Нийслэлийн хэмжээнд амьсгалын замын цочмог халдвар, томуу, томуу төст
өвчин эрс нэмэгдэж, амбулаторийн үзлэгийн 13-17 хувь, хүүхдийн түргэн
тусламжийн дуудлагын 56 хувийг тус тус эзэлж, хүүхдийн орны ачаалал 79.3
хувиар хэтэрсэн байна. Тиймээс Эрүүл мэндийн сайд А.Цогцэцэг
Нийслэлийн Засаг дарга С.Батболдод албан тоот хүргүүллээ. Албан тоотод
сургууль цэцэрлэгийн үйл ажиллагаанд хязгаарлалт тавих талаар тусгажээ.
Month: January 2017
“Датаком”-оор овоглогддог Д.Энхбатын хөгжлийн тухай яриаг сонсох боломж олдсон юм. Мэдээллийн технологиор “занималддаг”, маш шинэлэг сонсогддог энэ эрхэм яг л Д.Бямбасүрэн, П.Жасрай гуай нар шиг социализмын үед Статистикийн төв газар, Улсын Төлөвлөгөөний комисст ажиллаж байсан гэхээр сонин санагдана. Аав нь өмнөх нийгэмд Эвлэлийн Төв хорооны дарга явсан Н.Дангаасүрэн гуай. Ингээд Д.Энхбатын яриаг тоймлон хүргэж байна.
-Өнөөдөр муу талаас нь харвал систем задарсан, төрд нэгдсэн бодлого алсын хараа байхгүй, бизнес төслөө нийлүүлээд хөгжлийн бодлого гэж хараад байна.
Сингапурыг хөгжүүлэхэд хамгийн хэцүү юм юу байсан бэ гэж асуухад Сингапурын эцэг гэж алдаршсан Ли Куан Ю “Барилга байшин барихад амархан, хүмүүсийг өөрөөр сэтгэж сургахад хэцүү. Хөгжсөн орны хүмүүс шиг бодож сургахад амаргүй байсан” гэж хариулжээ.
Бээжинд сууж байхад хажуугийн ширээнд гурван шар толгойтой залуу анхаарал татлаа. Бизнес хийхээр Хятадад ирсэн гэнэ. Санаандгүй ”Та нар хятад хэл мэдэх үү” гэсэн чинь “Эхний зургаан сард сурчихна” гэж байна. Хятадын гааль хэцүү ш дээ гэхэд маань “Яахав судалчихна шүү дээ”гэлээ.Мөнгө байхгүй яаж бизнес хийх юм бэ гэсэн чинь “Дэлхийн хамгийн мөнгөтэй газар ирчихээд мөнгө олж чадалгүй яах вэ” гэж хариулсан юм даа.Тэгэхэд би нэг юм ойлгосон. Монголчууд бүх зүйлийг зовлон, проблем гэж хардаг юм байна гэдгийг.
Харин Ховдод гурилын бизнес хийж байсан танил маань “Ховдынхон мөнгөгүй, бизнес явахгүй байгаа” талаар гомдоллож байлаа.“Хятад руу гурил зарж үзсэн үү” гэж би түүнээс асуусан юм. Охин маань Бээжинд сурсан. Би 10 кг хоёр гурил чемодандаа хийж очоод,нэгийг нь охиндоо өгөөд, нөгөөг нь зарчихдаг байсан юм. Нэг удаа бүр нисэх дээр баригдаж байсан удаатай.
Ховдод гурил зардаг бизнесмэн залуу надтай тааралдсан гурван израйль залууг бодвол мөнгөтэй, гурилын үйлдвэртэй. Хятадад очиход илүү ойрхон.Америк дипломтой байлаа.Израйль залуусаас ялгаатай нь миний найз монгол толгойтой.
Цаг хугацаа өнгөрсөн ч бид хөмөрсөн тогоон дотор хэвээрээ байгаа. Дэлхий нээлттэй байхад л яг хуучнаараа сэтгэдэг. Харвардын дипломтой ч хуучин хүү хэвээрээ үлдсэн. Шинжлэх ухааны мэдлэг, ертөнцийг үзэх үзэл өөр.
Монголын проблем улс төр гэж хатуу итгэж байхдаа би муу улстөрчдийг өөрчилвөл бүх юм сайхан болно гэж итгэдэг байсан. Орос эрдэмтэдтэй ярилцаж суухад “Монголын асуудал улс төр биш” гэж хэлсэн. “Юу хүсч байгаагаа мэдэхгүй хүмүүст эрх мэдэл, мөнгө тус болохгүй” гэсэн.
АНУ-ын бизнесмэн “Монголчуудыг муу хүмүүс гэж боддог байсан. Тийм биш юм байна. Монголчууд намайг хуураад байгаа юм биш өөрсдөө яг юу хүсч байгаагаа мэддэггүй юм байна. Та нар төмөр зам барих гээд байгаа юм уу, Таван толгойгоо босгох гээд байгаа юм уу. Асуудал бидэнд биш зүгээр л та нар дэлхийн шуугианд төөрчихөж” гэсэн.
Нэг хүн ухаан алдаад сэргэхдээ хэн гэдгээ мэдэхээ байчихдагтай адилхан зүйл бидэнд тохиолдоод байна. Оросын эрдэмтэд“Оросууд зуун жилд тархиа хоёр удаа форматлуулсан. Социализм, капитализм гэж. Монголчууд ч гэсэн яг тийм замыг туулсан шүү дээ. Тэгээд хаана яваагаа мэдэхээ байгаад хамгийн сүүлд уншсан номоороо явдаг болсон“ гэдэг.
Хоёр ойлголт байдаг. Орчин үежүүлэх, баруунжуулах. Энэ үйл явцыг япончууд өөрийн соёл, технологийн үндсэн дээр хүлээж авсан бол монголчууд үнэт зүйл, соёл, уламжлалаа бүгдийг орхисон. Монгол хэлний асуудлыг төгс шийдье гэвэл хуучин монгол бичиггүйгээр чадахгүй шүү дээ.
Германд Христийн Ардчилсан намын урилгаар очоод, тэнд улстөрийн намууд нь соёлынхоо үргэлжлэл юм байна гэдгийг ойлгосон. Төрийн бус байгууллагууд нь шашны, буяны байгууллагуудынхаа үргэлжлэл байдаг. Гэтэл Монголд ямар байдаг билээ.
Хөгжил гэдэг хүний тухай яриа. Төмөр зам, байшин гэдэг бүтээгдэхүүн. Тэр бүтээгдэхүүнийг гаргаж авч болдог. Харин үндэсний амьд организм өсч хөгжиж байгаа юу гэдэг бол хөгжлийн тухай яриа.
Бид хэн юм бэ, хаашаа явах гээд байгаа юм бэ?
Хэн нэгнийг дууриагаад хэсэг л явна. Зөвхөн эм уугаад эрүүл явна гэдэг боломжгүй зүйл. Одоо бид зог тусаад бодох хэрэгтэй. Яг юу хүсээд байгаагаа.
Хөгжил ирээдүйн тухай яриа биш. Ангараг руу нисч очно гэдэг хөгжил биш үр дүн.Хөгжил гэдэг өнөөдөр байгаа юмаа сайжруулах асуудал шүү дээ. Япон хүн яагаад ажилсаг харагдаад байна гэхээр өнөөдөр хийх ёстой ажлаа сайн хийдэг. Монгол хүн харин маргааш сайхан амьдрах тухайгаа ярьдаг. Маргаашийг ярьдаг өвчин коммунизмаас өвлөгдөж ирсэн байх. Бид коммунист аргаар капитализмыг яриад байна. Өмнөө байгаа ажлаа сайн хийх хэрэгтэй. Түүнээс биш Харвард төгсч ирээд мундаг ажиллана гэдэг үлгэр.
Монгол хөгжихөд дутуу юм байхгүй. Солонгосчууд чадаад, бид чадахгүй байгаа юм ховор.Ганцхан бидний толгой хуучнаараа ажиллаад байна. Бусад орнууд энэ асуудлыг яаж шийддэг гэхээр хүмүүсийнхээ бодол сэтгэлгээг өөрчилдөг, хайрцгийг нь эвддэг. Яагаад монгол хүн Солонгост очихоороо сайн ажиллаад байна гэхээр шинэ дүрэм, соёлоор сэтгэх шаардлагатай болдог.
Энэ бүхнийг яаж хийх юм.
Орос эрдэмтэд болохоор “Би хэн юм бэ, яг ямар байх ёстойгоо ойлгоогүй байна” гээд байгаа. Япончууд болохоор “Танайд билэг танхай гэсэн ойлголт байдаг. Япон хүүхдийг билэг танхай болгож хүмүүжүүлэх боломжгүй” гэдэг.
Израйльд очихоор израйль хүүхдийн билэг танхайд нь зориулсан сургалт явуулж байна. Харвард төгссөн билэг танхай хүн хэрэгтэй байна.
Монголчууд төр улсыг байгуулах процессоо орхигдуулсан. Мэргэжлийн холбоод хөгжөөгүй. Хамтын эрх ашгийн институтаа хаячихсан.Нийгмийн бүх асуудлыг зөвхөн намаар дамжуулж шийдэх гэж оролддог. Латин Америкт Болив гэж улс бий. Тэнд өөрийн телевизтэй, дэлгүүртэй, дөрвөн гэр бүл бүхнийг шийддэг. Сонгуулиар энэ дөрвөн гэрийн хоорондын эрх мэдлийн хуваарилалт явдаг. Намууд нь энэ дөрвийн эрх мэдлийн зөрчлийг шийддэг. Монгол яг энэ олигархи тогтолцоо руу явж байна.
Бид шийдвэр гаргадаг хүмүүсээ авлигын системд оруулчихвал хэзээ бүгдээрээ үхэх вэ гэдгээ л хүлээх болно. Бидний хэнээс ч илүү гадныхан их мөнгө төлж чадна шүү дээ. Одоохондоо гадны сонирхлыг Монгол татахгүй байж болно. Том капитал үүсч, гадны сонирхлыг татдаг болсон үед “ах нар” ороод ирнэ дээ.
Жижиг орнуудын өөрсдийгөө авч явдаг дүрэм өөр. Швейцарьт очоод иргэн болох гээд үз. “Амьдрах газраасаа эхлээд зөвшөөрөл аваад ир”гэнэ. Тосгоны хурлаар эхлээд орох болдог. Үнэхээр тэр хүн Швейцарьт хэрэгтэй эсэхийг хэлэлцээд, тосгон эцсийн шийдийг гаргана даа. Эрх мэдлийн системийг зөв хуваарилаад гадны нөлөө орж чадахгүй болгосон. Монгол Улсыг байгуулах нь гурван сая хүний ажил.Гэтэл улс орныг байгуулах систем хийгээгүй. Даахгүй нохой булуу хураана гэгчээр “Бид шийднэ” гэж нэг цэг дээр бүхнийг овоолсоор сүүлдээ зөвхөн гал унтраадаг болж хувирсан.
Уран зохиолын нэг жишээ хэлж болно. “Алиса гайхамшгийн оронд” гээд хүүхэлдэйн кино байдаг шүү дээ.
Алиса туулайнаас “Энэ зам хаа хүрэх вэ” гэж асуудаг.
-Та нар хаашаа явж байгаа юм бэ гэж туулай асуухад нь
-Хаашаа ч хамаагүй гэхэд туулай “Тэгвэл энэ зам хаашаа хүрэх нь та нарт ямар хамаатай юм бэ” гэдэг.
Бид яг тийм байдалд орчихоод байна. Хаашаа явж байгаагаа мэдэхгүй бол бидэнд юу ч байгаад тус болохгүй.
Монголчууд нийгмийн сэтгэлгээний хувьд Европоос 300-400 жилийн өмнөх үед байна.
“Гамлет”-д Данийн хаан хүү нутагтаа эргэж ирээд эх нь авга ахтай нь нийлж, эцгийг нь хороосныг мэднэ. Тэр бүхнийг мэдэхгүй царайлж сайхан амьдрах уу, мэдээд бүхнээс шахагдах уу гэдэг сонголтын өмнө ирдэг. Гамлет мөн чанараараа амьдрах уу, дүр эсгэж амьдрах уу гэдэг асуулт тулгарна. Одоогоос 500 жилийн өмнө У.Шекспир европчуудаас ингэж асуужээ. Байгаагаараа байх уу, дүр эсгэж амьдрах уу?
Вацлав Хавел “Эрх чөлөө гэдэг бол сонгуулийн эрх чөлөө биш. Яг өөрийнхөөрөө амьдрах эрх чөлөө байна уу гэдэг чухал” гэж хэлсэн.
Монголчууд эмнэлэгт очсон ч танилгүй бол эмчлүүлэхэд амаргүй. Иргэд улс төрийн намд хандив өргөхдөө нэг сая төгрөгөөс хэтэрч болохгүй гэдэг. Тэр нь хэр биелэгддэг билээ. Дүр эсгээд хөгжиж болдог юм уу гэдэг асуулт бидэнтэй нүүр тулж байна.
Европчууд амьдралаараа энэ асуултанд хариу өгсөн.
Зовлонг хуурамчаар туулдаггүй. Хичнээн хэцүү байсан ч хүн үйлээ үзэж байж давдаг.
Монголчууд соёлын хувьд асуудлыг шийддэг бус зугтдаг ард түмэн. Үнэнээрээ байх уу, худлаа байх уу гэдгээ шийдэлгүй цаашаа явж чадахгүй. Монголчууд одоо асуудалтай тулж байгаа нь сайн хэрэг.
Зөвлөлтийн үед бидний өмнөөс ах нар асуудлыг шийддэг байсан. Эдийн засгийн хямралд зөвлөгөө өгөх эксперт олдоно. Ганцхан монголчууд суурь асуудалдаа өөрсдөө л хариу өгөх учиртай. Стив Жобс “Чи хэчнээн мөнгөтэй байсан ч өмнөөс чинь өвдөх хүнийг олохгүй” гэсэн.
Монгол дэлхийн анхны бөгөөд сүүлийн үндэстэн биш. Дэлхий энэ замыг туулаад өнгөрсөн. Хүсвэл шийдэл хаанаас ч олдоно. Сайн яривал Монгол олон юмаараа бусдаас илүү. Дэлхийн хамгийн их асуудалтай арван оронд Монголыг оруулсан байдаг. Африк энд багтсаныг ойлгож болно. ДОХ-д нэрвэгдсэн, ядуу буурай гээд олон хүндэтгэх шалтгаан бий. Харин Монгол энд яагаад багтсан талаар “хүндэтгэх шалтгаан” олддоггүй.
Би улс төрд орохдоо нэг юмыг андуурсан.
Монголын асуудлыг УИХ шийддэг юм байна гэж бодсон. Яг үнэндээ УИХ-д нийтийн эрх ашгийн тухай асуудал байдаггүй. Бид хамтын эрх ашгийн тухай ойлголтдоо хүрээгүй. Гудамжиндаа улаан, ногоон гэрлээрээ явбал нийтээрээ хождог юм байна гэдгийг бид одоо л ойлгож байгаа улс. Нэг сая хүн нэг дор цуглаад бүгд нүүрс түлээд байж болохгүй гэдгийг сая л мэдэрч байна. Бид бүгдээрээ зэрэг дайраад балраад байгаа юм. УИХ-д дундын үүрэгтэй улаан, ногоон гэрлийн тухай ойлголт алга. Сэтгэлгээний соёлын түвшин дээшээ гарахгүй байна. УИХ-д ороод гоё юм ярих нэг хэрэг. Кнопны тоо өөр асуудал.
Энэ хямралыг сайн зүйл гэж харж байгаа. Бага өртэй дээрээ дампуурсан нь юун сайн юм бэ. Болох юм болдгоороо болно. Ийм байдалд ухаан орохгүй бол найдвар байхгүй гэсэн үг. Аав надад хэлж байсан. “Орос, Хятад хоёр Монголыг анзааралгүй орхих нь үүлэн чөлөөний нар шүү” гэдэг байсан. Үүлэн чөлөөний нар өнөөдөр эрсдэлтэй боллоо.
Би нэг юманд итгэдэг. Бүх мундаг хүмүүс, улс орнууд зовлон туулж мундаг болдог. Хямралыг яаж харахаас бүх юм шалтгаална. Миний мэдрэмжээр бол ухаан орж байна.Төөрсөн хүмүүсойгоос гарах замаа олох уу гэдэг чухал.
Жорж Соростой 2000 онд кофе ууж суухад “Та нар ардчиллыг байгууллаа гэж яриад байх юм. Ардчиллыг чиньта нарт худалдаад аваад өгчихсөн шүү дээ. Танай ардчиллын мөнгө төлөгдсөн. Би М.Энхсайхан, Н.Энхбаяртай уулзахдаа асуусан. АХБ-ны төсөл л өөдөөс яриад байх юм. Сайн удирдагч цаашдаа мөнгө байхгүй бол яаж амьдрах вэ гэдэгт хариулах учиртай. Удирдагч хүний ажил төсөл олох биш” гэсэн юм даа.
Өнөөдөр Монголын зохиолчдын байгууллага үүсэн байгуулагдсаны 88 жилийн ойн өдөр. Энэхүү түүхэн тэмдэглэлт өдрөөр МЗЭ оны шилдэг бүтээл шалгаруулах “Алтан өд” наадмаа зохион байгуулдаг уламжлалтай. МЗЭ-ийн үндэсний төвүүд өнгөрсөн оны 11-р сарын 20-ноос буюу их зохиолч Д.Нацагдоржийн ойг тэмдэглэж дууссан өдрөөс эхлэн “Алтан өд”-ийн бүтээлүүдийг авч эхэлсэн байна. 12-р сарын 16 хүртэл бүтээлүүдээ аваад, дараа нь үндэсний төвүүд хэлэлцэж 2-3 бүтээл шалгаруулж үлдээсэн байна. Шалгарсан бүтээлүүдийг МЗЭ-ийн Удирдах зөвлөлөөр хэлэлцүүлдэг аж.
“Алтан өд” наадмыг анх 2001 онд МЗЭ-ээс санаачлан зохион байгуулж байсан. 2001 оноос МЗЭ-ийг 1990-ээд оныхон гэгддэг залуучууд удирдаж эхэлсэн. Х.Чилаажав найман жил, Г.Мөнхцэцэг долоон жил,нийт 15 жил удирдсан байна. “Алтан өд” наадам харьцангуй бодит шалгаруулалттай. Тухайн ондоо гарсан шилдэг яруу найраг, үргэлжилсэн үг, хүүхдийн зохиолын номыг шалгаруулдаг наадам. Энэ жил яруу найргийн төрөлд 30-аад бүтээл, үргэлжилсэн үгийн богино хэмжээний 10 гаруй бүтээл иржээ. Орчуулга энэ жил нэлээд сайн иржээ. Тодруулбал 16 орчуулгын бүтээл ирсэн аж. Нийт есөн номинациар “Алтан өд”-ийн эздээ шалгаруулдаг.
Өнөөдөр 11.40 цагаас их зохиолч Д.Нацагдоржийн хөшөөнд цэцэг өргөснөөр үйл ажилагаа эхлэх гэнэ. 13.00 цагаас СУИС-ийн “Оюутан” театрт МЗЭ-ийн 88 жил, “Алтан өд” наадмын маань 15 жилийн ой, оны шилдэг бүтээлүүдийг шалгаруулах ёслолоо хийх юм байна. Манай зохиолчид хүрэлцэн ирж энэ жил ямар төрөлд ямар бүтээл шалгарч вэ, ямар бүтээлүүд ирж, аль нь шүүгдэж гарч вэ гэдгийг харах боломжтой юм.
Энэ жилийн “Алтан өд”-ийн яруу найргийн төрөлд л гэхэд олон сайхан залуусын ном орсон байна. Я.Баяраагийн “Таслал”, С.Начингийн “Ай” гээд л үргэлжилнэ.
Нийслэлд бүртгэлтэй бүх төрлийн авто тээврийн хэрэгсэлийн албан татвар, төлбөр хураах ажлыг өнөөдөр эхэлж байна. Өнөөдрөөс эхлэн тавдугаар сарын 31-нийг хүртэл зохион байгуулагдах юм.
Таны автомашины улсын дугаар 1, 6-р төгссөн бол энэ сардаа багтааж автотээврийн хэрэгслийн албан татвараа төлөх ёстой.
Тодруулбал, жолооч таны автомашины улсын дугаар:
1, 6 тоогоор төгссөн бол нэгдүгээр сард,
2, 7 тоогоор төгссөн бол хоёр дугаар сард,
3, 8 тоогоор төгссөн бол гуравдугаар сард,
4, 9 тоогоор төгссөн бол дөрөвдүгээр сард,
5,0 тоогоор төгссөн бол тав дугаар сард албан татвар, төлбөр хураамжаа төлнө.
Жолооч та www.smartcar.mn цахим хуудаснаас өөрийн эзэмшиж буй тээврийн хэрэгслийнхээ мэдээллийг хянах, хэдий хэмжээний төлбөр төлөх ёстойгоо мэдэх боломжтой.
Монголын загварын ертөнцөд цоо шинэ төрх
бий болгох зорилготой “Моngolia`s Next Top Model” шоу “Боловсрол суваг”
телевизээр тун удахгүй гарч гэж байна.
Дэлхийн загварын ертөнцийн хамгийн
алдартай шоу болох “America`s Next top model” шоуг албан ёсны эрхтэйгээр
“Боловсрол суваг” телевиз, “Бюро 24/7” дижитал сэтгүүл хамтран зохион
байгуулж байгаа юм.
Ийнхүү Америкийн “CBS” телевизийн албан
ёсны эрхтэйгээр хийж буй “Моngolia`s Next Top Model” шоунд оролцохоор
нийт 220 гаруй охид, бүсгүйчүүд бүртгүүлжээ. Тэднээс гурван үе шат бүхий
шалгаруулалтын дараа шилдэг 22 охин эхний дугаарт тэнцсэн байна. Ийн
шоуны эхний дугаарт 14 оролцогч тэнцэж, дараагийн дугаарт өрсөлдөх
эрхтэй болжээ.
“Mongolia’s next top model” тэмцээний үндсэн гурван шүүгчээр монголын супер модель Нора Дагва, топ модель, жүжигчин, найруулагч Н.Оргил, “On’n Off”
продакшны гүйцэтгэх захирал, сэтгүүлч Т.Нансалмаа нар ажиллахаар
сонгогджээ. Мөн нэвтрүүлгийн дугаар бүрт загварын салбарын нэр хүндтэй
хүмүүсээс нэг зочин шүүгч уригдан оролцох гэнэ.
“Mongolia’s next top model” шоуны оролцогчид хоёр сарын хугацаанд “Хийморь” хотхоны тансаг зэрэглэлийн хаусд байрлах бөгөөд нийт 16 дугаарын турш өрсөлдөх юм байна.
“Mongolia’s next top model” шоуны супер ялагчийг ямар шагнал хүлээж байна вэ?
- Дэлхийд данстай шоу нэвтрүүлгийн ялагч болно.
- Монгол улсаа дэлхийд сурталчлах нүүр царай болно.
- Сингапур улсын “Looque” загварын агентлагиай хоёр жилийн хугацаатай ажиллах эрх
- Үндэсний оператор “G Mobile” компанийн нүүр царайгаар ажиллах гэрээ
- “Cosmopolitan” сэтгүүлийн нүүр царай болох эрх
- Дэлхийн загварын ертөнцийг тодорхойлогч Парис хотоор аялах эрх
- 20 сая төгрөгийн мөнгөн шагнал зэрэг санаанд оромгүй гайхалтай боломжууд таныг хүлээж байна.
Монгол Улсын Үндсэн хууль батлагдсаны 25 жилийн ойд зориулан УИХ-ын
дарга М.Энхболдын ивээл дор зохион байгуулсан Шатар сонирхогчдын Улсын
аварга шалгаруулах тав дахь удаагийн тэмцээний эрэгтэйчүүдийн төрөлд
Э.Энх-Амгалан, эмэгтэйчүүдийн ангилалд Г.Отгонтуяа нар тэргүүлэв.
Энэхүү тэмцээн Олон улсын шатрын холбоо /ФИДЕ/ болон Монголын шатрын
холбооны дүрмийн дагуу явагдсан бөгөөд шувтаргын тоглолтод 21 аймаг,
нийслэлийн 9 дүүргээс шалгарсан 134 шатар сонирхогч оролцсноос 100 нь
эрэгтэй, 34 нь эмэгтэй байв. Мөн АИХ-ын депутат, УИХ-ын гишүүд, ЗГХЭГ,
Үндсэн хуулийн цэц, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл зэрэг төрийн
байгууллагуудын төлөөлөл оролцож, оюун ухаанаа уралдууллаа.
Тэмцээний эцсийн дүнгээр эрэгтэйчүүдийн төрөлд Нийслэлийн Баянгол
дүүргийн тамирчин Э.Энх-Амгалан 8.0 оноогоор нэгдүгээр байрт шалгарлаа.
Хоёрдугаар байрт Баянзүрх дүүргээс оролцсон М.Алтангэрэл 7 оноогоор,
гуравдугаар байрт Чингэлтэй дүүргийн оролцогч Б.Насанжаргал 6.5 оноогоор
шалгарав. Шагналт дөрөвдүгээр байрт Хөвсгөл аймгаас оролцсон Д.Хашхүү 6
оноогоор, тавдугаар байрт Сүхбаатар дүүргийн оролцогч Б.Бат-Эрдэнэ 6
оноогоор тус тус шалгарсан юм. Харин эмэгтэйчүүдийн төрөлд Баянгол
дүүргийн оролцогч Г.Отгонтуяа 7 оноогоор тэмцээнийг тэргүүлсэн бол
Сүхбаатар дүүргийн оролцогч Л.Мөнхзаяа 6 оноогоор удаалж, Сонгинохайрхан
дүүргээс оролцсон М.Жаргалсайхан мөн 6 оноогоор гуравдугаар байрт
шалгарсан байна.
Түүнчлэн шилдэг ахмад эрэгтэй тоглогчоор АИХ-ын депутат 77 настай
Д.Найдан, шилдэг ахмад эмэгтэй тоглогчоор 64 настай Г.Цэгмид нарыг
тодруулсан бол “Оюунлаг түшээ”-гээр УИХ-ын гишүүн Г.Занданшатар 5.0
оноогоор тодорчээ.
УИХ дахь намуудын бүлэг өнөөдөр Төрийн ордонд ээлжит хуралдаанаа хийнэ.
Монгол Ардын намын бүлгийн хуралдаан “Жанжин Д.Сүхбаатар” танхимд,
Ардчилсан намын бүлгийн хуралдаан “Их Эзэн Чингис хаан” танхимд тус тус
хуралдаж, энэ долоо хоногт хэлэлцэх асуудлаар байр сууриа нэгтгэх юм.
Энэ долоо хоногт Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай, Эрүүгийн хуульд
нэмэлт өөрчлөлт оруулах болон Зөрчлийн тухай хуулийн шинэчилсэн
найруулга зэрэг хууль тогтоолых төслийг байнгын хороо, нэгдсэн
чуулганаар авч хэлэлцэхээр товложээ.
УИХ дахь намын бүлгүүд хуралдана.
10.00 цагт Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнд “Хууль төрөхийн өмнө” сэдэвт хэлэлцүүлэг болно.
10.00 цагт Улаанбаатар зочид буудлын хойно СБД-ийн Цагдаагийн нэгдүгээр хэлтэс иргэдтэй уулзалт хийнэ. Утас 96766565
11.00 цагт Уран зургийн галерейд “Монголын сайхан бичигтэн” улсын уралдаан шагнал гардуулах ёслол болно.
11.00 цагт МҮХАҮТ-д Агаарын бохирдлыг бууруулахад иргэн таны оролцоо “Технологийн үзэсгэлэн”-гийн нээлт болно.
11.00 цагт Спортын төв ордонд Гавьяат тамирчин Б.Гангаамаа сэтгүүлчидтэй уулзалт хийнэ.
11.00 цагт ОӨУБЕГ-ын Төв байрны
хурлын танхимд гадаад паспорт, иргэний цахим үнэмлэхний сунгалт, олголт
болон бүртгэлийн үйлчилгээ, зохиогчийн эрхийн асуудаар мэдээлэл хийнэ.
11.00 цагт МҮЭХ-нд “Ажилчин” сувилал байгуулах төслийн нээлт болно.
Монголын Бурхан шашинтны төв Гандантэгчинлэн хийдийн тэргүүн, их хамба Д.Чойжамцтай уулзаж ярилцлаа.
-Цагаан сар дөхөхөөр л хэзээ тэмдэглэх талаар манайхан санал хуваагдаад хоорондоо үзчихдэг. Энэ жилийн хувьд Хятад зэрэг Азийн орнууд нэгдүгээр сарын 27-нд тэмдэглэх, харин манайд Төгс буянтын зурхайгаар хоёрдугаар сарын 27-нд хаврын тэргүүн сарын шинийн 1-ний баяраа тэмдэглэх тухай маргалдаад эхэллээ. Бурханы шашинт монголчуудын хүндэлж явдаг хүнээс энэ тухай лавлах нь зүйтэй байх гэж бодож ирлээ?
-Зурхайч хүнээс л асуумаар юм байна даа хө.
-Таны бодол уншигчдад маань чухал байна л даа?
-Богд хаант Монгол Улс 1911 онд тусгаар тогтнолоо зарлаж Богд Жавзандамба хутагт хаан ширээнд заларсан үеэс Олноо өргөгдсөний он тоолол, Төгс буянтын зурхайн ёсоор явна гэж шийдсэн байдаг. Манжийн дарлалаас гарч, Төгсбуянт зурхайн ёсоор явнаа гэсэн шүү дээ. Бусдын эрхшээлд, Манжийн дарлалд явсан учраас шар зурхайг хэрэглэж явсан үе бий. Сүм хийдийн газрууд Төгс буянт зурхайгаа баримталдаг. Яагаад гэвэл хурал ном хурахад Төгс буянтын зурхай их дөхүү, монголчуудын амьдралтай ойр. Монголчууд чинь сарны хэлбэрийг хардаг.
Сар ямар хэлбэртэйг хараад “Өнөөдөр шинийн найман, шинийн гурван, шинийн таван байна” гэж төдөх юмгүй хэлдэг. Тиймээс Төгс буянтын зурхай бол нүүдэлчин амьдралаас урган гарсан, нүүдэлчин ахуй амьдралд маш ойрхон зурхай юм.
-Шар зурхай Төгс буянтын зурхайгаас ямар ялгаатай байна?
-Шар зурхай суурин амьдралтай хүмүүсийн зохиосон зурхай учраас өдрүүдээ шахаад хийчихдэг. Сарын өдрүүдийг шахаж хийдгээрээ ялгаатай. Төгс буянтын зурхай нь сарны хэлбэрийг авч явдаг учраас шар зурхайгаасаа арай ондоо. Монголчууддаа яг таарсан. Сарын зарим нэг өдөр шинийн долоон хоёр байх жишээний. Орчин үеийн шинжлэх ухаанаар ярих юм бол сар, дэлхий хоёрын ойртох, холдох зайнаас хамаарч байгаа юм. Сар, дэлхий хоёр холдчихоод байгаа үед хоёр хоночихоод байхад сарны хэлбэр огт өөрчлөгдөхгүй байгаа юм. Тэрэн дээр нэмэлт хийдэг. Ойртсон үед дорхноо сарны хэлбэр өөрчлөгдчихөж байгаа учраас шинийн долооных биш шинийн наймны сарны хэлбэртэй болчихож байгаа учраас өдрийг нь тэгж тааруулдаг. Нүүдэлчин амьдрал сарныхаа хэлбэрийг л дагаж ирсэн. Манай шашны номлол ч сарны хэлбэрээр явж байгаа зурхайгаараа хурдаг. Жишээ нь, хорин есөнд хамгийн нарийсаад бараг харагдахгүй болчихсон үед хорин еснийхөө хурлыг хурдаг, битүүнд бол саргүй байх үе болохоор битүүний хурлаа хурдаг. Шинийн найманд сар яг тал дугуй, хорин хоёронд бас тал дугуй болдог. Энэ хэмжээсүүдээр хурал номоо хурдаг.
-Төгс буянтын зурхайн талаар дэлгэрэнгүй хүүрнээч?
-Төгс буянтын зурхайг Цахар гэвш Лувсанчүлтэм шинэчлэн тиглэсэн. Цаг хугацаа чинь бас үе үе шинэчлэгдэнэ л дээ. Григорийн тоолол хүртэл арван өдрийн зөрүү гарчихаад Европын эрдэмтэд өөрчилж байсан. Тэр үед манай билгийн тоололд хүртэл өөрчлөлт гарч, Цахар гэвш Лувсанчүлтэм гуай өөрчилсөн түүхтэй. Төгс буянтын зурхайг Цахар гэвш зохиочихсон гэж үзэж болохгүй. Жарнаар тооцоход одоо арвандолоодугаар жаран явж байна шүү дээ.
-Зуунд шилжүүлбэл эртний тоолол болох нь байна шүү?
-Төгс буянтын зурхай есөн зуу гаруй жил явж байгаа зурхай юм. Урагшлуулбал 1027 оноос эхэлсэн, Чингис хааны үеийг дамнаад явж байгаа зурхай байх нь ээ дээ. Урьд эрт цагт ширээн дээр тавьдаг цаг гэж байсан биш, сарныхаа хэлбэр дүрсийг авч явсан сайхан зурхайгаа л ашиглаж ирсэн байдаг. Ийн мөрдөж явж байгаад Ардын хувьсгалын үед хаагдсан. 1931 оноос бил үү дээ, европ тооллыг авч шинэ жил тэмдэглэж эхэлсэн байгаа биз дээ. Энэ үеэс нэг хэсэгтээ өнжиж, 1937 оны их хэлмэгдүүлэлтийн үе өнгөрөөж байж, 1944 онд Гандантэгчинлэн хийд дахин сэргэсэн. Тэр үеэс Төгс буянт зурхайн ёсоо дахин сэргээж хурал номоо хурж эхэлсэн. Яагаад гэвэл хурал ном маань Төгс буянтын зурхай хэмээх литгүйгээр байхгүй байх байсан учраас сэргээсэн түүхтэй. Энэ тооллын дагуу Нинжбадгар гуай тэргүүтэй одон орны эрдэмтэд манай лам нарыг урьж аваачин шинжилгээ судалгаа хийж, “Малчдын календарь” нэрээр гаргадаг болсон. Энэ маягаар 1990 он хүргээд үүнээс хойш Төгс буянтын зурхайн ёсоороо явж байгаа.
-Шар зурхайгаар явах ёстой гэж зарим хүмүүс яагаад зүтгээд байдаг юм бол?
-Ардчилал гэдэг чинь янз бүрийн л үзэл бодолтой хүмүүс гарч ирдэг талбар шүү дээ. Тийм янз бүрийн хүмүүсийн л “Шар зурхай нь үнэн зөв” гэх хандлага гараад байх шиг байдаг юм. Ер нь монголчууд эртнээс нааш хэрэглээд ирсэн зурхайгаа л дагаж мөрдөх нь ёсонд зөв юм л даа.
-Заримдаа сар нь тохирсон атлаа нэг өдрийн зөрүү гарлаа гээд байдаг шүү дээ. Энэ ямар учиртай юм бол?
-Богд хаан ширээнд суусны дараа хятадууд хүрз зээтүүгээ ирлээд “Танай цагаан сарыг улаан сар болгоно” гэж сар шинийн баярыг будилуулах гээд байсан байдаг. Тийм учраас Богд хааны зарлигаар Монголын цагаан сарыг Хятадын цагаан сараас нэг өдрөөр зөрүүлж тэмдэглэхийг зурхайчдаа даалгасан юм билээ.
-Далай лам Монголд айлчилсан нь өмнөд хөрштэй улс төрийн сөргөлдөөнд хүргэлээ гэж манай улстөрчид сүржигнээд, БНХАУ-аас уучлал гуйлаа ч гэх шиг их юм дуулдах юм. Монгол Улс тусгаар улс юм чинь Бурханы шашныхаа амьд бурханыг эх орондоо залах нь аль нэг улсад огт хамаагүй асуудал биз дээ?
-Дээрхийн гэгээнтэн манай улсад есөн удаа заларсан. Коммунизмын үед хоёр удаа заларч байлаа. Монгол Улсын Үндсэн хуулиар сүсэгтэн олны сүсэг бишрэл чөлөөтэй болсон. Энэ бол хуулийн заалттай зүйл. Сүм хийдийн харилцааны хуульд ч “Төр шашны хэрэгт хутгалдан орж болохгүй. Шашин төрийн хэрэгт хутгалдаж орж болохгүй” гэсэн тодорхой заалттай. Энэ хуулийн дагуу л бид Дээрхийн гэгээнээ эх орондоо урин залдаг байсан. Есөн удаагийн заллагыг сүм хийд, сүсэгтэн олон, лам хуврагууд бүгдээрээ эрэлт хүсэлтээрээ багшийгаа залсан. Үүнд ямар нэгэн улс төр ордоггүй. Ирээд шашныхаа ажлыг хийдэг, сүсэгтнүүддээ ханддаг. Багш маань ганцхан монголчуудад ч биш ерөөсөө л хүн төрөлхтний хоорондын харьцаа, бие биетэйгээ эвсэг бүлээн байх, найрсаг хандах, дотоод сэтгэхүйн сайн сайхан байхын тухайд ном айлддаг. Үүнийг л Монголын ард түмэнд хэлдэг. Залуучуудад ч уламжлалт зан заншил, соёл, шашнаа дээдлэх, тэрнийг судалж үзэх талаар асуулт хариулт маягаар сайхан уулзалт зохиодог шүү дээ. Тэрнээс улстөржсөн ганц ч зүйл ярьж байгаагүйг манай сүсэгтэн олон сайн мэднэ дээ.
С.Зоригийн амь насыг хөнөөсөн хэргийг шийдвэрлэсэн шүүх хурлын талаар хуульч О.Алтангэрэлтэй ярилцлаа. Төрийн нууцад хамааралтай гэх нэрийн ард өнөөдөр эргэлзээ дагуулсан олон зүйл үлдэж буй учраас хуульч, өмгөөлөгчийн байр суурийг хүргэе.
-18 жилийн турш илрээгүй байсан хэрэг илэрч, С.Зоригийн амь насанд халдсан хүмүүст шүүхээс ял сонсголоо. Олны анхааралд орсон энэ хэргийг бүхэлд нь хаалттай, тодорхой мэдээлэлгүй нууц явуулахаас өөр аргагүй байсан хэрэг үү?
-Энэхүү хэргийг мөрдөн шалгах тагнуул, цагдаагийн хамтарсан ажлын хэсгийн үйл ажиллагаа тасралтгүй 18 жил үргэлжилсэн байна. Эргээд санах юм бол 18 жилийн турш ажлын хэсгийн хайгуул зөвхөн Монголд төдийгүй тив алгасан хийгдэж ирсэн. Европт тусгай ажиллагаа явуулж хүн барьж ирлээ, АНУ-д хүн барилаа гэсэн мэдээлэл ч гарч байсан. Өнгөрсөн хугацаанд явуулсан үйл ажиллагаа бараг бүхэлдээ нууцаар явагдсан байх үндэслэлтэй. Нууцаар үйл ажиллагаа явуулсан энэ бүх үйл явдлын зах зухаас нь олон нийт дөнгөж сонсч ирсэн. Аливаа улс орны хуулийн байгууллагын гүйцэтгэх ажил, энгийнээр бол тагнуулын үйл ажиллагаа маш нууц байдаг. Мөн төрөл бүрийн нууц ажиллагаанд оролцогч, хэрэгжүүлэгч тусгай ажилтны нэр нууц байх учиртай. Тэгэхээр шүүх хурлын явцад нотлох баримтыг шинжлэн судлах явцад олон төрлийн нууц задрахаас сэргийлэн шүүх хуралдааныг хаалттай явуулахаас өөр аргагүй байсан болов уу. Энэ талаас нь харвал шүүх хурлыг хаалттай нууц явуулахаас өөр арга байхгүй. Гэхдээ ажиллагааны явцад цугларсан нотлох баримтуудаар хүнийг яллаж л байгаа юм бол нэгэнт бий болсон нотлох баримт нь өөрөө нууц байх ёсгүй. Үнэхээр шүүх хурлыг нээлттэй хийх бололцоо байхгүй байсан юм бол манай шүүхийн практикт байгаагаар хэрэг шийдвэрлэж дууссаны дараа ямар үндэслэлээр энэ хэргийг шийдвэрлэсэн бэ гэдгээ олон нийтэд тайлбарладаг.
-Шүүх хурлаар шүүгдэгч гурван хүнийг С.Зоригоос гадна өөр бусад хүмүүсийн амь насанд халдсан гэж ялласан байсан. Тэдгээр хүмүүс хэн байв. Хохирогчдын ар гэрийнхэн шүүх хуралд хохирогчоор оролцсон уу, үгүй юу гэх мэт асуулт үлдэж байна?
-Улсын ерөнхий прокурор М.Энх-Амгалангийн хэлснээр яллагдагч нарыг С.Зоригоос гадна дөрвөн хүний амь насыг хөнөөсөн хэргээр ялласан гэсэн. Шүүгдэгчид гэмт хэргээ нуун далдлахын тулд дөрвөн хүний амь насыг хохироосон гэсэн мэдээллийг хуулийн ажилтнууд өөрсдөө хэлчихлээ. Тэгвэл энэ дөрвөн хүний амь нас ямар байдлаар яаж хохиров. Гэмт хэрэг хэзээ үйлдэгдсэн юм, шүүх хурлаар нийт хичнээн нотлох баримтыг шинжлэн судлаад хэдийг нь үндэслэлтэй гэж үзсэн юм. Ямар үндэслэл дээр ял оногдуулсан гэдгээ шүүх тайлбарлахгүй бол энэ хэрэг олон нийтийн хувьд урагшаа ахисан зүйлгүй үлдлээ.
-Нас барсан дөрвөн хохирогчийн мэдээлэл нь төрийн нууцад хамаарах уу?
-Хамаарахгүй. Гарсан гэмт хэрэг нууцад хамаарахгүй. Хүний үхлийг нууц гэж дарж болохгүй. С.Зоригийн амийг хөнөөсөн хэргийн шүүх хурлаас гадна дөрвөн хүний амь насыг хөнөөсөн шүүх хурал давхар болоод өнгөрсөн байгаа биз. Дөрвөн хүнийг хөнөөсөн гэж тогтоогдсон байтал тэр дөрвөн хүн хэн байсныг хэн ч ярихгүй, ар гэрийнхэн нь хохирогчоор шүүх хуралд албан ёсоор ороогүй харагдаж байна. Гэмт хэргээ нуун дарагдуулах үүднээс дөрвөн хүний амийг хөнөөсөн гэх таамаглалыг л үлдээлээ. Түүнчлэн энэ хэрэгт яллагдагч шүүгдэгчээр гурван хүнийг ялласнаас биш захиалагч нь хэн бэ гэдэг нь тодорхойгүй, шийдвэрлэгдээгүй үлдэж буй нь харамсалтай.
-Захиалагч нь энэ шүүх хурлаар гарч ирсэнгүй, ял авсангүй үлдлээ. Хэрэв захиалагч нас барсан байлаа гэхэд шүүхээс шийдвэр гардаггүй юм уу. Эсвэл энэ хэргийн захиалагч талыг үргэлжлүүлэн шалгаж байгаа гэж үзэхээр байна уу?
-Шүүх хурлаас ялласан зүйл ангийг нь харахад захиалагч нь Монгол Улсад байхгүй байна уу эсвэл нас барчихсан юм болов уу гэсэн хувилбараар бодогдохуйц байна. Энэ хэрэг шийдвэрлэгдсэний дараа талийгаач С.Зориг агсны дүү С.Оюуны гаргасан мэдэгдлээс үзэхэд энэ хэрэг бүрэн шалгагдаж дуусаагүй юм байна.
Одоо захиалагчтай холбоотой шалгах ажиллагаа явагдаж байх магадлалтай юм байна гэж бодогдсон. Хэргийн хавтаст хэрэгтэй танилцсан хохирогч талын өмгөөлөгч “Энэ хэрэг шалгагдаж дуусаагүй юм байна” гэж үзсэнээс нь харахад захиалагч талыг эрэн хайх, шалгах ажиллагаа цааш үргэлжилж байна гэж уншигдаж байна. Хуулиараа захиалагч тал ял шийтгэлгүй өнгөрнө гэж байхгүй. Захиалагч тал гүйцэтгэгчтэй нэгэн адил ял шийтгэл хүлээх ёстой. Гэтэл олон түмний нүдэн дээр захиалагч байна гэж шүүх дүгнэсэн мөртлөө захиалагчийг нь ил гаргасангүй, шийтгэсэнгүй. Хэрэв захиалагч нь хэрэг хүлээх чадваргүй буюу нас барсан тохиолдолд шүүх заавал зарлах үүрэг хүлээхгүй ч шүүх шийтгэх тогтоолоо бичихдээ хэний захиалгаар вэ гэдгээ, хэрэв илрүүлээд олчихсон бол тэрний захиалгаар энэ хэрэг үйлдэгдсэн болно гэж бичигдэж таарна. Энэ бүхнээс үзэхэд энэ хэрэг цаашаа үргэлжлэн шалгагдаж, захиалагч талыг шалгаж байх магадлал тун өндөртэй.
-Энэ хэрэгт С.Зориг агсны гэргий Б.Булган хохирогчоор оролцов уу, гэрч үү, эсвэл гэмт хэрэгт оролцогч талын нэг байв уу?
-Уг нь хохирогч байсан. Дараа нь хоригдсон. Хохирогчийг хорихгүй л дээ. Хорьж байна аа гэдэг нь сэжигтэн, яллагдагч байсан гэсэн үг. Шүүх хуралдаанд хохирогчийн хувиар лав оролцсонгүй. Мөн шүүгдэгч ч болсонгүй. Эсвэл сэжигтэн байж байгаад холбогдогч биш болсон байж болно.
Магадгүй Б.Булгантай холбоотой хэрэг эцэслэн шийдвэрлэгдэж дуусаагүй юм болов уу гэсэн таамаг тавигдахаар байна. Эхний ээлжинд гүйцэтгэгчдийг шийтгэчихэж байгаа юм байна гэж ойлгосон.
-Ял авсан хүмүүсийн өмгөөлөгч нарыг ярилцлага, мэдээлэл өгөхийг хориглосон байна лээ. Төрийн нууцад хамаарах хэрэг учраас өмгөөлөгч нар ярилцлага өгч болохгүй гэж гарын үсэг зурсан гэсэн?
-Хэрэг доторх төрийн нууцыг битгий задал гэж гарын үсэг зуруулснаас биш өмгөөлсөн хүнийхээ талаар ямар байр суурьтай байснаа битгий хэл гэж гарын үсэг зуруулаагүй байж таарна. Өмгөөлөгч хүн шүүх хуралдаанд орохдоо өөрийнхөө үйлчлүүлэгчийн ялыг хөнгөрүүлэх тактиктай орсон юм уу, эсвэл бүр цагаатгуулах байр суурьтай орсон юм уу гэдгээ олон нийтэд хэлж болох л байхгүй юу. Энэ нууц зүйл биш. Хохирогч талын өмгөөлөгч шүүх хурлын дараа давж заалдана гэж ярьсан байна лээ. Давж заалдана гэдэг чинь бид шүүхийн шийдвэртэй санал нийлэхгүй байна гэдгээ илэрхийлсэн хэрэг. Энэ хэрэгт шийтгэгдсэн хүмүүс гянданд хоригдохоор болсон. Чанга дэглэмтэй гяндангийн ялтан жилдээ нэг удаа гурван цаг хүртэлх уулзалт хийх эрхтэй болдог. Тэгэхээр энэ хүмүүс хэргийнхээ талаар ч юм уу өөрсдийгөө өмгөөлөх байр суурийг илэрхийлэх бүх бололцоо нь үндсэндээ хаагдчихаж байгаа юм. Нэгэнт шүүгдэгч хүмүүст эрхээ хамгаалах бололцоо үлдэх боломжгүй болж байхад шүүх болон энэ хэргийг мөрдсөн ажлын хэсгээс хүмүүсийг хилсдүүлээгүйгээр ял оногдуулсан гэдгээ олон нийтэд заавал мэдээлэх хэрэгтэй. Одоо мэдээлэл өгөхөд оройтсон гэж бодохгүй байна. Монгол Улсын шүүхийг гэмгүй хүмүүсийг авчраад жүжиг тоглуулаад 20 гаруй жил хилсээр оногдуулчихлаа гэдэгт хуульч хүнийхээ хувьд яагаад ч би итгэхгүй байна. Харин хэргийн зах сэжүүр баримтаас олон нийтэд тодорхой хэмжээгээр мэдээлж, дэлгээсэй гэж хүсч байна. Үнэндээ гадуур таарсан хүн болгон л гэмгүй хүмүүсийг шийтгэчихсэн юм биш үү гэж ярьж байна.
-Яллагдсан хүмүүсийн ар гэрийнхнийг төрийн нууц задруулав, ярилцлага мэдээлэл өгч болохгүй шүү гэж удаа дараа хэлсэн байдаг. Энэ нь хүний эрхийг зөрчсөн үйлдэл үү, үгүй юу?
-Төрийн нууцыг хамгаалах ёстой хүмүүс нь хамгаалах ёстой болохоос биш шүүгдэгч хүмүүсийн ар гэрийнхэн нь хамгаалах үүрэг хүлээхгүй. Ойр дотнын хүмүүсээ өмгөөлж дуугарах эрх хэнд ч бий. Тухайлбал, гэрийн гаднаас нь цагдаа хүн бариад явсан бол тэрийгээ ярих нь төрийн нууцад хамаарчихгүй. Ардчилсан нийгэмд хүн өөрийнхөө үзэж харснаа чөлөөтэй илэрхийлэн ярьж, ойр дотнын хүнээ өмгөөлөн дуугарах эрхтэй. Хэрэв төрийн нууц нэрийн дор тодорхой эрхийг нь хязгаарлаж байгаа бол энэ ардчилал, шударга шүүх засаглал биш.
Б.ДОЛЗОДМАА