бүсчилсэн хөгжлөөр авч үзэхэд эхлээд таван бүсийн дэд бүтцийг босоо байдлаар нь уялдуулъя гэж гаргаж ирсэн. Баруун, хангайн, төвийн, зүүн бүс, нэмээд Улаанбаатар гэсэн бүсүүдэд хөгжүүлэх чиглэлтэй болсон. Харамсалтай нь, тухайн үед үйлдвэр хөгжүүлэхэд шаардлагатай цахилгаан, дулаан, санхүү, мэдээллийн сүлжээ гээд олон чухал зүйл зах зээлийн тогтолцоонд нийцсэн хэлбэрээр хөгжих боломж байгаагүй. Эрчим хүчийг авч үзэхэд одоо ч тасалдаад байгаа нь үүнтэй холбоотой. Эрчим хүч битүү хэлхээнд ажиллаж байж үр ашигтай байдаг гэж тухайн салбарын экспертүүд ярьдаг. Харин манайд Дархан-Эрдэнэт-Улаанбаатар гурвыг холбосон битүү хэлхээ л байгаа. Бусад нь дандаа агаараар цахилгаан дамжуулах сүлжээ явдаг. Очиж байгаа шугам нь үйлдвэрлэлийг дааж чадахгүй учраас бүс нутагт үйлдвэрлэл хөгждөггүй. Одоо ч гэсэн тийм шүү дээ. Харин бүс нутгаар холбочих юм бол суманд хүртэл Засгийн газар очиж ажиллах биш, орон зайнаас удирдах боломжтой. Эдгээр бүсдээ дулаан, эрчим хүч, усны хөрөнгө оруулалт хийгдвэл олон салбар ажлын байраар хангагдах боломж гарна. Мөн бүсдээ боловсрол, эрүүл мэндийг шийдэх нь ч зардал багатай. Тийм болохоор л бүс нутаг гэдэг ойлголт гарч ирдэг. Гэвч 2001 оны хуулийг хэрэгжүүлэх Бүсчилсэн хөгжлийн удирдлага, зохион байгуулалтын тухай хууль нь хоёр жилийн дараа буюу 2003 онд гарсан. Харамсалтай нь одоо хүртэл хэрэгжихгүй явж байна.

-Засгийн газраас энэ оныг “Бүсчилсэн хөгжлийг дэмжих жил” болгон зарласан. Тэгэхээр 20 гаруй жилийн өмнө эхлүүлсэн ажлаа хийхээр, дуусгахаар зорьж байна гэж болох уу. Ер нь одоо бүсчилсэн хөгжлийг хөгжүүлэх боломж нь бүрдэж чадсан уу?

-Эргэлзээтэй, яагаад гэхээр бүсчилсэн хөгжлийн суурь болсон хүн амын нутагшил, засаг захиргааны төлөвлөлт “бүдэг” байна. Нутагшил суурьшлын 96 бүс маань одоо 88 болоод буурчихсан. Харамсалтай нь, үүнийг ярьж байгаа институц огт алга. Эхлээд бид хүн амаа яаж суурьшуулах юм бэ, ямар хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй вэ гэдгээ шийдэх ёстой. Гэтэл саявтархан Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиа баталж чадсангүй, хойшлуулчихлаа. Нөөц нь хэдий байгаа ч түүнийг яаж ашиглах вэ гэдэг хөрөнгө оруулалтын суваг нь орж өгөхгүй байна. Ийм нөхцөлд үйлдвэрлэл, санхүүжилт, худалдаа, хөрөнгө оруулалтын удирдлага нь тодорхойгүй болчихоод байгаа юм. Монгол Улс өнөөдөр 70 орчим сая толгой малтай л гээд байдаг. Гэтэл түүнийгээ төрөлжүүлээд хөгжүүлэх хөрөнгө оруулалтын бодлого байна уу. Уг нь хуулиасаа өмнө хөрөнгө оруулалтын бодлого нь гарвал хуулиа яаж хэрэгжүүлэх вэ гэдэг нь тодорхой болно. Угаасаа бүс нутгийн хөгжлийн хамгийн гол зүйл нь хөрөнгө оруулалтын бодлого шүү дээ. Бид эх орныхоо хаана нь аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуй, соёл, уул уурхайгаа төрөлжүүлэх юм бэ гэсэн бодлогоо нэн даруй тодорхойлж гаргах хэрэгтэй. Хөрөнгө оруулагчид төдийгүй дотоодын ажиллах хүч ч угаасаа биднээс ийм л зүйлийг хүлээж байгаа. Харин үүнийг хэн төрөлжүүлж хийх вэ гэдэг чинь л асуудал. Засгийн газар өнөөдөр өөрөө хөгжүүлэх гээд зүтгээд байгаа нь зардал өндөртэй болгоод байгаа юм. Тиймээс доороосоо буюу хувийн хэвшлийнхээ санаа, бодлыг асуумаар байна. Нөөцийг хэрхэн ашиглах технологи, инноваци нь тэдэнд байгаа.

Бүс нутаг бүрийнхээ онцлогийг гаргасан маркетинг хэрэгтэй. Үйлдвэрлэл хөгжих чигийг нь заахгүй, хөрөнгө оруулалтын бодлого байхгүй хэрнээ хуулиасаа эхлэх гээд байна. Хөгжлийн бодлогын чиглэл, төрөлжилт дээрээ зөвшилцөөгүй хүмүүс чинь юунд ингэтлээ маргаад байгаа юм бол оо. Өнөөдөр манай улсын газар нутгийг 40 жил ашигласан гаднынхан байна уу, байхгүй шүү дээ. Гэтэл ийм байхад 100 жилээр өгөх (уг нь бол ашиглуулах) гэлээ гээд буруутгаад байж болохгүй.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт гэхээр л “хадны мангаа” гэдэг хэсэг бүлэг байх юм байна шүү дээ?

-Нөөцийг ашиглаж байж илүү орлого олж, хүн амын амьжиргааны түвшнийг дээшлүүлнэ. Өмнөговь аймгийн Ханбогд сум 20 жилийн өмнө ямар байсан билээ. Гэтэл 2009 оноос гадаадын хөрөнгө оруулалт ороод эхлэхэд үйлдвэрлэлд “хөдөлмөр хамгаалал, аюулгүй байдал” хамгийн чухал гэдгийг ойлгуулж, ил тод, хариуцлагатай уул уурхайн стандартыг нутагшуулж өглөө. Үүний зэрэгцээ орон нутгийн ханган нийлүүлэгчидтэй гэрээ хийж, одоо 900-гаад аж ахуйн нэгжтэй хамтран ажиллаж байна. Эдгээр байгууллагын ард хэчнээн хүний амьдрал байгаа вэ. Дэлхийн том үндэстэн дамнасан корпорацийг дагаад хөгжих боломж Монгол Улсад гарсан туршлага биз дээ. Тиймээс одоо бидэнд байгаа үйлдвэрүүдээ яаж ийм өрсөлдөх чадвартай болгох вэ гэсэн бодлого хэрэгтэй байна.

-Та түрүү нь яриандаа энэ асуудал дээр хэн манлайлал үзүүлэх вэ гэж ярьсан. Тэгвэл Засгийн газраас бүсчилсэн хөгжлөө ярьж, зарим бүтээн байгуулалтыг эхлүүлэхээр зорьж байгаа нь манлайлал биш үү?

-Орон нутгийн иргэдийнхээ санаа, бодлыг, ямар

үйлдвэрлэл хөгжүүлмээр байгааг нь Иргэдийн хурал нь сонсдог, түүнийгээ нэгтгэдэг, түүнийгээ Засгийн газарт санал болгодог болмоор байна. Төрөлжилтийн чиглэлийг Засгийн газар тодорхойлж болно. Өнөөдөр Засгийн газар 21 аймаг, 360 суманд нэг бүрчлэн хүрч ажиллах нь өндөр зардалтай байгаа учраас 5-6 бүс болгочихвол бодлогын зардал буурна. Бүс нутгаараа аймгууд хамтарч шийдвэрээ Засгийн газарт өгдөг байвал бүсийн засаглал ажиллана.

-Бүсчилсэн тойргоос УИХ-ын гишүүдээ сонгодог болох нь бүсчилсэн хөгжлийг хөгжүүлэхэд хэр тус, нэмэртэй вэ?

-Улс төрийн тойргууд нь эдийн засгийн нөөцийг ашиглах тойрог мөн үү гэдэг дээр эдийн засгийн нарийн судалгаа хийгээгүй байна. Ер нь практикт улс төрийн тойрог, эдийн засгийн тойрогтойгоо давхацдаггүй байх аа. Эдийн засгийн утгаараа авч үзвэл замыг үр ашигтай хөгжүүлэх хоёр чиглэл бий. Нэгдүгээрт, ашиглах гэж байгаа нөөцдөө нийцүүлж замаа барьдаг. Нөгөө нь, замаа дагаж хөрөнгө оруулалтууд хийдэг. Харин бид хоёр дахийг нь сонгосон. Жишээлбэл, Мянганы зам нь анхныхаа бүсчилсэн хөгжлийн төлөвлөлтөөсөө өөрөөр явчихсан юм. Анхны бүсчилсэн хөгжлийн төлөвлөлтийн дагуу гарч байсан “Мянган зам” бол одоогийн зам биш. Үүнийг судалсан судалгаа байгаа ч олон нийтэд хүрээгүй байна. Ингээд харахаар бид өмнө нь гаргасан хууль, хөтөлбөрөө хэрэгжсэн эсэх дээр дүн шинжилгээ огт хийдэггүй. Үүнээсээ болоод бид их алддаг. Дандаа л ийм зүйл хийе, болгоё гэж асуудалд ханддаг. Гэтэл хийсэн зүйлээ зөв буруу, үргэлжлүүлэх үү үгүй юу гэдэг эцсийн үр дүнгээ үнэлэх нь хэрэгтэй. Хүмүүсийн хандлага ч ийм л болчихоод байна.

-Хот, хөдөөгийн тэнцвэрийг хангана гээд “Хөдөөгийн сэргэлт” хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа нь таны ярьсан хүн амын нутагшил, суурьшлыг нэмэгдүүлэх зүйл мөн үү?

-Шилжилт, хөдөлгөөний талаарх олон орны зохицуулалтаас харахад, нэн тэргүүнд, амьдрах байр, ажиллах байр гэсэн хоёр зүйлийг шаарддаг. Энэ хоёр байгаа бол тухайн газарт шилжихийг хүн амдаа зөвшөөрдөг. Гэтэл бид энэ хоёрыг алийг нь ч хэрэгжүүлээгүй. Үр дүн нь өнөөгийн Улаанбаатар. Үүний хамгийн том сургамжийг Засгийн газар авах ёстой. Яагаад гэхээр Засгийн газар нь бодлогоо хэрэгжүүлж чадахгүй буюу ердөө 1.3-1.8 жилийн настай явж ирлээ. Бодлогоо хэрэгжүүлж чадаагүй учраас л хүмүүсийн сонголт, шийдвэр ийм алаг цоог болчихоод байгаа юм. Хэрвээ бид боловсруулсан бодлогоо шинжлээд үнэхээр болохгүй байна гэсэн дүгнэлтэд хүрвэл дараагийн зүйлийг нь сорьж үздэг байдал руу явах ёстой. Одоо бол нэгэнт хийснээ буруу, эсвэл зөв байсан тухай ярих нь ховор болсон. Тиймээс улстөрчдөөс бүс нутгийн хөгжлийг дэмжсэн хэдэн хууль санаачилсан, тэдгээр нь хэдэн хувийн хэрэгжилттэй байсныг нь асуудаг болох хэрэгтэй. Бодлого нь ил тод, зөв тодорхойлогдоогүй учраас хүмүүс сонголтоо цахим ертөнц, бусад орны хөгжлөөс авч байна. Тэгээд алдаа мадаг гараад буруудахаар “Мөнгө алга” гэсэн тайлбар хэлдэг. Мөнгө байгаад ажил хийдэг гэсэн логик эдийн засагт байдаггүй юм. Монголчууд чинь огт мөнгөгүй эхэлсэн юм биш үү? Оюу толгойн төслийг аваад үзье. Тухайн үед Засгийн газар нь ч мөнгөгүй байсан. Харин хүмүүсийн хүсэл эрмэлзэл байсан учраас хийж чадсан юм. Гэтэл одоо дараагийн гарч ирэх залуус, үйлдвэртээ тодорхой чиглэл хэрэгтэй байна. Үүнд нь бүс хэрэгтэй болчихоод байгаа юм.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ