Month: September 2018

Монгол-Японы найрамдал, хамтын ажиллагааны нийгэмлэгүүдийн II хуралдаан өчигдөр Гадаад харилцааны яаманд боллоо. Уг хурлаар хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааны түүхэн замналыг танилцуулж, өнөөгийн байдалд дүгнэлт өгч, цаашдын зорилтуудаа тодорхойлсон юм. Энэ үеэр Япон улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд асан Такэнори Шимизүтэй ярилцлаа.

---

-Хоёр улсын найрамдал, хамтын ажиллагааны нийгэмлэгүүдийн хуралдааны зорилго, гарах үр дүнг та юу гэж харж байгаа вэ?

-Хоёр улсын найрамдал, хамтын ажиллагааны нийгэмлэг эртнээс байгуулагдсан. Гэвч эдгээр байгууллагуудын үйл ажиллагаа сүүлийн жилүүдэд жаахан суларч байх шиг. Учир нь ихэнх нийгэмлэгүүдийн гишүүдийн нас нь өндөр болж. Тиймээс С.Хүрэлбаатар сайдын хувьд Монгол – Японы хамтын нийгэмлэгүүдийг дэмжиж, харилцааг нь дахин өргөж, бэхжүүлэх ажлын эхлэл нь энэхүү хурал юм болов уу. Энэ хурлаар хоёр орны эв найрамдлыг улам бэхжүүлэх, хамтран ажиллах ямар санал санаачилга байгаа талаар ярилцсан. Тухайлбал, Монгол Улсын гадаад эдийн засаг болон аялал жуулчлалын асуудал хариуцсан төрийн захиргааны байгууллагыг байгуулж, ажиллуулах асуудлыг хэлэлцлээ. Энэхүү хуралд Япон – Монголын найрамдал, хамтын ажиллагааны арван нийгэмлэг, найман байгууллагын төлөөлөгч оролцсон.

-Японы соёлын өдрүүд удахгүй болох гэж байгаа. Үүнийг хэрхэн зохион байгуулах талаар ярилцсан болов уу?

-Яг энэхүү хуралдаанаар манай улсын соёлын өдрийг Монголд ингэж тэмдэглэнэ гэсэн зүйлийг гол болгож ярьсангүй. Гэхдээ хуралд оролцогчид эл өдрүүдийг хэрхэн өнгөрүүлэх талаар өөр хоорондоо ярилцаж байх шиг харагдсан. Сүүлийн жилүүдэд Япон дахь янз бүрийн байгууллага, соёлын нийгэмлэгүүд өөрсдийн санаачилгаараа Монголд ирж тэрхүү соёлын өдрүүдийг зохион байгуулдаг болсон. Өмнө нь Элчин сайдын яам, Засгийн газрын дэмжлэгээр хийж байсан зүйл энэ жил хувь хүн, хоёр орны хамтын ажиллагаатай янз бүрийн байгууллагууд санаачилан зохион байгуулна. Энэ нь хоёр орны харилцаа улам хөгжиж байгаагийн илрэл гэж үзэж байна.

-Та олон жил Элчин сайдын албыг хашсан. Шинээр томилогдсон Элчин сайдын бодлого, зорилтууд таныхаас зөрөх юм уу?

-Японы Засгийн газрын бодлого тууштай, хариуцлагатай байдаг. Манай улсын гадаад харилцааны хувьд Монгол Улс чухал ач холбогдолтой түнш орон. Тиймээс манай улсаас Монгол Улсад суух Элчин сайд хэн байхаас үл хамаарч хоёр орны найрсаг, хамтын ажиллагаа цааш идэвхтэй үргэлжилсээр л байх болно. Бид тууштай ард түмэн. Төрийн алба сэлгээтэй ч төрийн бодлого тогтвортой, тууштай явахыг бид эрхэмлэдэг. Харин манай Элчин сайдын яам Засгийн газар хоорондын хамтын ажиллагаатай холбоотой нэг асуудалд санаа зовж байгаа.

-Таны санааг зовоож байгаа асуудлыг тодруулахгүй юу. Ямар асуудал байна вэ?

-Шинэ онгоцны буудлыг Японы дэмжлэгтэйгээр барьж дуусгах гэж байгаа. Өмнөх Ардчилсан намын Засгийн газрын үед менежмэнтийн эрхийг Японы компанид олгоно уу гэсэн санал хүргүүлсэн. Ингээд Японы компаниуд идэвхтэй ажиллаж байсан ч тэрхүү менежмэнтийн эрх өдий болтол шийдэгдээгүй. Онгоцны буудлаас гадна, хурдны зам барих ажил байгаа. Энэ бүгд одоо болтол дуусаагүй. Өөрөөр хэлбэл том хөрөнгө оруулалт хийсэн ч өдийг хүртэл ашиглалтад оруулаагүй гэдэг зүйлийг ярьж байна л даа. Үүнд л би санаа зовж сууна. Угтаа шинэ онгоцны буудал ашиглалтад орчихвол Монгол Улсын аялал жуулчлалын салбар илүү хурдацтай хөгжинө. Үүнийгээ дагаад эдийн засгийн бодитой өсөлт гарч ирнэ шүү дээ. Сингапурт жил бүр 800 мянган япончууд очдог. Нэг япон жуулчин дунджаар 25 мянган ам.долларыг тухайн улсад зарцуулдаг гэсэн судалгаа бий. Ингээд бодоод үзэхээр аялал жуулчлалын салбар тухайн улсын эдийн засагт ямар эерэг нөлөөтэй гэдэг нь тодорхой.

-Японы эдийн засаг өөрөө хүчирхэг. Манай улстай олон жил харилцаа холбоотой байгаа таны хувьд Монголын эдийн засаг хүчирхэг болоход юу хэрэгтэй вэ?

-Би Монголын аялал жуулчлалыг судалж байгаа. Аялал жуулчлал бол Монголын бүхий л салбар дундаас хамгийн боломжтой нь гэж боддог. Уг аялал жуулчлалыг хөгжүүлж чадвал уул уурхайн салбарыг хөгжүүлснээс чухал. Жишээлбэл, тухайн уурхай нь ард түмэнд ашгаа өгөхгүй бөгөөд тодорхой хэдэн хүмүүст л хамаатай. Өөрөөр хэлбэл, Монголд хүн бүр уурхай гэж ярьдаг. Энэ нь буруу гэж боддог. Уурхай хөгжих ёстой ч өөр салбараа хөгжүүлэх нь илүү ашигтай гэж үзэж байна.

-Япон улсаас манай улсыг зорин ирдэг, манай улсаас япон улс руу аялдаг хичнээн жуулчид байдаг юм бол?

-Манай улсын хүн ам 130 сая. Монголд жил бүр дунджаар 20 мянган япон иргэн очдог. Харин Монгол Улс гурван сая гаруй хүн амтай. Гэтэл манай улс руу жил бүр 23 мянган хүн янз бүрийн санаа зорилготой очдог. Энэ тооноос нэг зүйл ажиглагдаж байгаа биз. Яагаад хэд дахин илүү хүн амтай орноос ирж байгаа иргэдийн тоо танайхаас бага байна вэ. Үүнтэй холбоотойгоор судалгааны ажил эхлүүлчихсэн байгаа. Судалгааны үр дүн гарсны дараа үүнийг тайлбарлаж болох байх.

-Монголд Японы хөрөнгө оруулалтаар нэлээд олон ажил хийгддэг. Яг энэ жил болон ирэх жилүүдэд манай улсад ямар бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлэхээр төлөвлөж байгаа бол?

-Өнгөрсөн жилүүдэд Монголд манай улсын дэмжлэгтэйгээр сургууль, цэцэрлэг, эмнэлгийн барилгыг цөөнгүй барьж, байгуулсан байх. Энэ ажил жил бүр л явагдах болов уу. Энэ жилийн тухайд Улаанбаатар хотын хэд хэдэн байршилд шинээр сургууль, цэцэрлэг барина гэж сонссон. Монгол Улсын хөгжилтэй холбоотой анзаарч харах нэг чухал зүйл бий. Тэр нь Монголын эдийн засаг нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ дөрвөн мянга гаруй. Энэ хэмжээ бол Монгол Улс нь гаднаас буцалтгүй тусламж авах орон биш гэдгийг харуулж байгаа юм. Олон улсын эдийн засгийн судалгааны байгууллагаас ийм өндөр хэмжээтэй оронд буцалтгүй тусламж үзүүлэхийг хориглодог. Харин хөнгөлөлттэй зээл олгож болдог. Тиймээс цаашид Монгол Улсын гадаадын хөнгөлөлттэй зээлийг дотооддоо хэрхэн үр өгөөжтэй ашиглах ёстой вэ гэдгээ л бодох хэрэгтэй. Монголчууд үргэлж гаднаас үнэгүй тусламж орж ирнэ гэж битгий бодоосой. Монгол Улс одоо хөгжсөн учир буцалтгүй тусламж гэх шатнаас гарсан гэж ойлгох хэрэгтэй.

-Монгол Улс экспортлогч орон болно гэсэн зорилтыг тавиад нэлээд хугацаа өнгөрсөн. Шуудхан асуухад, япончууд манай улсаас яг ямар бараа, бүтээгдэхүүн авах сонирхолтой байдаг юм бол?

-Юуны өмнө Япон улс техник, технологиороо дэлхийд тэргүүлж байгаа. Тиймээс энэ төрлийн салбарт Монгол Улсаас импортоор авах зүйл нэг ч байхгүй. Харин манай улсад байхгүй зүйл бол байгалийн нөөц. Тиймээс Монголоос байгалийн баялаг, өнгөт металлыг авч болох юм. Ер нь авдаг. Үүнээс гадна хөдөө аж ахуйн гаралтай бараа, бүтээгдэхүүнийг сонирхож байгаа.

-Тэр дундаа мах, махан бүтээгдэхүүнийг үү?

-Тийм ээ. Гэхдээ Монголын мах, махан бүтээгдэхүүнийг манай улс одоогоор тийм ч их авахгүй байгаа болов уу. Учир нь Монголын мал сүргийн тодорхой хэсэг нь өвчтэй байна. Хавар, зун болгон л Монгол орны хөдөө орон нутагт малын өвчин гарлаа гэж дуулддаг. Тиймээс эхлээд мал сүргээ бүрэн эрүүлжүүлж, дараа нь орчин үеийн технологийг ашиглан боловсруулж үйлдвэрлэн, экспортод гаргах нь зөв. Гэхдээ япончууд Монголоос адуу, хонины мах авахад боломжгүй зүйл байхгүй. Бусад ямаа, тэмээ, гахай, тахиа, үхрийн махыг авах боломжгүй байна. Мөн Монголын малын гаралтай бүтээгдэхүүнийг авдаг. Тухайлбал, ноос, ноолуур, түүгээр хийсэн бараа, бүтээгдэхүүн Японы зах зээл дээр худалдаалагддаг. Энэхүү зах зээлийг цаашид өргөжүүлж, импорт, экспортыг аль аль талдаа нэмэгдүүлэх чиглэлээр зөв бодлого, дорвитой ажлуудыг хийх шаардлагатай.

-Япон улс технологийн салбартаа дэлхийд тэргүүлдэг нь үнэн. Тиймээс Монгол Улсад Японы инноваци шингэсэн үйлдвэр байгуулах асуудлыг идэвхтэй ярьж байгаа. Энэ асуудлаар таны байр суурь ямар байдаг вэ?

-Үйлдвэр байгуулах асуудал тийм амархан зүйл биш. Гэхдээ монголчуудад нэг давуу тал бий. Монголд ухаантай, мэдлэг, боловсролтой залуучууд их байна. Тэр дундаа технологийн салбарт. Монгол хүн компьютерийг бүрэн эзэмшиж, ашиглах тал дээрээ Азийн бусад орнуудын хүмүүсээс илүү. Ийм давуу байдлаа ашиглаад инноваци шингэсэн үйлдвэр үйлдвэрлэх боломжтой. Гэхдээ ямар үйлдвэр байгуулах вэ, хэрхэн ажиллуулах вэ гэдэг зүйл тийм амархан шийдэгдчихдэг асуудал биш. Монголын том дарга нар хүнд үйлдвэрлэл, тэр дундаа автомашины үйлдвэр байгуулна гэж ярьдаг. Миний хувьд Япон улсын том компани, үйлдвэрийн захиралтай уулзаж ярилцаж байсан. Тэд хүнд үйлдвэрлэл барих нь асар их хөрөнгө оруулалт, зардал, ажил болдог. Үүний үр дүнд гарах ашиг нь маш бага. Ингэснээс дундаж түвшний үйлдвэрлэлээ сайн хөгжүүлсэн нь хамаагүй ашигтай гэж хэлж байсан юм. Тэр үнэн байх. Өөрөөр хэлбэл байгалийн нөөцийг бүрэн цэвэрлэж, боловсруулах үйлдвэр байгуулснаас дундаж буюу зэсийн баяжмалыг гаргаж авдаг үйлдвэртэй байсан нь илүү ашигтай юм. Ингээд гадагшаа экспортод гаргавал хямд, ашигтай байж чадна. Тиймээс заавал үйлдвэр байгуулна гэж ярих хэрэггүй. Нөгөөтэйгүүр үйлдвэр байгуулснаар ажлын байр нэмэгдэж, иргэд цалинтай болох давуу талтай ч зардал, хөрөнгө оруулалт маш ихээр шаардагдах юм. Тиймээс баялгаа хагас боловсруулаад л экспортолж байх нь илүү ашигтай, амар. Үүнийг манай улсын том уурхайн захирлууд надад хэлж байсан.

-Манай улсад Японы автомашин их. Тэр дундаа хосолмол хөдөлгүүртэй буюу батарейгаар явдаг автомашинууд элбэг. Энэ утгаараа ашиглалтын хугацаа нь дууссан хабрид машинуудын батарейг дахин боловсруулах үйлдвэр манай улсад нэн чухал байгаа?

-Энэ асуудлыг Тоёота компани анхаарч байгаа гэдэгт итгэлтэй байна. Монгол шиг ийм олон приус маркийн автомашинтай орон дэлхийд байхгүй. Хуучирсан приус автомашиныг дахин ажиллуулж, засварлахын төлөө Төтө компани тодорхой бодлого явуулах ёстой. Харин Монголд хуучирсан, ашиглалтын хугацаа нь дууссан батарейг дахин боловсруулах үйлдвэр байгуулах эсэх нь Монгол Улсын л асуудал. Ийм үйлдвэр байгуулах боломжтой.

-Япон улс руу монгол залуучуудыг сургах “Мянган инженер” хөтөлбөр хэрэгжиж байгаа. Энэ хүрээнд 2000 хүнийг Япон улсын технологийн их сургуульд суралцуулах зорилтыг тавьсан. Яг одоогоор танай улсад хичнээн монгол залуус бэлтгэгдэж байгаа бол. 2000-аас хэд нь гарчихаад байна вэ?

-Засгийн газрын шугамаар гэрээ байгуулж явсан монгол залуус Японд суралцаад Монголд буцаж ирэх ёстой. Гэхдээ би энэ асуудалд санаа зовдог. Монгол залуучууд Японд сураад инженер болчихоод буцаад Монголд ирээд шууд ажиллах газар байна уу. Нөгөөтэйгүүр сургуулийг нь төгсөөд мэргэжилтэй болсон ч ажиллах туршлага гэж байна уу. Тиймээс суралцаж байгаа залуучууд сургуулиа төгсчихөөд Японын ямар нэгэн үйлдвэрт мэргэжлээрээ дор хаяж гурван жил ажиллах ёстой байх. Ингэвэл жинхэнэ утгаараа монголчууд манай улсад инженер бэлтгэж чадах юм. Энэ нь Монголын ирээдүйд ашигтай, чухал ач холбогдол үзүүлнэ байх. Би энд л санаа зовж байна. Намайг Элчин сайдаар ажиллаж байх үед энэхүү “Мянган инженер” хөтөлбөр эхэлсэн. Тэр үед 200 монгол залуу Японд ирж, суралцсан. Тэд одоо төгсөж байгаа. Дахиад хэдэн зуун залуучууд явсан байх. Ингээд бодохоор яг одоогийн байдлаар 400 гаруй залуу Японы технологийн их сургуульд суралцаж байгаа болов уу. Үүнээс илүү явсан ч байж мэднэ.

-Монголчууд Япон, Америк зэрэг орнуудад ажиллах, суралцах, амьдрах, аялах сонирхолтой. Саяхан АНУ хариуцлагатай аялал гэх аяныг зарлалаа. Энэ хүрээнд хөнгөлөлттэй виз олгох үйлчилгээг үзүүлэх боломжтой гэдгээ хэлсэн. Япон улсын хувьд визний асуудлаар ямар бодлоготой байдаг вэ. Манай улстай харилцан визгүй зорчих боломж хэр байгаа бол?

-Намайг Элчин сайдаар ажиллаж байх үед буюу 2012 оноос хойш монголчуудад хөнгөлөлттэй виз олгох бодлого хэрэгжиж эхэлсэн байдаг. Тэрнээс хойш Япон руу зорчих монголчуудын тоо эрс нэмэгдэж байгаа. Энэ тоо нэмэгдэхийн хэрээр Японд үлдэх, визний хугацаагаа хэтрүүлэх асуудал их гарах болсон. Хөнгөлөх төдийд л энэ тоо нэмэгдэж байна. Ийм байхад визгүй зорчдог болчихвол маш олон монголчууд Япон руу зорчино. Тэр хэрээр хууль бус үйлдэл гарах нь ихэсч, сүүлдээ хоёр орны найрсаг харилцаанд сэв суух ч аюул учирч болзошгүй юм. Тиймээс одоогоор визгүй болгох асуудал яригдахгүй болов уу. Тийм боломж байхгүй.

-Япон улсад ирэх 2020 онд олимп болно. Олимпийн бэлтгэл ажил өдийд ид явагдаж байгаа байх. Үүнтэй холбоотойгоор манай улсаас ажиллах хүч авах сонирхол хэр байгаа бол. Ажиллахыг хүссэн залуучууд яаж явах вэ?

-Манай улсад ирэх 2020 оны олимпийн бэлтгэл ажил ид явагдаж байна. Японы мужийн түвшинд салбар салбараараа ажиллах хүчин хүлээж аваад, дадлагажуулаад ажиллуулахад асуудалгүй. Энэ төрлийн төсөл хөтөлбөрүүд явж л байгаа байх. Би ажлаа өгсөн учир энэ талаар сүүлийн үеийн мэдээлэл алга. Гэхдээ Япон улсын зүгээс энэ хүрээнд гаднын улс орнуудаас ажиллах хүчин олноор нь авч байгаа. Тэр дундаа монголчуудыг авах сонирхолтой байгаа болов уу. Олимпийн бэлтгэл ажлын хүрээнд том бүтээн байгуулалтын ажил ид явагдаж байгаа. Тиймээс барилга, бүтээн байгуулалтын ажилд ажиллах хүчин дутмаг байгаа шүү. Энэ асуудлаар монголчууд холбогдох мэргэжлийн хүмүүс, яам, төрийн бус байгууллагуудаар дамжуулаад Япон руу гарч ажиллах боломж нээлттэй. Ажиллах хүчин явуулах гэж буй байгууллага нэг зүйлийг анхаарах хэрэгтэй. Тэр нь тухайн явах гэж байгаа хүнээ бэлтгэх юм. Өөрөөр хэлбэл япон хэлний анхан шатны мэдлэгтэй, барилгын салбарт тодорхой хугацаанд ажиллаж байсан гэх мэт шалгуураар хандах нь зөв.

Монголын ноос, ноолуурын холбооны гүйцэтгэх захирал Д.Алтанцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Засгийн газраас “Ноолуур хөтөлбөр” батлаад багагүй хугацаа өнгөрлөө. Хөтөлбөр батлагдсанаар ноолуурынхны толгойны өвчин болсон эргэлтийн хөрөнгийн асуудал шийдэгдэж байна уу?

-Татвар санхүүгийн таатай орчин бүрдээгүй үед үйлдвэрлэл хөгжүүлж дэлхийд өрсөлдөх талаар ярих нь учир дутагдалтай. Арилжааны банкуудаас жилийн 20 гаруй хувийн хүүтэй зээл авсан үйлдвэрлэл хөгжих аргагүй л дээ. Үйлдвэрүүдийн маань хувьд түүхий эд бэлтгэлийн үед эргэлтийн хангалттай хөрөнгөтэй байна гэдэг нь чанартай түүхий эдээр чанартай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, дэлхийн зах зээлд өрсөлдөх таатай орчин бүрдэнэ гэсэн үг. “Ноолуур” хөтөлбөрийн хүрээнд хэд хэдэн зорилт дэвшүүлснээс гол асуудлын нэг нь эргэлтийн хөрөнгийн санхүүжилт байгаа юм. Эцсийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, экспортыг нэмэгдүүлэхэд шаардлагатай санхүү, хөрөнгө оруулалт, татварын таатай, тогтвортой орчинг бүрдүүлнэ гэж хөтөлбөрт тусгасан. Үүнээс гадна хөтөлбөрт ямааны үржил селекц, ноолуурын чанарыг сайжруулна, ноолуурын боловсруулалтын түвшинг үе шаттай ахиулж, эцсийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, экспортыг нэмэгдүүлнэ, хүний нөөцөд анхаарна гэх мэт салбарын гол асуудлууд тусгагдсан. Энэ жилийн хувьд түүхий эд бэлтгэлийн хугацаа нь хожимдсон ч 30 гаруй аж ахуйн нэгж байгууллага эргэлтийн хөрөнгийн зээл аваад байна. Дараа дараагийн жилүүдэд эргэлтийн хөрөнгийн зээлийг хугацаанд нь олговол мэдээж үндэсний үйлдвэрлэгчдэд том дэмжлэг болно.

-Ноолуурын салбар өнөөдрийн байдлаар түүхий эдийнхээ 20 гаруй хувьд нь л эцсийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл явуулж байгаа гэсэн үү?

-Бид нийт түүхий эдийнхээ ердөө 16-18 хувиар л эцсийн бэлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна. “Ноолуур” хөтөлбөрийн гол зорилго бол нэмүү өртөг шингэсэн эцсийн бэлэн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг 60 хувьд хүргэх юм. Ноолуурын салбар одоогийн байдлаар жилдээ 900 гаруй тэрбум төгрөгийн бүтээгдэхүүнийг дэлхийн 30 гаруй оронд экспортолж байна.

-Эцсийн бэлэн бүтээгдэхүүний экспорт яагаад бага байдаг юм бэ. Гол шалтгаан нь юу байна?

-Хамгийн гол шалтгааны нэг нь компаниудын эргэлтийн хөрөнгө дутмаг байгаа явдал. Тиймээс дэлхийн зах зээл дээр өрсөлдөх чадвартай брэнд бүтээгдэхүүн жинхэнэ утгаараа өрсөлдөж чадахгүй байна.

-Эргэлтийн хөрөнгө дутуу гэсэн зовлон олон жилийн угшилтай учраас ойрын хугацаанд шууд шийдэгдэнэ гэдэг юу л бол. Экспортод үнэ өндөр эцсийн бүтээгдэхүүн гаргахын тулд танай холбооноос ойрын үед эхлүүлсэн, эхлүүлчихсэн яваа ажлууд бий юу?

-Манай холбооноос бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажилладаг. Ойрын үед нэлээд ажил хийхээр төлөвлөж заримыг нь эхлүүлээд явж байна. “Дизайны төв” байгууллаа. Жижиг, дунд үйлдвэрлэгчдийг чадавхжуулах зорилгоор шинэ коллекц бий болгож бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадвар, борлуулалтыг нэмэгдүүлэхэд дэмжлэг үзүүлсэн. Салбарын дизайнеруудыг чадавхжуулах, ур чадварыг нь нэмэгдүүлэх зорилгоор гадаад, дотоод багштай дизайны сургалт явуулсан. Мөн Дэлхийн банкны Экспортыг дэмжих төсөлтэй хамтран ур чадвартай боловсон хүчин бэлтгэх гадаад худалдаа, экспортыг дэмжих сургалт хийлээ. Үүнээс гадна технологи дамжуулах төвтэй болохоор ажиллаж байна. Италийн Засгийн газрын 100 хувийн дэмжлэгтэйгээр Технологи дамжуулах төв буюу лабораторийг холбооныхоо дэргэд байгуулах юм. Шинэ бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх гэж байгаа үйлдвэрлэгчдэд төв болон лабораторидоо ирж туршилт, судалгаа хийх боломж нээгдэнэ гэсэн үг. Бас Европын холбоотой хамтраад “Тогтвортой ноолуур, тогтвортой үйлдвэрлэл” төслийг хэрэгжүүлж эхлээд байна. Зөвхөн ноолуураар зогсохгүй сарлагийн хөөвөр, ботго торомны ноосоор бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж гадаад дотоодын зах зээлд гаргах олон ажил хийж байна.

-Энэ төсөл бэлтгэсэн ноолуураа урд хөршид алдахгүй байхад чиглэнэ гэл үү?

– Түүхий эдийнхээ 20 орчим хувиар л эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээд байвал Монгол Улс түүхий эд бэлтгэгч орон хэвээр байна гэсэн үг. Угаагаад экспортолдог ноолуураа бүрэн хэмжээгээр нь дотооддоо ашигладаг болмоор байна. Ийм зорилгоор “Тогтвортой ноолуур, тогтвортой үйлдвэрлэл” төслийг хэрэгжүүлэх юм. Гол нь малчидтайгаа хамтарч ажиллана. Малчид маань ноолуураа ангилж ялгаад, нэмүү өртөг шингээж, түүнийгээ үйлдвэрлэгчдэдээ нийлүүлж, гадаадад брэнд болгох тал дээр хамтарч ажиллах шаардлагатай байгаа. Энэ төслийн хувьд малын эрүүл мэндийг хамгаалсан, бэлчээрийн даац дээр суурилсан багц ажил болно. Өөрөөр хэлбэл тогтвортой ноолуураар тогтвортой үйлдвэрлэл явуулж гадаад зах зээлд гаргахад голлон анхаарна.

-Төв аймагт ноолуурын анхан шатны цогцолбор үйлдвэрийн шав тавьсан сураг дуулдсан. Хаанаас, ямар хүчин чадалтай үйлдвэр барих гэж байгаа юм бол. Ер нь үйлдвэрүүд үйлдвэрлэлээ өргөтгөх ажлын байр нэмэгдүүлэх тал дээр хэрхэн ажиллаж байна?

-“Говь”, “Гоёо” компаниуд үйл ажиллагаагаа өргөжүүлж, 14.7 га газар бүхий ноолуурын анхан шатны цогцолбор үйлдвэрийг Төв аймагт барихаар төлөвлөж, үйлдвэрийн шаваа тавиад байна. Энэ үйлдвэр 4000 тонн түүхий ноолуур бэлтгэх хүчин чадалтай. 2000 тонн самнасан ноолуур боловсруулна. 500 ажлын байрыг шинээр бий болгоно. Үүнээс гадна “Ханбогд кашимер” компани 1200 тонн самнах хүчин чадалтай, 150 гаруй ажлын байр шинээр бий болгох үйлдвэрийн барилгын ажлыг эхлүүлээд явж байна. “Кашимер холдинг” компани үйлдвэрлэлээ өргөтгөснөөс гадна Монголдоо ноолуурын томоохон дэлгүүр нээхээр ажиллаж байна.

-Монгол ноолуур дэлхийн зах зээл дээр жинхэнэ утгаараа брэнд болж чадсан уу?

-Монгол ноолуур гэдэг өөрөө брэнд шүү дээ. Нью-Йорк болоод бусад том зах зээл дээр монгол ноолуурыг сайн чанартай гэж мэдэж, худалдаж авдаг. Харин бүтээгдэхүүн нь загвартай, дизайнтай гэдэг нэмүү өртгийг үүсгэж чадахгүй байгаа нь үнэн. Өөрөөр хэлбэл бид бүтээгдэхүүнээ зөв сурталчилж, жинхэнэ брэнд бий болгож чадахгүй байна. Тиймээс монгол ноолуурыг гадаад зах зээлд гаргахын тулд эко органик үйлдвэрлэл гэдгээ илүү таниулж мэдүүлэхэд анхаарсан төсөл хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлж байгаа. Тэдний нэг нь сая ярьсан “Тогтвортой ноолуур” төсөл.

-Ээрэх тоног төхөөрөмж хангалтгүй байдаг нь татварын дарамттай холбоотой гэж үнэн үү?

-Энэ төрлийн тоног, төхөөрөмж их өндөр үнэтэй байдаг. Нарийны шугам нь гэхэд л НӨАТ-гүй дүнгээрээ гурван сая гаруй евро. Бүдүүний шугам нь хоёр сая орчим еврогийн ханштай. Ийм үнэтэй тоног төхөөрөмжийг арилжааны банкуудын өндөр хүүтэй зээлээр худалдаж аваад үйлдвэрлэл явуулах хэцүү л дээ. Ээрэх өөрөө ашигтай бизнес биш. Эцсийн бүтээгдэхүүн дээр үр ашиг нь гарчихаад завсрын дамжлага болох ээрэх дээр үр ашиг гардаггүй. Ийм үнэтэй тоног төхөөрөмжийг оруулж ирэхэд төр засгаас НӨАТ-ын татвараас чөлөөлдөг ч юм уу, дэмжлэг зайлшгүй шаардлагатай байгаа. Гэтэл ийм үнэтэй тоног төхөөрөмжийг бизнесийнхэн маань арайхийн оруулж ирэхэд хил гааль дээрээс шууд татварыг нь авдаг. Ямар ч үйлдвэрлэл хийж эхлээгүй байхад шууд л татвараар дарамталдаг. Ноолуурын салбар бол өндөр үнэ цэнээр бүтдэг. Түүхий эд, тоног төхөөрөмж нь үнэтэй. Гарч байгаа зардал нь их. Харин төрийн дорвитой дэмжлэг, зөв маркетинг хийж чадвал улс оронд орж ирэх үр өгөөж нь уул уурхайгаас ч илүү.

-Ноолуурын салбарынханд төрөөс зайлшгүй үзүүлэх ёстой дэмжлэг гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Сүүлийн жилүүдэд Монголын ноолуурын салбарт дэлхийн шилдэг техник технологи нэвтэрч бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадвар эрс дээшилсэн ч жилд бэлтгэх ноолуураар эцсийн бэлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хувь хэмжээ чамлалттай хэвээр байна. Иймээс ээрэх, нэхэх, сүлжих үйлдвэрүүдэд хөрөнгө оруулалт хийхэд хил гаалийн татварыг тэглэх, НӨАТ-аас бүрэн чөлөөлж дэмжлэг үзүүлэх шаардлага бий. Хятадын тал зөвхөн угаасан ноолуур авах сонирхолтой байгаа нь “Ноолуур хөтөлбөр”-ийн хэрэгжилтийг үе шаттайгаар хангахад сөргөөр нөлөөлөх боллоо. Байдал ийм байгаа учраас Засгийн газраас самнасан ноолуур болон сэв хялгасын импортын татварыг тэглэх асуудлыг Хятадын талд тавьж шийдвэрлүүлэх шаардлагатай байгаа.

-Хятад гэснээс урд хөрш ноолуурын салбарынхнаа яаж дэмждэг юм бэ?

-БНХАУ-ын төр ноолуурын салбартаа “Дэлхийд гарах бодлого” хэрэгжүүлсэн байдаг. Ингэхдээ ноолуурын салбарынхаа техник технологийн шинэчлэл, инноваци, зөвлөх үйлчилгээ оюуны өмчийг хамгаалахад тусгай сангаар дамжуулан дэмжлэг үзүүлдэг байна. Мөн ноолуурын өндөр гарцтай нэг ухнад 800 юанийн урамшууллаас гадна технологи сайжруулах зорилгоор авсан зээлийн 30-40 хувийг орон нутгийн сангаас нөхөн олгодог, гурван сая юань хүртэлх дүнтэй зээлийн хүүг орон нутгийн сангаас төлдөг гэх мэт томоохон дэмжлэгүүд байдаг юм байна.Түүнчлэн шинэ дэвшилтэт технологи нэвтрүүлж, экспортод бүтээгдэхүүн гаргасан тохиолдолд орлогын албан татварыг тогтоосон хэмжээгээр хөнгөлдөг.

-Ноолуурын салбарт татварын таатай орчин бүрдүүлж өгөхийг “Ноолуур” хөтөлбөрт тусгасан байсан. Татвар дээр урд хөрш шиг онцгойлсон хөнгөлөлтүүд үнэхээр байдаггүй хэрэг үү?

-Татвартай холбоотой маш олон асуудал бий. Нэг жишээ дурдъя. “Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай” хуулийн шинэчилсэн найруулга 2016 оноос хэрэгжиж эхэлсэн. Энэ хууль үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд хүндрэл учруулдаг. Харин дамжуулан борлуулагч, зуучлагчдад ашигтай байдлыг бий болгосон тал бий. Экспортод гаргасан түүхий болон угаасан, самнасан ноолуур, арьс ширийг НӨАТ-аас чөлөөлөгдөх бараанд хамааруулахаар хуульчилсан. Хууль боловсруулагчид тухайн салбарын үйлдвэрлэлийн хүчин чадал, боловсруулалтын түвшинг харгалзаж үзээгүйгээс хэд хэдэн сөрөг үр дагавар үүсгээд байна. Экспортод гаргах самнасан ноолуур, арьс ширэн бүтээгдэхүүний өртөг нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвар буурч байна. Үүнээс болж ноолуур, арьс ширэн бүтээгдэхүүний экспорт буурсан. Мөн ноолуур, арьс ширэнд өртөг шингээж, гүн боловсруулах сонирхол үйлдвэрлэгчдэд төрөхгүй байх сул тал ажиглагдаж байна. Ноолуур, арьс ширний дотоод зах зээл дээрх эрэлт буурч, үнэ унах шалтгаан болно гэсэн үг. Мөн хуулийн 14.1.4 дэх заалтад ноос, ноолуур, сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноос, таван хошуу малыг оруулаагүйгээс тэдгээрийг худалдан авсан албан татвар суутган төлөгчийн албан татварыг хасч тооцох боломжгүй болж байна. Үйлдвэрлэгчид бүтээгдэхүүний өртгийг багасгахын тулд малчдаас авдаг түүхий эдийн үнийг бууруулах, үйлдвэрлэгчдийн орлого, ашиг буурах зэрэг сөрөг тал үүсч эхэлсэн. Иймд үйлдвэрлэгчид нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн экспортод гаргахад зуучлан борлуулагчидтай өрсөлдөхүйц нөхцөлийг бий болгох зорилгоор энэ хуулийн төсөлд нэмэлт өөрчлөлт оруулах санал гаргаад байна.

-НӨАТ-ын хуульд ямар өөрчлөлт оруулах санал гаргасан бэ. Өөрчлөлт орсноор эдийн засагт ямар эерэг нөлөө үзүүлэх бол?

-Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай хуулийн 13.1.21 дэх заалтыг “Экспортод гаргасан түүхий болон угаасан ноос, ноолуур, сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноос, түүхий болон идээлсэн арьс шир” гэж өөрчлөн найруулах, хуулийн 14 дүгээр зүйлийн 14.1.4 дэх заалтад “ноос, ноолуур, сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноос, мах боловсруулах үйлдвэрлэлд зориулан бэлтгэх таван хошуу мал” гэж нэмэлт оруулах, хуулийг батлагдсан өдрөөс дагаж мөрдөх зэрэг заалтуудыг тусгасан.Энэ хуулийн төсөл батлагдвал шинэ техник, технологи, инноваци нэвтрүүлэх, бүтээгдэхүүний боловсруулалтын түвшинг ахиулах боломж бүрдэж, үйлдвэрлэл, экспорт, ажлын байр нэмэгдэх давуу талтай.

-Ноолуурын компаниуд байнга л ажилд авна гэсэн зар тавьсан харагддаг. Хүний нөөц тулгамдсан асуудал болжээ дээ?

-Жилд ШУТИС-ийн хөнгөн үйлдвэрийн технологийн мэргэжлээр 20 хүрэхгүй хүн суралцаж байна. Элсэлт байхгүй болсон. Тиймээс бид “Ноолуур” хөтөлбөртөө инженер бэлтгэгч сургуулиудад тусгай тэтгэлэг олгуулах санал тусгуулсан. Салбарт ажиллах хүн байхгүй болохоор мэргэжилгүй, ажилгүй залуусыг авч ажиллуулж байна. Өнгөрсөн жил Ерөнхий боловсролын сургууль төгсөгчдийн дунд судалгаа явуулахад гуравхан хүүхэд хөнгөн үйлдвэрлэлийн салбарт ажиллана гэсэн байгаа юм. Ажиллах хүчнээ бэлтгэх тал дээр төрийн бодлого хэрэгтэй. Ур чадвартай хүний нөөц бэлдэхгүй бол экспортоо нэмэгдүүлнэ гэж ярихад хэцүү. Манай холбооноос салбарынхаа хүний нөөцийг чадавхжуулах тал дээр голлон анхаарч ажиллаж байна.