2000-аад он гарсаар Монголд уул уурхайн салбарын хөрөнгө оруулалт ихээр нэмэгдэж, эрчимжсэн. Салбарын идэвхижлийг даган гадаадын хөрөнгө оруулагчид Монголыг сонирхож, дэлхийд нэр алдар нь цуурайтсан уул уурхайн олон ч компани манай улстай нэр холбогдож үзлээ. Тэдний дайнд дүйхгүй ч гэлээ Монголдоо томхонд тооцогдох компаниуд ч бас уул уурхайд хөл тавьж, нэг үеэ бодвол дотоодын уул уурхайн компаниуд хэдэн зуугаар тоологдох болж. Сайн, муу хэлүүлдэг ч гэлээ уул уурхайн салбар өнөөдөр улсын экспортын орлогын 90 орчим хувийг бүрдүүлж, татварын орлогоор та биднийг “тэжээж” байгаа нь нууц биш.
Гэвч уул уурхайтай нэр холбогдсон бүгд шахам хэл ам, хэрүүл тэмцлийн бай болж, амжилт гэхээсээ бүтэлгүйтэл, үл ойголцол, татварын маргаан, ашиг орлогын зөрүү буруу, шүүх арбитр болоод байгаагийн учир юу вэ? Энэ дэлхийн хамаг л худалч, луйварчин, дээрэмчин, тонуулчид Монголыг ирж сонирхоогүй байлтай, бас уул уурхайд ажиллаж яваа бүх компаниуд болохгүй, бүтэхгүй болчихсон уу гэвэл мэдээж үгүй. Гадаад, дотоодынхны алинтай нь ч амжилттай ажиллаж чадахгүй байгаагийн гол шалтгаан нь манай улсын шийдвэртээ үнэнч бус, туйлбаргүй зан, дээр нь уул уурхайн салбарын онцлог, мөн чанарыг одоо хэр танин мэдэж чадаагүй туршлага дутмаг байдал.Дэлхийн түвшний компанитай хамтраад ажиллая гэхэд уул уурхайн хөрөнгө оруулалт, олон улсын хууль эрхзүй, санхүүгийн мэдлэг дутмаг. Адаглаад л олон улсын биржид хувьцаа нь арилжигдсан компаниудын санхүүгийн тайлан баланс, өмч хөрөнгийн нөхцөл байдал, зах зээлд тавигддаг шаардлага, стандарт зэргийг мэдэхгүйгээс бид дэлхий ертөнцийн элэг доог болсоор… Мэдэхгүйгээсээ болж алдаж суухгүйн тулд мэддэг, мэдээллээ дээшлүүлж, гадаад ертөнц, цаг үетэйгээ бага ч болов хөл нийлүүлэх цаг болжээ. Хэдий болтол бид “IPO хийнэ гэж яахыг хэлдэг юм бэ?” гэж бие биенээсээ асуугаад, орд газар гэхээр бүх нөөцийг нь тонн тутмын үнэлгээгээр үржүүлж бодож харамлаад, дэлхий тэр аяараа мэддэг энгийн зүйлсийг ч өөрсдийнхөө ядмаг мэдлэгийн түвшинд янз янзаар тайлбарлаж суух вэ?
2011 оноос хойш дэлхийн зах зээлд ашигт малтмалын үнэ тасралтгүй уруудаж, ашигтай ажиллаж яваа уул уурхайн компани өдрийн од шиг цөөрлөө. Уул уурхайн салбар нь угаас нэг дор их хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаарддаг, урт хугацааны дараа өгөөжөө өгдөг, үнэ ханш нь тодорхой циклийн дагуу өгсөж, уруудаж явдаг онцлогтой салбар. Хэд хэдэн циклийг давж гарч чадаж гэмээнэ сая үр өгөөж, ашигт ажиллагаа, тогтвортой байдлын тухай ярьж болно. Нэгэн үе тэнгэрт тулсан өндөр үнэлгээтэй шагшигдаж байсан орд газар хэдхэн жилийн дараа сохор зоосны үнэгүй болж болно, ингэлээ гээд тэр орд газар хэрэггүй болсон юм биш, газар доорхи нөөцийнх нь хэмжээ ид шидээр ихсэж, багассан ч хэрэг биш, ердөө л зах зээлийн жам ёсны, хэвийн үзэгдэл. Харин бидний хувьд үнэ өссөн хэдэн жилд ашигтай гарсан компаниудыг “идсэн, уусан, Монголын баялгийг цөлмөсөн”-өөр нь дуудаж, үнэ буурч, алдагдал хүлээсэн жилүүдэд нь “дампуурсан, сүйрсэн, бүтэлгүй”-гээр нь нэрлэж явсаар эдийн засгаа тартагт нь тулгалаа. Зүй нь уул уурхайн цикль дагасан ашиг, алдагдлын мөн чанарыг ядаж зөв ухаарч, тууштай, гуйвшгүй, тэвчээртэй бодлоготой байж байж бид уул уурхай гээч төвөгтэй салбарын үр шимийг хүртэх юм. Алдагдал гэхээр зах зээлийн сайхан боломжийг харсаар байж алддаг, захирал нь ня-ботойгоо нийлж мөнгө завшдаг, шамшигдуулдаг, засаглал муутайгаас болж замаа алдсан бүтэлгүй компаниудын тухай ярих гэсэнгүй. Зөвхөн 2013-2014 онд л гэхэд дэлхийн уул уурхайн компаниуд нийлбэр дүнгээр нийт 70 орчим тэрбум америк долларыг impairment loss буюу хөрөнгийн үнэ цэнийн бууралт гэх тодотголтойгоор “алдсан” байна. Алдагдал хэмээн санхүүгийн тайлан дээр нь тусгаж байгаа ч үнэндээ мөнгөөр гарч буй бодитой алдагдал биш, харин зах зээл дээрх орд газруудын үнэлгээ төдий хэрээр буурч, савалж байгаагийн дохио юм. Зах зээл сайжирч, орд газруудын үнэлгээ нэмэгдвэл алдагдал хэмээн бүртгэгдэж байсан дүн эргээд ашиг болж тооцогддог. 10 гаруйхан тэрбум доллараар хэмжигддэг манай улсын эдийн засгийг бараг 7 нугалсантай дүйхүйц хэмжээгээр орд газруудын үнэ цэнэ, ирээдүйд олж болох ашгийн хэмжээ буурч.
Дэлхийн түвшний уул уурхайн компаниуд бүгд олон улсын биржид бүртгэлтэй, санхүүгийн мэдээлэл нь Нягтлан бодох бүртгэлийн олон улсын стандартын дагуу нэг жишгээр тайлагнагдаж, олон нийтэд нээлттэй хүрдэг. Зах зээлийн эрсдэлт нөхцөл байдлыг компаниуд зүгээр хараад суудаггүй, харин уурхай, орд газруудынхаа үнэ цэнийг зах зээлтэй уялдуулан жил бүр тооцож, тайлан тооцоондоо центийн зөрүүгүй тусгаж оруулдгийн маш том баталгаа. Өнгөрсөн 2-3 жил дэх ашигт малтмалын үнийн уналт уул уурхайд маш хүчтэй тусч, хөрөнгийн үнэ цэнийн бууралт дэлхийд өндөр нэр хүндтэй томоохон компаниудыг ч толгой дараалан дайрч гарлаа. Рио Тинто компани гэхэд 2012 оны санхүүгийн жилд 14 тэрбум америк долларыг яг энэ жишгээр тайландаа тусгуулсан байдаг. Өөрөөр хэлвэл зах зээлийн тааламжгүй нөхцөл байдлын улмаас Рио Тинтогийн эзэмшлийн хөнгөн цагаан хайлуулах үйлдвэр, нүүрсний орд газруудын үнэ цэнэ төдий хэрээр буурсан гэж үзэж тусгасан байх нь. Монголчууд бидний хувьд хамгийн их анхаарал татах зүйл гэвэл тус компани 2014 онд Оюу Толгой уурхайн төслийн үнэлгээг 1.6 тэрбум орчим ам.доллараар бууруулж, санхүүгийн тайландаа тусгасан байдаг. БНХАУ-ын нүүрсний салбарын томоохон тоглогчдын нэг Shougang Fushan 2014 оны санхүүгийн жилийн тайландаа 824 сая хонконг долларыг мөн л хөрөнгийн үнэ цэнийн бууралт болгон тусгажээ.
Бидний сайн мэдэх Овоот толгойн ордод үйл ажиллагаа явуулдаг Саус гоби ресурс компани 2013 оны зөвхөн 4-р улиралд 138.7 сая долларын алдагдал хүлээсний 30.2 сая доллар нь хөрөнгийн үнэ цэнийн бууралт буюу мөнгөн бусаар бүртгэгдсэн дүнбайлаа. Үүнд БНХАУ-д нүүрсний зах зээлийн өрсөлдөөн ширүүсч, нүүрсний үнэ унасан зэрэг шууд нөлөөлсөн. Цаашлаад манай Монголоос олон улсын зах зээлд гарсан ганц компани болох Mongolian Mining Corporation өөрийн эзэмшлийн Баруун Наран уурхайн үнэ цэнийг бууруулан тооцож, үүнтэй холбоотойгоор 190 сая америк долларыг тайландаа тусгажээ. Энэ мэтчилэн гадаад, дотоод гэлтгүй дэлхий даяар уул уурхайн салбар эрсдэл, хямралыг даван туулж явна. Ирээдүйд зах зээл сайжирвал тайланд тусгагдсан энэ бүх мөнгөн дүн эргээд ашиг болно. Гэхдээ ашигт малтмалын үнэ ханшийн уналт, тээвэрлэлт, дэд бүтцийн дорой хөгжил, хууль эрхзүйн тааламжгүй орчин, валютын ханшийн өөрчлөлт гээд олон шалтгааны улмаас дэлхийн орд газруудын үнэлгээ буурч байгаа нь бидний хувьд томоохон сануулга. Зах зээлийн цикль, өсөлт бууралтын чиг хандлагыг ойлгон мэдэрч, ашиг оллоо гэж хөөрч сагсууралгүй, алдагдалтай байна гэж харааж зүхэлгүй, аливааг урт хугацаанд харж, ухаалаг, бодитой хандах ёстойг энэ бүхэн хэлж байна. Дэлхийтэй “найзалж”, дэлхийн түвшний түншүүдтэй болж, эдийн засгаа өөд нь татья гэвэл ядаж л орд газруудын үнэлгээг ойлгодог, ашиг, алдагдлынх нь цаана юу байгааг танин мэддэг, өнөөгийн нөхцөл байдалдаа бодитой дүгнэлт хийж сурах шаардлагатай.
Э.МИШЭЭЛ